СЬВЯТАРСТВА І НАРОД

архіяпіскап Апанас (Мартас)

Усякі народ, які вызнае тую ці іншую рэлігію, мае сваё вызначанае стаўленьне да сьвятарства сваёй рэлігіі. Гэта стаўленьне выпрацоўвалася стагодзьдзямі і знаходзілася ў вялікай залежнасьці ад ступені рэлігійнага настрою дадзенага народа, а таксама ад ягонага культурнага стану. Народы рэлігій каталіцкай і пратэстанцкай заўсёды ставіліся і ставяцца да свайго сьвятарства добразычліва і з павагай. Гэта мог бачыць кожны, хто жыў у краінах Заходняй Эўропы. Такое стаўленьне склалася не таму, што там сьвятарства ідэальна і беззаганна, а таму што народ выгадаваны ў павазе да духоўнага сану. Калі ж сярод гэтых народаў маецца нейкі адсотак людзей, варожа наладжаных да духавенства, тое гэта камуністы і злосныя бязбожнікі, якія складаюць малую колькасьць і ніякага уплыву на народныя масы вернікаў не маюць.

У якім жа становішчы знаходзіцца наша праваслаўнае беларускае сьвятарства сярод свайго народу і ці заўсёды яно карысталася належным ягонаму сану пашанай і павагай? Гэта пытаньне зьяўляецца тэмай нашага сёньняшняга разважаньня.

Нашы беларусы вельмі ахвотна кажуць пра сваё сьвятарства, галоўным чынам пра сваіх парафіяльных сьвятарах, настаяцелях прыходаў. У гэтым не цяжка пераканацца — варта толькі бліжэй пазнаёміцца з кім-небудзь зь вернікаў і пачаць зь ім гаворку аб сьвятары. Калі б гэтыя гутаркі вяліся толькі ў добразычлівым духу, тое гэта было б добра, бо яны сьведчылі б пра любоў да свайго духавенства. Але, на вялікі жаль, такія гутаркі часта утрымоўваюць у сабе гаркату і раздражнёнасьці ў адрас духоўных асобаў усіх рангаў і чыну. Кажуць звычайна дрэннае і рэдка добрае, як быццам добрага мала ці зусім няма. Бывае па прыказцы: “дрэнная гаворка бяжыць, а добрая ляжыць.” На дрэнныя гутаркі можна было б не зважаць, калі б яны не бянтэжылі шматлікіх “малых гэтых,” людзей наіўных, якія звыклі судзіць аб хрысьціянскай рэлігіі па паводзінах сьвятарства. Асабліва такія гутаркі разбэшчваюць моладзь, адштурхваюць яе ад рэлігіі. У такім сэнсе дрэнныя гутаркі аб сьвятарах наносяць вялікую шкоду веры і Царкве, губяць чалавечыя душы для вечнасьці.

Звычка казаць дрэннае пра сваё сьвятарства зрабілася як бы нацыянальнай асаблівасьцю беларуса. Яшчэ ў старой Расейскай імпэрыі, а пра камуністычную і казаць не даводзіцца, адукаваны кляс любіў жартаваць над сьвятарамі, распавядаць пра іх анэкдоты, асабліва пра манахаў, прычым у зьмест іх укладвалі шмат сьмешнага, выродлівага і заганнага, малюючы духоўных асобаў у самых змрочных фарбах, што глыбока абражала і зьневажала сьвятарства. І гэтай справай займаліся не толькі простыя абывацелі, але нават лепшыя паэты і пісьменьнікі, якія прэтэндуюць на выхаваўчую ролю усяго народу. Часам праваслаўны сьвятар быў наогул ворагам, служкай Расеі. Не канкрэтны сьвятар, а ўсе праваслаўныя сьвятары. Альбо глядзелі на сьвятароў як на нейкую прыладу для палітычных мэтаў. Апошняя вайна паказала ўсё дрэннае, што назапасілася ў народзе за стагодзьдзі.

