Thursday, November 19, 2009

ЖЫЦЬЦЁ – СЛУЖЭНЬНЕ ХРЫСТУ…

(з кнігі Ёвана Яніча “Будзем людзьмі”)

Сваім жыцьцём Патрыярх Павел стаў блізкі усім, яго, як свайго, роднага, успрымалі не толькі праваслаўныя вернікі, але і прадстаўнікі іншых канфэсій, і нават тыя, хто заве сябе атэістам.

Адгэтуль і столькі апавяданьняў, гісторый, жартаў, галоўным героем якіх зьяўляецца сэрбскіх духоўны глава. Яны толькі умацоўваюць меркаваньне аб патрыярху Паўлу як аб народным, сьвятым чалавеку. І у кожнай зь іх свой духоўны урок. У кожнай зь іх патрыярх Павел – сьціплы чалавек вялікай дабрадзейнасьці. Вялікі духоўнік.

Не на сірочыя грошы

Вучыў ён і іншых жыць сьціпла. Так здарылася, што калі ў яго як у кіруючага япіскапа манашкі зь манастыра Сапочане блізу Новага Пазара прасілі дабраслаўленьня купіць “фічо” (самы маленькі ў то час аўтамабіль – “запарожац”), каб ім было лягчэй вазіць з горада неабходнае для манастыра, і каб не езьдзіць на аўтобусе, таму што ў дарозе здараліся і розныя спакусы, ён адмовіў. Тлумачэньне было такім: “Не справа купляць машыну на грошы, якія вам ахвяруюць сіроты і бедныя, а яшчэ можа здарыцца, што вы паедзеце па лужынах ды і абрындаеце іх!”

У то час, пакуль ён быў япіскапам Рашско-прызренскім, ён доўга пазьбягаў купляньні аўтамабіля і для сваіх і для патрэб япархіі. Ён казаў: “Пакуль у кожнай сэрбскай хаце на Косава не будзе машыны, не будзе і ў мяне.“ Але ў выніку, пагадзіўся набыць толькі адзін “варбург“, таму што каштаваў танна і быў зручны для перавозкі розных тавараў для патрэб царквы і іншых рэчаў.

Япіскап Павел рэдка езьдзіў на ім, таму што часьцей за усё хадзіў пешшу. Ад манастыра да манастыра, ад царквы да царквы, па усёй япархіі уздоўж і папярок… і не ведаў ён якія бываюць аўтамабілі.. Калі аднойчы яго прыехаў наведаць япіскап жычскій Стэфан, зь якім яны былі вельмі блізкія яшчэ з часоў духоўнай сэмінарыі і яны адправіліся на “пэжо” уладары па япархіі, выклікнуў уладар Павел:

– Эх, брат, Стэфан, да чаго жа добры гэты твой „варбург“!

Адна мантыя

Гэтак жа аскетычна працягваў жыць уладар Павел і калі перабраўся ў Белград, пасьля абраньня на вышэйшую царкоўную пасаду.

Як і перш у яго была усяго адна мантыя. Сястра Агіца, якую ён часта наведваў паджартоўвала над ім: “Што ты за патрыярх, калі ў цябе усяго адна мантыя?” На што новаабраны патрыярх адказваў: “Навошта мне больш, я не магу апрануць адначасова дзьве!”

Па чарзе

А аднойчы, калі ён вяртаўся на трамваі ў Патрыярхію, здарылася нешта неверагодна. У перапоўненым трамваі , які ехаў да галоўнага гарадзкога вакзалу, нехта выклікнуў: “Вось, глядзіце, Патрыярх!” і стаў прабівацца да яго пад дабраслаўленьне. За ім зрушыліся і іншыя, пачалася сапраўдная цісканіна. Кіроўца спыніў трамвай і запатрабаваў, каб усё, акрамя патрыярха, вышлі на вуліцу. Пакінуўшы адчыненымі толькі адны дзьверы , сказаў : “А зараз па адным…” І так усё, без таўкучкі падыходзілі пад дабраслаўленьне Сьвяцейшага.

