Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέο
Η αίρεση του Filioque
Мітрапаліт Наўпакцскі і сьв. Уласія Ерафей
Ерась Filioque
Filioque – асноўныя адрозьненьні
Адным зь асноўных адрозьненьняў паміж праваслаўнымі і франка-лацінянамі зьяўляецца вучэньне аб Сьвятым Духу, так званае Filioque. Франка-лаціняне дадалі ў Сымбаль веры гэтую фразу таму, што нібы Сьвяты Дух зыходзіць ад Айца і ад Сына (Filioque), скажаючы такім чынам слова Хрыста і вучэньне Айцоў Царквы, як яно было выяўлена саборна на II Сусьветным Саборы і на іншых Саборах. На гэтым пункце была засяроджаная анціерытычная палеміка шматлікіх Айцоў. Тут я нагадаю галоўным чынам аб трох вялікіх Сьвяцільніках, гэта значыць сьвц. Фоціе Вялікім, сьвц. Рыгоры Паламе і сьвц. Марку Эфескам Яўгеніку.
У заходняй частцы аб'яднанай Рымскай імпэрыі вельмі рана пачала разьвівацца вучэньне аб тым, што Сьвяты Дух зыходзіць ад Айца і ад Сына, тым самым руйнавалася унутратраічнае стаўленьне паміж Асобамі Сьвятой Тройцы. Аднак, з цягам часу, гэтая тэма ў канчатковым выніку стала цэнтральным пунктам адрозьненьня Заходняй “Царквы” ад Усходняй Царквы. Мне жадалася бы адзначыць некалькі характэрных пунктаў у якіх выяўляецца зацятасьць папізму ў ерэтычным вучэньні.
Калі ў 1054 г. кардынал Гумбэрт паведамляў таце аб тым, што ён паклаў на пасад Сьвятой Сафіі Канстанцінопальскай падчас Боскай літургіі лібеліўм, у якім выказвалася анафэма Патрыярху і усім праваслаўным як ерэтыкам, галоўным жа асуджэньнем Патрыярха і праваслаўных было тое, што яны пасеялі мноства жыціцаў і “як духазмагары і багаборцы выключылі з Сымбаля веры сыходжаньне Духу і ад Сына”. Гэта значыць нас асуджалі за тое, што мы выдалілі гэтую фразу з Сымбаля веры, які усталяваў II Сусьветны сабор!!
Некаторыя сьцьвярджаюць, што гэтыя анафэмы сышлі ў мінулае і, такім чынам, не існуе праблемы. Вядома, усё ж праблема існуе таму, што толькі простай дзеяй выдаленыя анафэмы, але не выдаленая ерась Filioque, якая пазьней нават вельмі узмацнілася.
Найвялікшы багаслоў папістаў Тамаш Аквінскі, якога завуць Doctor angelicus абараняе гэтую ерась. У адным з зацемак на гэтае вучэньне ён піша: “Такім чынам чыньнік Сьвятога Духу зьяўляецца агульным Айцец і Сын”. І у іншай зацемцы ён піша: “Айцец і Сын зьяўляюцца адзіным чыньнікам Сьвятога Духу”. І ён працягвае: “Хоць гаварылася, што Сьвяты Дух зыходзіць толькі ад Айца, але не выключаецца і Сын у гэтым сыходжаньні”.
Усе спробы для злучэньня "Цэркваў" пасьля схізмы 1054 г. мелі сваім цэнтральным пытаньнем ерась Filioque, з тым адрозьненьнем, што праваслаўныя прапаноўвалі выключыць даданьне з вучэньня Сымбаля веры, у то час як лаціняне няўхільна і моцна утрымлівалі гэтае вучэньне і вядома ж сьцьвярджалі, што праваслаўныя прыбралі з Сымбаля веры гэтую фразу. Паказальным зьяўляецца тое, што на Саборы ў Ліёне ў 1274 г.. і на Саборы Фэрара-Фларэнтыйскім 1438-39 г.г. Filioque было цэнтральным пытаньнем гутарак і вядома жа пазьней пасьля аказанага ціску і гвалты разглядалася ў праваслаўных як неабходнае для выключэньня, як аб гэта казаў сьвц. Марк Яўгенік. Але і усё імкненьні праваслаўных прывесьці лацінян да праваслаўнай веры напіхваліся на іх дагматычнае вучэньне аб Filioque.