Ці былі ў рэчаіснасьці такія тыпы духавенства, якія выводзіліся ў анэкдотах ці апавяданьнях, судзіць цяжка, хай гэта застанецца на сумленьні іх выдумшчыкаў, але з поўнай упэўненасьцю можна сказаць, што ў зьмесьце іх панавала чалавечая фантазія, часта непрыхаваны цынізм і ў шматлікіх выпадках злая воля.

Моладзь хутка ўспрымала ўсё сьмешнае і дрэннае аб сьвятарстве і адпаведна гэтаму выпрацоўвала да яго сваё стаўленьне, а ў разам з гэтым і да Праваслаўнай веры. Не заставаліся па-за уплывам благіх апавяданьняў пра сьвятарства таксама людзі старэйшага узросту. На усіх яны пакідалі свой згубны адбітак. Скарысталіся гэтым у Саветах камуністы і раздулі прапаганду супраць сьвятарства і рэлігіі ў самых шырокіх маштабах. Сьвятарства абвясьцілі “ворагам народа,” а рэлігію “опіюмам,” пачаўшы бязьлітасна зьнішчаць тое і іншае. Антырэлігійная прапаганда і барацьба зь сьвятарствам разбэсьцілі шматлікіх. Гэта моцна выяўляецца ў эміграцыі.

Пераходзячы да нашага часу, нас цікавіць стаўленьне беларусаў да свайго сьвятарства ў краінах нашае эміграцыі. Вывучэньне гэтага пытаньня прыводзіць да мала суцяшальных высноў. Са скрухай даводзіцца канстатаваць, што узаемаадносіны паміж сьвятарствам і парафіянамі складаюцца неяк дзіўна, у некаторых выпадках нават варожа. Сьвятарства тут належнай пашаны і павагі не мае. Яго разьмянілі на дробязь. Нават япіскапы, гэтыя спадкаемцы сьвятых Апосталаў Хрыстовых, часта церпяць зьнеслаўленьні ад свайго статку, сваіх дзяцей духоўных. Вядома, падстаў да гэтага шмат. Вінаватыя духоўныя асобы, што не здолелі утрымацца на належнай пастырскай вышыні. Вінаватыя таксама парафіяне ці статак, якія не паважаюць сваіх пастыраў і крытычна да іх ставяцца – бачаць у іх “нанятых работнікаў” сваіх грамад. Хто б зь іх ні быў вінаваты, але ад гэтага пакутуе справа Боская, памяншаецца посьпех пастырскай дзейнасьці і слабее рэлігійнае гарэньне. Карыстаючыся усякімі непаразуменьнямі паміж пастырам і статкам, д'ЯБАЛ сее свае жыціцы і губіць хрысьціянскія душы.

Калі ў Беларусі пастырскае служэньне на прыходзе было нялёгкім, то ў эмігранцкіх умовах яно стала вялікім хрысьціянскім подзьвігам. Дома і ў храме, у вёсцы і ў горадзе сьвятар павінен быць асабліва уважлівым да сябе: за ім усё сочаць, усё за ім прыкмячаюць. Здарылася, што лішняе выпіў, сказаў жарт ці дазволіў сабе сьвецкая забаўка, напрыклад, зайшоў у кіно — усё яго за гэта асуджаюць, ставяць яму ў віну, супраць яго абураюцца: “Вось, маўляў, што робіць, а яшчэ сьвятар!” Ягонае прыватнае жыцьцё, ягоная ежа і навыкі не высьлізнуць ад цікаўнага вока. Цікавяцца не зь намерам дапамагчы ў патрэбах, а зь цікаўнасьці і каб засудзіць яго, калі знойдуць што заганнае. Часта чапляюцца да дробязяў, і гэтыя дробязі узводзяць на ступень важных правінаў.

