Thursday, December 24, 2009

ЛІТУРГІЧНЫЯ НАТАТКІ – СЬВЯТАРСТВА І ЦАРКОЎНЫ НАРОД

сьвятар Сяргей Желудкоў

“Шматслоўе” у малітве хоць бы тым ужо добра, што наша сьвядомасьць даўжэй прывязана да сьвятых слоў.

Калі пры гэтым няма нават поўнай пагружанасьці ў сэнс вымаўляемых слоў, а толькі адцягваньне ад дробязяў, мітусьні, клопатаў, нячыстых думак, і то гэта вельмі добра. А калі да гэтага — перажываньне хоць 1/100 чытанага, то душа набывае гэтым незьлічоныя скарбы...

Важная малітва усякая, нават няўважлівая. Сіла і дзеяньне слова незалежныя ад псыхалёгіі прамаўляючага. Калі зьняважлівае, бруднае слова брудніт і раніць душу прамаўляючага і нават чуўшага, то сьвятыя словы малітваў, нават безуважліва паўтораных, тонкімі рыскамі пакрываюць нашу памяць, розум, сэрца і вырабляюць над намі добрую працу, нам невядомую”.

Сьвятар А. Ельчанінаў. Урыўкі зь дзёньніка.

З павагай выпісваю гэтыя заўвагі, хоць такая адкрытая “інфляцыя” сьвятога слова фармальна як быццам прама супярэчыць Эвангельлю. Уся справа ў адрасе — для каго гэта гаворыцца.

Мы ужо забыліся аб літургічнай разнастайнасьці, якое было ў старажытнай і яшчэ ў сярэднявечнай Царкве. Рускі летапісец сьведчыў, што амбасадары князя Уладзіміра былі ў захапленьні ад царкоўнага Богаслужэньня, якое убачылі ў Царградзе X стагодзьдзя. Гэта было урачыста—цырыманіяльнае, музычнае, “песеннае” Богаслужэньне. Яго і прыняла спачатку Русь для сваіх прыходаў. Але неўзабаве дашлі зь Усходу статуты іншыя, манастырскія, характэрнай якасьцю якіх было стомнае шматслоўе чытаньняў, перанесенае ў храм зь манаскага келейнага правіла. Чыньнікамі такой усеагульнай зьмены ў рускім царкоўным Богаслужэньні гісторыкі лічаць нязначную колькасьць кліру, адсутнасьць майстэрскіх сьпевакоў, неспрыяльныя умовы татарскага нашэсьця. Можна лічыць, што быў і яшчэ чыньнік: глыбокая пашана рускага народу да манаства, імкненьне пераймаць і прылучыцца да яго малітоўнага подзьвігу ў царкоўным Богаслужэньні.

“Манах ёсьць няспыннае сьвятло ў вачах сэрца. Манах ёсьць той, хто мае такі ж навык да дабрадзейнасьцяў, які іншыя да запалу. Манах ёсьць бездань пакоры, у якую ён зрынуць, і ў якой патапіў усякага злога духу...” Гэта — зь “Усходаў” звышгоднага Яна. Мы схіляемся прад манаскім ідэалам хрысьціянскага жыцьця. На гэтым сваім асаблівым шляху манахі усталявалі для сябе свой асаблівы лад малітвы — так, вельмі шматслоўнай, вельмі стомнай малітвы. У Студытскім і Ерусалімскім тыпіконах была адмысловая пасада “будзіцеля”, які хадзіў па шэрагах браціі ў час малітвы. "Малітва за сьвет”, — так ужо амаль у наш час вызначаў прызначэньне манаства старац Сілуян. Для такога манаха, які прысьвяціў жыцьцё малітве, царкоўнае Богаслужэньне, як і келейнае правіла, — гэта аскеза, праца, змаганьне, подзьвіг, зрэдку увенчаны момантамі духоўных азарэньняў... І не нам вучыць манахаў, як ім маліцца — якое павінна ў іх быць царкоўнае Богаслужэньне.