Такім чынам, схізма паміж двума Цэрквамі адбылася з-за ерасі Filioque, і па гэтай падставе Генадзь Схолары казаў: “Схізма вядома жа адбылася з-за дадаткі ў Сымбаль, зьяўляецца годным вярнуць лацінян праз агіду ад дадатку”. І Айцы Царквы сьцьвярджаюць, што немагчыма вярнуць Папізм у Праваслаўную Царкву ад якой ён адпаў, калі ён не адмовіцца ад ерасі Filioque.
Багаслоўскае аспрэчваньне Filioque
Давайце жа зьвернем нашу увагу на асноўныя пункты ерасі Filioque, каб выявіць вялікую важнасьць гэтага пытаньня.
1) Паводле рашэньня III Сусьветнага сабора нельга дадаваць або выдаляць ні аднаго словы зь ужываемага Сымбаля веры. І вядома Сымбаль Нікея-Канстанцінопальскі прызнаецца, таму што кожны Сабор прызнаў рашэньні папярэдняга Сабору.
2) Пытаньне аб Сьвятой Тройцы зьяўляецца таямніцай, якую немагчыма зразумець чалавечай лёгікай. Толькі догмат аб таямніцы Сьвятой Тройцы мы можам зразумець, але не таямніцу. Гэта азначае, што знаходзімся ў стане даверу багаадкрытым словам Хрыста, не падвяргаючы іх дасьледаваньню розумам.
3) Хрыстос нам адкрыў сувязь Асоб Сьвятой Тройцы. Апосталы дасягнулі асабістага бачаньня ў дзень сьвятой Пяцідзесятніцы. Такім чынам таямніца Сьвятой Тройцы зьяўляецца пытаньнем адкрыцьця Самога Бога а не адкрыцьця чалавека. Гэтае адкрыцьцё чалавек атрымаў “аднойчы” у дзень сьвятой Пяцідзесятніцы (пасл. Юды, 3). Сьвятыя на працягу стагодзьдзяў удзельнічаюць у гэтым адкрыцьці, якое яны успадкавалі ад Апосталаў у дзень Пяцідзесятніцы. Аб гэтым гаворыцца таму, што лаціняне разьвілі цікаўную тэорыю, што з цягам стагодзьдзяў мы лепш пачынаем разумець і паглыбляцца ў Адкрыцьцё. Гэта мае непасрэдную сувязь са схалястыкай. У Праваслаўі гаворыцца, што догмат таямніцы Сьвятой Тройцы перажываюць тыя, якія спасьцігаюць Адкрыцьцё і яго выяўляюць адпаведна патрэбам кожнае эпохі.
4) Хрыстос адкрыў, што Бог Слова нарадзіўся і Сьвяты Дух зыходзіць ад Айца. Такім чынам, Айцец зьяўляецца ненароджаным, Сын зьяўляецца народжаным і Сьвяты Дух зьяўляецца сыходзячым. Асобы Сьвятой Тройцы валодаюць агульнай сутнасьцю, або прыродай, а не агульнымі асабістымі уласьцівасьцямі, якія іста – ненароджанасьць, народжанасьць і сыходжаньне. Блытаніна паміж уласьцівасьцямі руйнуе сувязі Асоб Сьвятой Тройцы. Калі б Сьвяты Дух зыходзіў і ад Айца і ад Сына, тады адбылося бы наступнае: Сын павінен нарадзіцца ад Айца і Сьвятога Духа, у адваротным выпадку Сьвяты Дух быў бы ніжэй, паколькі была бы складзеная дуада (Айцец-Сын). Калі бы было так, то для таго, каб і Сьвяты Дух быў раўназначны іншым асобам, неабходна, каб і зь Яго адбывалася нешта, але ў такім разе зьнік бы Траічны Бог, паколькі уводзіцца чацьвёртая асоба.