Крытычна—асуджальнае стаўленьне парафіян да сьвятароў даходзіць іншы раз да дзіўнай віртуознай мяжы. І такое бязьлітаснае—суровае стаўленьне здольна стварыць немагчымае становішча для любога, нават ідэальнага пастыра. Нават у такой вобласьці, дзе, здавалася б, больш усяго кампэтэнтны сьвятар, напрыклад, богаслужба, колькі даводзіцца пастыру пераносіць нараканьняў, асуджэньняў, засмучэньняў! Адны бурчаць, што доўга служыць у храме, калі сьвятар імкнецца выконваць статут, іншыя — “дбайныя не па розуме” жадаюць выкананьня статуту, калі Богаслужбы скарачаюцца ва дагоду вернікам, трэцім не падабаецца тая альбо іншая Богаслужбовая асаблівасьць, ужытыя сьвятаром, — словам кожны заяўляе свае прэтэнзіі па сваім асабістым меркаваньні, прызнаючы сябе самога знаўцам і адзіным аўтарытэтам. І колькі непаразуменьняў, узаемнага неразуменьня, крыўды і уражанага самалюбства адбываецца на гэтай глебе!

Ад сьвятара патрабуюць, ці ледзь не усіх дасканаласьцяў. Жадалі б, каб ён быў галасістым, дабрадзейным, красамоўным і нават прыгожым. Але дзе такіх сьвятароў узяць, калі валодаючых усімі талентамі няма ў сьвеце. Гэта праўда усім вядомая, але да сьвятарства прад'яўляюцца адмысловыя патрабаваньні. Чакаюць ад сьвятара падзьвіжніцкага жыцьця, але схільныя да такога жыцьця сышлі ў манастыры, а ў сьвятары ідуць звычайна прадстаўнікі таго ж сьвецкага грамадзтва, якое праведнасьцю сваёй у жыцьці не вызначаецца. Адным словам патрабаваньняў шмат. Вядома, непрыемна мець дрэннага сьвятара, але патрабаваць ад яго усіх дасканаласьцяў безразважна.

Нядобразычлівае стаўленьне парафіян да свайго духавенства, іх празьмерная прычэплівасьць і матэрыяльная незабясьпечанасьць утрымліваюць шматлікіх добрых кандыдатаў ад прыняцьця сьвятарскага сану, чым наносіцца вялікая шкода Царкве Хрыстовай. Сярод беларускай эміграцыі паўсюдна катастрафічна памяншаецца лік сьвятарства, а новай зьмены няма. Не будзе сьвятарства, спыніцца царкоўна-рэлігійнае жыцьцё. А хто гэтага жадае? З праваслаўных ніхто.

Калі параўнаць пастырскае служэньне нашага духавенства з такім у каталікоў ці пратэстантаў, то ў нас яно значна цяжэй і складаней. Усе нашы Богаслужбы: літургія, усяночнае дбаньне, малебны, паніхіды, шлюб і іншыя ў шмат разоў даўжэй каталіцкіх ці пратэстанцкіх. Усяночнага дбаньня ў іх няма. Богаслужбовыя чыны ў іх скарочаны да мінімуму. Нашы Богаслужбы велічныя, урачыстыя і доўгія. Працягласьць нашае Праваслаўнае Богаслужбы прымушае сьвятара заставацца працяглы час у храме і больш рупліва несьці свой малітоўны подзьвіг. І гэты подзьвіг ён нясе пакорліва, знаходзячыся часта ў галечы і ў зьнеслаўленьні ад сваіх!

Каталікі і пратэстанты, а таксама праваслаўныя грэкі і арабы падтрымліваюць сваё сьвятарства маральна і матэрыяльна, дзякуючы чаму яно адчувае пад нагамі цьвёрдую глебу, дзейнічае адважна і незалежна, служыць з радасьцю, а не зь цяжкім подыхам. Наша ж беларускае сьвятарства знаходзіцца ў іншых умовах, цяжэйшых і невыгодных для сябе. Пастырскую службу яму даводзіцца несьці зь аглядкай на сваіх вернікаў: ану што-небудзь не спадабаецца ім! А дагадзіць усім цяжка. Аднаму не спадабаўся твар, іншаму барада, трэцяму голас, чацьвёртаму казань, пятаму неасьцярожна сказанае слова і г.д., а іншай проста што-небудзь прыдумае, глядзіш — нейкая частка вернікаў незадаволена. Справа дрэнна! Незадаволеныя свайго сьвятара не падтрымаюць, а будуць яго ежма есьці і дамагацца выдаленьні з прыходу любым коштам. Пры такіх умовах ідэальны сьвятар можа упасьці духам.