Але кожнаму сваё. Вось прыйшоў (“забег”) у храм наш сучасьнік, каб адпачыць і умацавацца душою ў сваім асаблівым “сьвецкім”, сямейным, грамадзкім служэньні. Ці можна патрабаваць ад яго манаскага шматслоўна—малітоўнага подзьвігу, ці можна прапаноўваць яму такое царкоўнае Богаслужэньне, якое будзе для яго толькі цяжкім выпрабаваньнем цярпеньня? — Ніякім чынам. З глыбокай старажытнасьці даносіцца да нас меркаваньне манаха аб тым, якое павінна быць у нас, у парафіян, царкоўнае Богаслужэньне. У артыкулу праф. М. Д. Усьпенскага цытаваны помнік V стагодзьдзя, у якім ідзе мова аб існаваўшым тады прынцыповым адрозьненьні ў манаскім і сьвецкім стаўленьні да царкоўнага Богаслужэньня. Паслушнік жаліўся ігумену, што старац не дазваляе яму сьпяваць у кельлі. Ігумен, угаворваючы манаха не пакідаць старца, сказаў яму, што царкоўны сьпеў прыстойна сьвецкім сьвятарам — “каб прыцягваць народ у храмы”... Такое наша прызначэньне, якога мы не выконваем.

Будучыя формы царкоўнага Богаслужэньня павінны быць прывабныя — і ў гэтай якасьці яны павінны быць разнастайныя. Сярод іх можа заставацца і цяперашняя наша паўманастырская вельмі шматслоўная, вельмі стомная форма, якая тым не менш яшчэ і сёньня досыць прывабная для вызначанай часткі народа. Але яна не можа быць манапольная. Верагодна, тут правільная будзе аналёгія з шматстатнасьцю кірункаў у мастацтве... Дзесьці ў дбр. Аўгустына ёсьць выраз, што разнастайнасьцю упрыгожваецца Царква Хрыстова.

* * *

“...Мы не ў стане былі ачуцца ад стомленасьці, і нашы ногі падкошваліся. Ды дапаможа нам Бог дакончыць гэты тыдзень. Відаць, ногі ў іх з жалеза, аднак у краіне рускіх няма іншай прыкметнай хваробы, як толькі падагра і невылечны боль у нагах, пачынаючы зь цароў і канчаючы беднякамі, — усё гэта адбываецца ад працяглага стаяньня ў цэрквах...

Мы паміралі ад стомленасьці, ногі нашы падкошваліся ад бесьперапыннага стаяньня з раньняй раніцы да вечара. Але мір Божы ды спачне на парафіянах, мужчынах і жанчынах, дзецях і дзяўчынах за іх цярпеньне, і стаяньне, і цьвёрдасьць з раньняй раніцы і дагэтуль...

Рэчы, годныя зьдзіўленьні! Якіх дзіўных звычаяў і дзіўных подзьвігаў мы былі сьведкамі сярод гэтага народа! Што за крэпасьць у іх целах і якія ў іх жалезныя ногі. Яны не стамляюцца і не стамляюцца. Усявышні Бог ды падоўжыць іх існаваньне... ”

Пакутны тыдзень у Маскве. Зь успамінаў архіяпіскапу Паўла Алепскага (наведазшага Расею з патрыярхам Антыёхійскім пры цары Аляксеі Міхаёлавічы)

“Малітва нагамі”... Рускія пакорліва прынялі зь Усходу чужыя статуты і узяліся так рупліва іх выконваць, што госьці зь Усходу самі не маглі гэтага вынесьці. Здаўна рускі народ глядзеў на царкоўнае Богаслужэньне як на нейкі набожна—стомны фізычны подзьвіг.