Бачыць, што жадае

У Патрыярхіі часта успамінаюць адзін дыялёг паміж патрыярхам і дыякана, (якога усюды яго суправаджаў), перад ад'ездам на службу ў царкву на Банавам грудзе.

Як паедзем, на машыне? – спытаў дыякан, падказваючы адказ.

На аўтобусе! – рашуча адказаў патрыярх.

А цёплая раніца абяцала гарачы дзень. Дыякану страшна не жадалася ехаць гарадзкім транспартам.

Далёка, у аўтобусе душна, цісканіна…– імкнуўся угаварыць патрыярха дыякан.

Паехалі! – каротка і цьвёрда адказваў Яго сьвятасьць, ужо крочачы наперад, рашуча, са звонам, удараючы жазлом па асфальце .

Але… – тупаючы за ім, дыякан высунуў новы, як яму здавалася неабвержны аргумэнт – Ваша Сьвятасьць, лета, шматлікія ідуць купацца на Аду Цыганлію (белградзкі пляж), у аўтобусах досыць напаўголых людзей…не зручна..

Патрыярх на хвіліну спыніўся, зьвярнуўся да свайго памагатага і сказаў:

Ведаеце, ойча, кожны бачыць тое, што жадае!

Навошта табе выбліск?

Адзін зь самых вядомых сэрбскіх фотарэпарцёраў Віцан Віцанавіч прыйшоў, каб сфатаграфаваць патрыярха для свайго часопіса.

Але, быўшы атэістам, ён не ведаў сапраўды, як належыць зьвярнуцца да патрыярха. Падчас здымак, жадаючы растлумачыць, як трэба устаць, каб атрымаўся добры здымак, ён сказаў:

Ваша сьвятлейшыства…..

На што Патрыярх спытаў:

Калі я сам сьвятлейшыства, то навошта табе выбліск?

Але, калі вып'ем

Яго Сьвятасьць не ведаў марнаслоўя, але было, што ён словам “ахвяраваў сабой”, дзеля навучаньня. Так здарылася, што адзін гуляка, які нярэдка праводзіў час у рэстаранчыку “Знак пытаньня”, наадварот Патрыярхіі, як толькі бачыў, што патрыярх ідзе міма Патрыярхій або Кафедральнага сабора, кожны раз перабягаў вуліцу, каб узяць дабраслаўленьне. І аднойчы, заікаючыся сказаў:

– Ваша сьвятасьць, мы з табой лепшыя людзі ў гэтым Белградзе!

Патрыярх, бачачы, што той не суцэль цьвёрда варта на нагах, адказаў :

– Так, твая праўда, але бачыць Бог, калі нап'емся, то горш усіх.

Вядома, патрыярх ніколі не піл, але такім чынам, ён узяў на сябе частка граху гэтага чалавека і з гумарам, каб не пакрыўдзіць яго, паказаў на слабасьць і загана, якім той пакутаваў.

Не мяшайце нам

У пэрыяд, калі уладар Павел быў абраны за патрыярха сэрбскага, мноства дэлегацый і шматлікія высокія замежныя прадстаўнікі выяўлялі жаданьне сустрэцца зь Яго сьвятасьцю. Яго супрацоўнікам гэта не вельмі падабалася, бо яны баяліся, што новы патрыярх можа разгубіцца і не будзе шляхта як сябе весткі, бо , вялікую частку жыцьця ён правёў у манастыры . жывячы манаскім жыцьцём і не меў досьведу сьвецкай дыпляматыі.

Папытаў аб аўдыенцыі і вельмі тады актыўны амэрыканскі амбасадар у Белградзе Уорен Цымерман. Патрыярх прыняў яго ў Патрыяршых палатах. Амбасадар перадаў прывітаньні і віншаваньні ад імя амэрыканскага народа, ад імя амэрыканскага прэзыдэнта і ад сябе асабіста. І пасьля гутаркі на агульныя тэмы, амбасадар спытаў патрыярха:

- Чым мы можам вам дапамагчы?

Патрыярх зірнуў на яго і адказаў проста:

Ваша правасхадзіцельства, а Вы не мяшайце нам і так вы нам дапаможаце!