Заканчваючы гэтае разважаньне, мы прывядзём словы Мітрапаліта Антонія, узятыя зь яго пасланьня да Валынскай паствы: “Памятаеце, браты, як страшна пакарала Гасподзь Карэя, Дафана і Авірона за тое, што яны паўсталі супраць законнага сьвятарства? Па слове Майсея, пасела зямля пад імі…і паглынула іх і усіх людзей карэявых і уся маёмасьць. І сышлі яны зь усім, што прыналежала ім, жывыя, у апраметную, і пакрыла іх зямля, і загінулі яны зь асяродзьдзя грамадзтва (Лік. 19:31 і 33). Бойцеся ж, браты, пярэчыць уладзе духоўнай, не узвышайце галасы свае з грубіянствам, калі гутарыце са сьвятаром, калі прамаўляеце ў Царкве Боскай ці на царкоўным цьвінтары. Са страхам і увагай абдумвайце тут свае словы, маючы быць прад тварам Божым, як бы на страшным судзе Ягоным. Калі здаецца, што вас крыўдзяць, кажаце з пакорнасьцю ці прыносіце скаргу айцу настаяцелю, а затым архірэю. Сьвяты Апостал Юда, брат Гасподні, кажа ў сваім пасланьні, што, як Садом і Гамора спалены былі Богам, так сапраўды будзе з гэтымі летуценьнікамі, якія паганяць цела, адпрэчваюць начальства і зласловяць высокія улады (Юда 1:8).

Вось чаму сьвятыя айцы пастанавілі ў 121 правіле Номаканону: “Нельга сьвецкаму дакараць сьвятару, альбо біць, альбо зьняважаць, альбо нагаворваць, альбо выкрываць у твар, нават калі і праўда ёсьць. А калі зьдзейсьніць гэта, ды будзе пракляты сьвецкі, ды адлучаны ад Царквы, бо адлучаны ад Сьвятой Тройцы і пасланы будзе ў Юдзіна месца.”

“Ці бачыце, браты, якая доля чакае бунтароў на пастыраў духоўных? І усякі, хто падгаворвае цябе на гэта, ёсьць Юда, здраднік Хрыстоў. Беражыцеся ж іх, браты. Яны ведаюць, што пакуль народ будзе паважаць і слухаць сьвятароў, датуль будзе верны сваёй Царкве і хрысьціянскім звычаям.”

Вучыце ж дзяцей сваіх паважаць і любіць слуг Хрыстовых. Мы адна сям'я Боская, адно цела Хрыстова усе. Разам жывём, разам молімся і разам паміраем, і разам усё удастоімся сустрэцца ў жыцьці будучым, Царстве саладосьці, сярод сьпеву анёльскіх хароў, сярод услаўленьня прарокаў і апосталаў, і пакутнікаў, і праведнікаў прад пасадам Нябеснага Уладара. Там лёс пакорлівых і паслухмяных дзяцей Царквы, там не будзе месцы бунтарам і бунтарам. Ды не будзе ім месца і сярод цябе, хрысталюбівы праваслаўны народ.

Калі жадаеце паўстаць на пастыра, варта вам падумаць і аб мілаце сьвятарства.

“Мілата Боская і ў нявартым сьвятару дзейнічае не дзеля нас, але дзеля вас… Не ім грэбуеш, але сьвятарствам.” (Сьвяты Ян Залатавуст).

“Не будзем асуджаць ніводнага чалавека, пакуль не прыйдзе праведны Судзьдзя, — асабліва ж сьвятара Боскага не асуджай за яго патаемныя і таемныя грахі. Не табою ён асуджаны будзе, але ад Бога.” (Звг. Нікан Чарнарызец — ІІ-а палова 200 стагодзьдзя).