У нашым духавенстве і дагэтуль яшчэ дзейнічае нейкая як бы нават усталёўка на “зьнямогу” народа ў храме. Паказальныя ў гэтым стаўленьні парэміі на вячэрнях пад Каляды, пад Багаяўленьне, у Вялікую Суботу. Яны пакладзеныя былі калісьці затым, каб заняць увагу народа на то час, пакуль духавенства сыходзіла з храму, каб здзяйсьняць Хрост новых хрысьціян. Цяпер духавенства адседжваецца сабе ў алтары, а народ стамляецца на нагах, слухаючы цалкам незразумелае царкоўна—славянскае чытаньне парэмій. Ну, можна было бы для захаваньня стылю прачытаць лепей дзьве—тры парэміі зь урачыстым сьпевам пакладзеных прыпеваў у алтары і зь народам. Але няма — мы чытаем восем, трынаццаць, пятнаццаць парэмій да поўнай зьнямогі.

Іншы прыклад — усяночная пад Узьвядзеньне. Вынас крыжа зьдзяйсьняецца пасьля Вялікага услаўленьня, сюды перамяшчаецца цэнтар службы. Трэба б па магчымасьці перад гэтым яе паскорыць, палегчыць чаканьне вынасу, пасьля якога маецца быць бо яшчэ доўгае цалаваньне крыжа... Але нідзе гэтага не робяць.

А аднойчы я прыйшоў да усяночнай пад Узьвядзеньне і пачуў... акафіст, які чыталі ў алтары. Так я вынасу крыжа і не дачакаўся, хоць было ужо каля дзевяці гадзін вечара. Народ працягваў цярпліва стаяць; але я як—та зусім не замілаваўся ад такога яго цярпеньня. Наадварот, яно выклікае трывожныя думкі.

* * *

“...Я жадаю сказаць далей, што нават і ў храме я самотны. Не бяруся даваць характарыстыку сучаснай царкоўнасьці ў цэлым, але магу перадаць мае непасрэдныя асабістыя уражаньні. Тут адны жанчыны, суцэльнае жаночае царства. Верагодна, вы запярэчыце словамі ап. Паўла, што ў Хрысьце няма ужо ні мужчынскага, ні жаночага. Але ў нас атрымліваецца так, што ў Царкве няма мужчынскага полу, а ёсьць толькі жаночыя. Рэдкія мужчыны тут альбо круцяцца каля царкоўнай казны, альбо эксцэнтрыкі і абломкі (накшталт мяне). І нават тыя мужчыны, якія закліканыя кіраваць царкоўнасьцю — сьвятары, — і тыя прыкметна падпалі пад уплыў жаночай падлогі. Проста немагчыма ужо слухаць пропаведзі — так відавочна няшчыра прыстасоўваюцца яны да самога што ні на ёсьць жаночага успрыманьню. Немагчыма прадставіць, як магла бы слухаць такую пропаведзь нават самая добразычліва наладжаная мужчынская аўдыторыя.

Шмат добрых слоў было сказанае аб старажытнай прыгажосьці праваслаўнага царкоўнага Богаслужэньня — а я гэтай прыгажосьці нешта не бачу, не разумею. У прыватнасьці, сьпеў: чым слабей і кепскі склад пеўчых хораў, тым больш яны чамусьці хапаюцца за розныя трукі ў выкананьні сьпеваў, і слухаць гэта бывае пакутліва, пакутліва, я падкрэсьліваю гэта. Дыяканскія прашэньні аднастайныя, чытаньні псальмаў незразумелыя і вельмі стомныя. Кожны раз мяне дзівіць цярпеньне, зь якім гэты жаночы народ, белыя хустачкі, выстойваюць доўгія службы. Мне гэта не падыходзіць, нічога не паробіш. І зь сумам я выходжу з храму”.

Зь ліста 1961 г.

“Жаночая царква”. Як правіла, гэтыя простыя рускія хрысьціянкі прымаюць нашу літургічную дзейнасьць цалкам без крытыкі, не задумляючыся ні аб якіх выпраўленьнях. Для іх усё ў храме Боскім добра. “Мне ў царкве увесь час плакаць жадаецца, чаму — не ведаю”... “Калі доўга не пабываеш у царкве, то душа чарсьцьвее”.