Цымерман разгубіўся, не ведаючы што адказаць. Але час паказала, што гэта была самая мудрая просьба.

БЯЗМОЎНАЯ МАЛІТВА

Мітрапаліт Суражскі Антоній

Малітва – гэта першым чынам сустрэча зь Богам. Часам мы адчуваем Боскае прысутнасьць, часьцей за усё смутна; але бываюць пэрыяд, калі мы можам паставіць сябе перад Богам толькі актам веры, цалкам не адчуваючы Яго прысутнасьці. Справа не ў ступені нашага успрыманьня, не яно робіць гэтую сустрэчу магчымай і плённай: павінны быць выкананыя іншыя умовы, і асноўнае зь іх – каб молячыся чалавек быў рэальным. Жывучы ў грамадзтве, мы даем выяўляцца самым розным граням нашай асобы. Кожны зь нас зьяўляецца адным чалавекам пры адных акалічнасьцях і цалкам іншым пры іншых: уладным ва умовах, дзе ён – кіраўнік, цалкам пакорлівым дома, і ізноў-жа зусім іншым сярод сяброў. Кожнае “я” шматскладова, але ні адна з гэтых ілжывых асоб, або тых, якія часткай ілжывыя, а часткай сапраўдныя, не зьяўляецца нашым праўдзівым “я” у дастатковай меры для таго, каб стаяць ад нашага імя ў прысутнасьці Боскай. Гэта саслабляе нашу малітву, стварае падзеленасьць розуму, сэрца і волі. Як кажа Палоній у “Гамлеце”: “Дакладны будзь сабе; тады, як раніца зьмяняе ноч, рушыць усьлед за гэтым вернасьць усім”.

Нялёгка бывае знайсьці сярод гэтых разнастайных масак і па-за імі сваё сапраўднае “я”. Мы так не абвыклі быць самімі сабой у колькі-небудзь глыбокім і сапраўдным сэнсе, што нам здаецца амаль немагчымым зразумець, адкуль пачаць пошукі. Аднак усе мы ведаем, што бываюць моманты, калі мы больш, чым звычайна, набліжаемся да свайго сапраўднаму “я”; гэтыя моманты варта заўважаць і дбайна аналізаваць, каб хоць прыблізна адчыніць, што жа мы уяўляем сабой у рэчаіснасьці. Выявіць праўду аб саміх сабе нам звычайна так цяжка з-за нашай ганарыстасьці, – і ганарыстасьці самога па сабе, і таго, як яна вызначае нашы паводзіны. Ганарыстасьць складаецца ў тым, каб узьнімацца чымсьці, не маючым ніякай каштоўнасьці, і залежаць у сваім меркаваньні аб сабе, а такім чынам, і ва усім сваім стаўленьні да жыцьця, ад меркаваньня людзей, якое не павінна бы мець для нас такой вагі. Ганарыстасьць – гэты стан залежнасьці ад рэакцыі людзей на нашу асобу.

Ганарыстасьць – першы вораг, зь якім варта змагацца, хоць, як кажуць Айцы, ён жа і апошні, які бывае пераможаны. Прыклад пераможанай ганарыстасьці мы знаходзім у апавяданьні аб Закхее (Лк. 19:1-10), і ён можа шматлікаму навучыць нас. Закхей быў багатым чалавекам, займаючым высокае сацыяльнае становішча; ён быў службоўцам Рымскай імпэрыі, зборшчыкам падаткаў, і павінен быў бы трымаць сябе адпаведна свайму становішчу. Ён быў шляхетным грамадзянінам у сваім мястэчку; погляд на рэчы, які можна выказаць словамі “што скажуць людзі?”, мог утрымаць яго ад сустрэчы са Хрыстом. Але калі Закхей пачуў, што Хрыстос праходзіць праз Ярыхон, яму нястрымна захацелася Яго убачыць, і ён забыўся, што можа здацца сьмешным – а гэта для нас горш вельмі шматлікіх бед; і гэты шаноўны грамадзянін пабег і узьлез на дрэва! Яго магла бачыць увесь натоўп, і, без сумневу, шматлікія сьмяяліся. Але так моцна было яго жаданьне убачыць Ісуса, што ён забыўся падумаць, што скажуць іншыя; на кароткі час ён перастаў залежаць ад чужога меркаваньня і ў гэты момант быў цалкам самім сабой; гэта быў Закхей–чалавек, а не Закхей–мытар або Закхей–багач або Закхей–грамадзянін.