5) Застаючыся вернымі слову Хрыстову, мы кажам, што Бог Слова нараджаецца ад Айца і Сьвяты Дух зыходзіць ад Айца (Ян. 15:26). Аднак, мы не можам зразумець, як Ён нараджаецца і чаму так адбываецца. Да гэтага пытаньня мы падыходзім апафаціческі. У дадзеным выпадку мы маем патрэбу ў так званым апафаціческам багаслоўі. Што датычыцца Бога, то мы прызнаем, “што Ён ёсьць”, гэта значыць што Ён існуе, але мы не разумеем наколькі “Ён ёсьць” сутнасьць, настолькі і "хто ёсьць" асоба. Выяўныя уласьцівасьці, ненароджанасьць Айца, народжанасьць Сына, сыходжаньне Сьвятога Духа, зьяўляюцца выявай існаваньня, гэта значыць зьяўляецца выявай спосабу з дапамогай якога існуюць Асобы.
Такім чынам Сьвяты Дух зыходзіць ад Айца і пасылаецца праз (διὰ τοῦ Ὑιοῦ) Сына. На грэцкай мове іншым зьяўляецца сыходжаньне і іншым спасланьне. Спасланьне не зьяўляецца выяўнай уласьцівасьцю, не зьяўляецца выявай існаваньня, але місіяй. Сыходжаньне жа зьяўляецца выяўнай уласьцівасьцю, выявай існаваньня Сьвятога Духу, у то час як спасланьне зьяўляецца місіяй і зьявай у сьвеце, якое адбываецца праз Сына, як і Сын увасабляецца праз Сьвяты Дух. Як учалавечываньне Бога Слова сродкам (διὰ) Сьвятога Духу не атаясамляецца з чыньнікам нараджэньня Бога Слова ад Айца, так сапраўды і спасланьне Сьвятога Духу праз (διὰ) Хрыста не атаясамляецца з сыходжаньнем Сьвятога Духа ад Айца.
6) Сьвц. Рыгор Палама і сьвц. Марк Эфескій разумеюць місію і спасланьне Сьвятога Духу праз Сына як гэта становіцца відавочным пры знаёмстве з некаторымі старажытнымі сьвятаайцоўскімі тэкстамі, у сэнсе зьявы Сьвятога Духу ў сьвеце па энэргіі і ў часе. Гэта значыць, іншым зьяўляецца прадвечнае па сутнасьці сыходжаньне Сьвятога Духу, якое зьдзяйсьняецца толькі ад Айца, і іншым зьяўляецца зьява па энэргіі ў часе Сьвятога Духа, якое зьдзяйсьняецца ад Айца праз Сына, або нават ад Айца і ад Сына. Гэтае малаважнае адрозьненьне, якое зьяўляецца істотным, не зразумелі лаціняне і нанава тлумачаць адпаведныя тэксты.
7) Самыя асноўныя адрозьненьне паміж Праваслаўем і Папізмам выяўляецца ў пытаньні аб сутнасьці і энэргіі Бога. Мы, праваслаўныя, верым, што паколькі сутнасьць Боская зьяўляецца нярэчывай, то і энэргія Яго зьяўляецца нярэчывай. Сутнасьць не існуе без энэргіі-дзеяньні. Калі сутнасьць зьяўляецца нярэчавай, то нярэчавай зьяўляецца і яе дзеяньне-энэргія, і калі сутнасьць зьяўляецца рэчавай, то рэчавай зьяўляецца і яе дзеяньне-энэргія. Тамаш Аквінскі і сучасныя папскія багасловы вераць у actus purus (чыстае дзеяньне). Гэта значыцца ён лічыць, што нярэчывая энэргія-дзеяньне абсалютна асацыюецца з чыстым дзеяньнем Бога і чалавек не можа прыйсьці да зносін і сувязі з Богам з дапамогай actus purum, але з дапамогай рэчавай энэргіі Бога. Такім чынам у Бажаство лаціняне уводзяць рэчавыя энэргіі, што ў рэчаіснасьці робіць немагчымым выратаваньне чалавека, паколькі яно не можа быць дасягнутае з дапамогай рэчавых энэргій.