Гэты жаночы царкоўны народ не прымушае нас думаць аб паляпшэньні Богаслужэньні, і гэта сьцішвае нядобрасумленных служыцеляў. Сярод духавенства ёсьць тры віды стаўленьня да народа. Адны і самі зь яго не вылучаюцца па сваёй прастаце. Іншыя разумеюць, што не усё ў нас добра, і імкнуцца па магчымасьці паставіць царкоўнае Богаслужэньне на даступную ім вышыню — для сябе і для народа, які яны шчыра паважаюць, набожнасьць, пакора, цярпеньне якога іх натхняе... Трэція глядзяць на вернікаў жанчын пагардліва, кпліва завуць іх “бабкамі” (Ленінград), якім няцяжка упадабацца — і выконваюць сваё рамяство як-небудзь, як прыйдзецца. Заўважана, што такое стаўленьне да роднага народа і да сьвятога служэньня нясе ў сабе духоўны заняпад і маральнае раскладаньне. Адна выбітная хрысьціянка са стрыманым абурэньнем параўноўвала свой навуковы калектыў і духавенства вялікага гарадзкога храма, які яна наведвае.

На працы ў яе — абавязковыя сталыя, паўсядзённыя паляпшэньні, лімітавая ляканічнасьць выкладу, высокая патрабавальнасьць да сабе. У храме ж - усё настолькі звыкла, што ужо не успрымаецца увагай, нават у пропаведзі “загадзя вядома усё, што будзе сказанае”; служба “цягнецца”, на усім пячатка нейкі духоўнай раскіданасьці, проста ляноты: нават і маладыя служыцелі “цалкам не прагрэсуюць у разьвіцьці, нават хоць бы толькі ў дыкцыі”; і наогул “такога стаўленьня да справы ў навуцы не патрывалі бы”... Цынікі не падазраюць, што сярод "бабак" стаіць сьведка вялікага абвінавачваньня.

* * *

З памятных назіраньняў:

Чэлябінск, 1947. На япархіяльнай нарадзе духавенства адзін протаіерэй прапанаваў выкладаць Прычасьце па бірках або талёнчыкам, атрыманым на Споведзі.

Чэлябінск, 1948. Тут катэдральны протаіерэй завёў такі чын: калі ён абвяшчае на усяночнай “Слава Табе, паказаўшаму нам сьвятло” — у алтары раптам уключаецца узмоцненае электрычнае сьвятло.

Сьвярдлоўск, 1950. Тут дыякан на асаблівай екценьні пры абвяшчэньні: “Працуючых, сьпяваючых” — робіць рэвэранс у бок пявучых.

Ленінград, 1953. Нехта зь архірэяў замовіў "дастаць" яму грэцкі і лацінскі тэксты выгаласу “Паглядзі зь нябёсаў, Божа...” Ён будзе казаць гэта спачатку на славянскім, а потым яшчэ на два боку на незнаёмых яму мовах.

Ленінград, 1953. У перапоўненым Праабражэнскім саборы сьвятар кажа на усяночнай сьвяточны водпуск: "малітвамі... годнага і слаўнага Яе Уводзіны..." Сам чуў.

Ленінград, 1953. У адным зь сельскіх прыходаў я зьдзейсьніў ва Унебаўзяцьце хросны ход вакол храма. Пасьля службы падыходзіць стараста і кажа, што трэба зьдзейсьніць яшчэ "заказны" хросны ход, бо ужо атрыманыя грошы — 50 рублёў.

— ???!!!

— А у нас бывае, што так па некалькі разоў ходзяць сьвятары вакол храма, калі хто асобна замаўляе.

Ленінград, 1954. Падчас каджэньня храма на усяночнай у сэмінарыі жанчына падала мне рубель. Я зьдзівіўся, але прыежджы дыякан—завочнік, здаецца, з Растова—на—Дану, выказаў здагадку, што гэтая жанчына, дакладна, таксама прыежджая: у іх на поўдні духавенства сапраўды зьбірае зь вернікаў гроша падчас каджэньня.