Зьневажэньне – адзін з шляхоў, якім мы можам адвучыцца ад ганарыстасьці, але калі зьневажэньне не прымаецца добраахвотна, яно можа толькі узмацніць пачуцьцё крыўды і зрабіць нас нават яшчэ больш залежнымі ад меркаваньня іншых людзей. Выказваньні аб ганарыстасьці ў Яна Лесьвічніка і Язэпа Сірына як быццам супярэчаць адзін аднаму: адзін кажа, што ганарыстасьці можна пазьбегнуць толькі праз гонар; іншы – што шлях ляжыць праз пакору. Абодва кажуць гэта ў вызначаным кантэксьце, а не як абсалютную ісьціну; але гэтыя меркаваньні дазваляюць нам убачыць, што ёсьць агульнага ў абедзьвюх крайнасьцях, а менавіта: ці становімся мы ганарлівымі або пакорлівымі, мы не зьвяртаем больш увагі на чалавечае меркаваньне, у абодвух выпадках мы яго проста не заўважаны. У жыцьці айца Дарафея ёсьць прыклад, які ілюструе першае становішча.

Набліжаючыся да манастыра, аб якім ён меў апеку, айцец Дарафей убачыў некалькіх братоў, што сьмяяліся над вельмі маладым манахам, які цалкам не зьвяртаў на іх увага, і ўразіўся абыякавасьцю юнака. У Дарафея быў вялікі досьвед цяжкасьцяў духоўнага змаганьня, і гэта здалося яму некалькі падазроным. Ён спытаў манаха, як той здолеў у гэтак юным веку дасягнуць такой беззапальнасьці. Адказ быў: “Навошта я стану зважаць на гаўкаючых сабак? Я не заўважаю іх, судзьдзём сабе я прызнаю аднаго Бога”. Гэта прыклад таго, як гонар можа зрабіць нас незалежнымі ад меркаваньня іншых людзей. Гонар – гэтае становішча, калі мы ставім сябе ў цэнтар усяго, які робіцца сябе крытэрам ісьціны, дабра і злу, сапраўднай каштоўнасьці рэчаў, і тады мы вольныя ад чужых меркаваньняў, а таксама вольныя ад ганарыстасьці. Але толькі абсалютны гонар можа вынішчыць ганарыстасьць цалкам, а абсалютны гонар, да шчасьця, па-за нашымі чалавечымі магчымасьцямі.

Іншы шлях – пакора. У аснове сваёй пакора – гэтае становішча таго, хто заўсёды варта перад судом Боскім. Гэтае становішча таго, хто – як прах зямной. Лацінскае слова humilitas – пакора – адбываецца ад humus – урадлівая зямля. Урадлівая зямля ляжыць, нікім не заўважаная, як нешта, што само сабой разумеецца; яна ў усіх пад нагамі, усё могуць таптаць яе; яна маўклівая, непрыкметная, цёмная і, аднак жа, заўсёды гатовая прыняць насеньне, даць яму цела і жыцьцё. Чым ніжэй – тым урадлівей, таму што глеба становіцца сапраўды урадлівай, калі прымае усё, што адпрэчвае зямля. Яна ляжыць так нізка, што нішто ужо не можа забрудзіць, зьняважыць, унізіць яе; яна прыняла апошняе месца, ніжэй ісьці няма куды. У такім становішчы нішто не можа парушыць душэўнай выразнасьці, міру і радасьці.