Калі хто-небудзь выявіць уважлівасьць, то ён пераканацца ў тым, што абмеркаваньне пытаньня аб сыходжаньні і спасланьні Сьвятога Духа мае дачыненьне да пытаньня аб сутнасьці і энэргіях-дзеяньнях Бога. Характэрна тое, што дыялёг паміж сьвц. Рыгорам Паламай і схалястам Варлаамам пачаўся з filioque і адразу жа перайшоў да пытаньня аб тым, ці зьяўляецца энэргія-дзеяньне Бога нярэчывым або рэчавым.
8) Гісторыя увядзеньня filioque вельмі цікавая. Дасьледаваньні, якія былі зробленыя прафэсарам протапрэсьвітэрам Янам Раманідзісам,асьвятлілі гістарычныя падзеі. Ён лічыў, што filioque выкарыстоўвалася франкамі супраць рымлян, як заходняй, так і усходняй частак адзінай Рымскай імпэрыі. Рымскія праваслаўныя папы гераічна супрацівіліся уводзінам filioque у Сымбаль веры. У канчатковым выніку яно было унесяна, калі ў першы раз на катэдру Старажытнага Рыму узышоў італа-франкскі папа Бенедыкт VIII (1009-1014). Заходнія і усходнія рымляне ў IX ст. былі праваслаўнымі і змагаліся з франкамі як інаслаўнымі. Схізма адбылася не паміж Рымскімі Папамі і Рымскімі Патрыярхамі, але паміж Рымскімі Папамі-Рымскімі Патрыярхамі зь аднаго боку і франкамі ерэтыкамі – зь іншага.
9) На Фэрара-Фларэнтыйскім саборы сьвц. Маркам Яўгенікам былі даказаныя праваслаўныя погляды. Падпісаньне уніі прысутнымі праваслаўнымі за выключэньнем сьвц. Марка Яўгеніка і некаторых іншых, было прадуктам і вынікам ціску і цяжкіх акалічнасьцяў той эпохі. У выніку унія не перамагла па двух чыньнікам. Па-першае, таму што наступныя саборы яе асудзілі, а па-другое, таму што народ аказаў супраціў, але не таму, што ён быў па-багаслоўску недасьведчаным, але таму, што быў досыць адукаваны адносна здрады, якая было зьдзейсьнена. Гэта паказвае, што гутаркі неабходна праводзіць у духу узаемнай павагі, а не з дапамогай палітычных ціскаў і тэндэнцый.
10) У выніку выкарыстаньне розных тэрмінаў, якія паўсталі ў заходнім багаслоўі, робіцца сродкам для таго, каб зразумець з дапамогай дакладнага слова пытаньні, якія адносяцца да баганатхнённаму багаслоўю. Гэта зьяўляецца выразам схалястыкі, якая не можа адрозьніць абмежаваныя тэрміны розуму, і тэрміны, якія будуць нараджацца як катафатычным, так і апафатычным багаслоўем. Але нават розныя тэрміны стварылі ў заходнім багаслоўі нейкі цэльны лад мысьленьня, якія толькі спараджае сапраўдны праблематызм. Таму розная дагматычная тэрміналёгія ў рэчаіснасьці зьвязаная зь адмаўленьнем або пераацэньваньнем праваслаўнага ісахізму, паводле аналізу сьвц. Рыгора Паламы, які зьяўляецца падставай праваслаўнага багаслоўя і духоўнага жыцьця.
Такім чынам, вытлумачэньне тэрмінаў, якія выкарыстоўваліся з цягам часу не зьяўляецца толькі тэмай навуковага аналізу, але умовамі для адкрыцьця праўдзівага ісахізму і жыцьцём ім.