І таму падобнае. Такія прыклады сучаснага наватарства я запамінаў і запісваў з пачуцьцямі не толькі суму, але і некаторага горкага суцяшэньня. Я суцяшаў сябе тым, што пры такіх зьявах сёньня не можа быць і мовы аб нейкай “волі творчасьці” у рускім царкоўным Богаслужэньні, і што, стала быць, цалкам правы наша герархія ў сваёй кансэрватыўнасьці. Так, пакуль “бачная” Царква складаецца ў нас з бабулек і не інтэлігентных сьвятароў — нам належыць толькі захаваць, толькі захоўваць у недатыкальнасьці нам адданае, хай, і не ва усім дасканалае царкоўнае Богаслужэньне. Пакорлівая душа знойдзе ў ім скарбы для духоўнага жыцьця; добры сьвятар праб'ецца да сэрцаў вернікаў; інтэлігент зойдзе ў год разоў — і замілуецца... Так павінны мы пратрымацца да лепшых часоў — калі адукаваная частка рускага грамадзтва сур'езна зьвернецца да Царквы.

Але нельга, апыняецца, закансэрваваць усё ў поўнай нерухомасьці. Майстэрства адзінкавых эксцэнтрыкаў у выніку не прышчапляюцца; але ў шырэйшым плянэ літургічнае разьвіцьцё і сёньня працягваецца. У якім кірунку? Можна назваць дадатным набыцьцём (хоць і не даведзенымі да патрэбнай дасканаласьці) Агульную Споведзь, усенародны сьпеў Сымбаля веры, Малітвы Гасподняй на літургіі... Шмат у чым жа астатнім трэба прызнаць, што літургічнае разьвіцьцё зьдзяйсьняецца увогуле зь адмоўным знакам паніжэньня царкоўнай культуры.

Вывучаючы паходжаньне такіх адмоўных навін апошняга часу, кожны раз абавязкова сустракаесься з фактарам альбо няўважнасьці, альбо недастатковай царкоўнай культуры ў саміх царкоўных кіраўнікоў. Не выпадкова, што менавіта ў архірэйскім рытуале зьяўляюцца ў першую чаргу гэтыя кепскія навіны. Вось дыякан пры абвяшчэньні на екценьні імя архірэя робіць яму рэвэранс. Гэтае новаўвядзеньне — зусім нядаўняга паходжаньня. Чаму архірэі яму не запрацівяцца?.. Або узяць яшчэ для прыкладу гэтую новую манеру дыяканаў крычаць прашэньні на літыі. Я добра памятаю, што гэта прамаўлялася ціха, памятаюць гэта і архірэй, і протаіерэй, чуючыя пачварны крык, ды і па самім паходжаньню свайму, яны павінны ведаць гэта, вячэрняя літыя павінна насіць знарочыста ціхі, прыглушаны характар. Калі зьявіліся першыя наватары—крыкуны, гэта было ў дваццатых гадах, архірэі маглі рашуча спыніць гэта — і не было б сёньня гэтага скажэньня літыі. Або такое новаўвядзеньне апошняга часу як акафіст на усяночнай. “Акафіст?... Не дабраслаўляю — не належыць”. Варта было выявіць такую непахіснасьць — і не была бы сапсаваная руская усяночная. Цяжэй змагацца з пахабнымі напевамі; але і тут магчымыя угаворваньне, настойлівыя рэкамэндацыі лепшага. “Сухая скарыначка” адступіла бы перад актыўным супрацівам. Але калі супрацівы ў самім пачатку няма — благое навіна хутка “прыліпае”, да яго абвыкаюць, яно становіцца традыцыяй, ад якой ужо цяжэй будзе вызваліцца

* * *

“...Хоць я і дрэнна разумею ў справе, а павінен сказаць, што, як мне здаецца, лепш старажытнага “абстрактнага” іканапісу нічога яшчэ не створана, і адкрылі яго зусім не царкоўныя мастацтвазнаўцы... У храмах за сьвячнымі канторкамі прадаюцца абразкі новай царкоўнай вытворчасьці. Вось, здавалася б, магчымасьць, пры сучаснай—то тэхніцы пусьціць у народ лепшыя узоры старажытнага абраза. Хоць бы добрыя каляровыя рэпрадукцыі, налепленыя на дошкі. Але замест гэтага мы бачым самую нізкапробную фарбаваную фатаграфію зь самых што ні на ёсьць кепскіх узораў. Уласна, нельга бы нават і зваць абразамі гэтыя бездапаможныя кірмашовыя вырабы. Няўжо культура зусім сышла з Рускай Царквы?”

Зь ліста 1963

Сышла, сыходзіць культура. У Маскве ёсьць храм Уваскрэсеньні ў Лагунцах, выбудаваны перад рэвалюцыяй. Даўно ужо я заўважыў, што усе храмы Уваскрэсеньня — звычайна чырвонага колеру, (можа быць, па колеры велікоднага убору?). Храм у Лагунцах выкананы ў чырвонай цагліне, гэта была узорная, найвысокай якасьці, лепшая ў горадзе цагляны мур. Была — таму што ён нядаўна затынкаваны і храм выфарбаваны, вядома, у “паднябесны” (галубы) колер... Гэта было такое варварства, як калі бы абтынкаваць і вымалеваць у блакітны колер будынак Гістарычнага Музэя на Чырвоным пляцы. А усярэдзіне — што яны нарабілі, ашуканцы: малявалі на сьценах карціны, аб якіх успамінаеш зь абуранасьцю, якім ніяк бы ужо не месца ў гэтым храме... І усё гэта праведзена на вачах у самога вышэйшага начальства.


МУДРАСЬЦЬ, СЫХОДЗЯЧАЯ ЗЬ ВЫШЫНІ

Мудрасьць, якая прыходзіць згары, найперш – чыстая, потым – згодлівая

(Як. 3:17)

Той мір, які зыходзіць ад чысьціні душэўнай, адзін годны гэтага назову. Мір без чысьціні ёсьць толькі уласьцівасьць павярхоўнай натуры. Якая велічэзная розьніца паміж цішынёю на возеры і цішынёю на моры. У возеры вада спакойная, таму што яно абаронена ад буры. Разьюшанае мора заціхае пасьля барацьбы, яно закалыхвае бушуючыя хвалі на сваім магутным улоньні, і усталёўваецца цішыня.

Тое ж самае адбываецца зь запалам чалавечымі. Мы бачым шмат людзей, падобных возеру; яны не ведаюць барацьбы, яны застываюць у бязьдзейнасьці. Гледзячы на людзей, падобных гэтым ціхім водам, мы бачым, што гэтая цішыня ім нічога не каштавала. Яны не могуць не быць спакойнымі, самае іх дабрыня і усёдараваньне не маюць асаблівага кошту. Яны нават не здольныя на гнеў, таму што не здольныя і на моцную любоў.

Але ёсьць натуры, падобныя вялікаму мору. У іх мір і цішыня зьяўляюцца плёнам палымянай і чыстай любові. Яны прабачаюць крыўды не зь абыякавасьці, а дзеля Хрыста. Усьведамляючы увесь жах граху, яны прабачаюць, таму што за гэтым струменем бачаць вясёлку на небе. Дробныя натуры гатовыя прабачыць, забываючы аб мінулым, глыбокія і чыстыя душы прабачаюць, давяраючы будучыні

Божа, дай мне міралюбнасьць, выходнае з чыстага сэрца. Навучы мяне быць міратворцам, прабачаць крыўды, усьведамляючы магчымасьць выпраўленьня пакрыўдзіўшага мяне брата.

Хай цямрэча заганы будзе азораны для мяне паўстаўшай зарніцай Сонца Праўды.

Прабачэньне становіцца лёгкім для чыстага сэрцам, таму што яно бачыць Бога і ў Ім адчыняецца перад ім цэлая вечнасьць. Адкрый і мне, Божа, утоеныя ад чалавечых вачэй крыніцы Тваёй літасьці, адкрый мне прамень надзеі, што асьвятляе “шматлікія мясьціны” у доме Айца, дапамажы мне захаваць чысьціню душэўную, якая сярод цямрэчы граху і скрухі дасьць мне угледзець сьветлае бачаньне Тваёй славы!