Бываюць моманты, якія вырываюць нас зь стану залежнасьці ад рэакцыі на нас іншых людзей; гэта моманты глыбокага гора або таксама сапраўднай, усёпаглынальнай радасьці. Калі цар Давыд скакаў перад каўчэгам Запавету (2 Цар. 6:14), шматлікія, як дачка Саўла Мялхола, думалі, што цар паводзіць сябе вельмі непрыстойна. Яны, верагодна, усьміхаліся або ў замяшаньні адварочваліся. Але ён быў занадта перапоўнены радасьцю, каб заўважаць гэта. Тое ж адбываецца і ў горы: калі яно сапраўднае і глыбокае, чалавек становіцца сапраўдным; пазіраваньне, сьвядомае і несьвядомае, забываецца, і менавіта гэта так каштоўна ў горы – і ў нашым уласным і ў чужым.

Цяжкасьць у тым, што калі мы сапраўдныя, таму што знаходзімся ў радасьці або ў горы, мы не схільныя і не здольныя назіраць за сабой, заўважаць тыя рысы сваёй асобы, якія выяўляюцца ў гэты час. Але ёсьць момант, калі мы яшчэ прасякнутыя досыць глыбокім пачуцьцём для таго, каб быць сапраўднымі, але ужо настолькі вышлі зь стану экстазу радасьці або гора, каб уразіцца кантрасту паміж тым, што мы уяўляем сабой у гэты момант, і тым, чым зьяўляемся звычайна; тады мы ясна бачны сваю глыбіню і сваю павярхоўнасьць. Калі мы уважлівыя, калі мы не пераходзім бяздумна зь аднаго стану розуму і сэрца ў іншы, забываючы усё па меры таго, як яно праходзіць, мы можам паступова навучыцца захоўваць тыя характэрныя рысы нашага сапраўднага “я”, якія выступілі на імгненьне.

Шматлікія духоўныя пісьменьнікі кажуць, што мы павінны імкнуцца знайсьці Хрыста ў сабе. Хрыстос – дасканалы, цалкам сапраўдны чалавек, і мы можам пачаць выяўляць, што ў нас ёсьць сапраўдны, расчыняючы, што ў нас ёсьць роднаснага Яму. Ёсьць у Эвангельлі месца, супраць якіх мы паўстаём, і іншыя, ад якіх сэрца наша гарыць у нас (Лк. 24: 32). Калі мы адзначым тыя месцы, якія выклікаюць у нас абурэньне, і тыя, якія мы усім сэрцам прымаем як праўдзівыя, мы ужо выявім у саміх сабе дзьве крайнасьці; сьцісла кажучы – антыхрыста і Хрыста ў сабе. Мы павінны прыняць да увагі абедзьве катэгорыі і засяродзіцца на тых месцах, якія блізкія нашаму сэрцу, таму што мы можам быць упэўненыя, што хоць бы ў гэтай адной кропцы мы падобна Хрысту, што гэтая кропка, у якой чалавек ужо – не ва усёй поўнасьці, зразумела, але хоць бы ў зародку – сапраўдны чалавек, выява Хрыста. Нядосыць, аднак, каб то або іншае месца Эвангельлі усхвалявала нас эмацыйна або выклікала поўную згоду нашага розуму, – мы павінны увасобіць у сабе словы Хрыстовы. Нас можа нешта закрануць і, тым не менш, мы можам адступіцца ад усяго, што думалі і адчувалі, пры першым жа выпадку, які прадставіцца нам для практычнага ужываньня адчыненай намі ісьціны.

Бываюць моманты, калі мы згодныя мірыцца са сваімі ворагамі; але калі чалавек адмаўляецца ісьці нам насустрач, наш міратворчы настрой хутка зьмяняецца ваяўнічым. Так здарылася зь Міўсавым у “Братах Карамазавых” Дастаеўскага. Ён толькі што быў грубіян і няцярплячы зь навакольнымі, затым аднавіў у сабе пачуцьцё уласнай вартасьці, пачаўшы усё зноўку, але нечаканае нахабства Фядора Паўлавіча зноў зьмяніла яго пачуцьця, і “Пётр Аляксандравіч зь самога дабратлівага настрою перайшоў неадкладна ў самы люты. Усё, што загасла было ў яго сэрца і заціхла, зараз уваскрэсла і паднялося”.

Нядосыць уразіцца месцамі, якія здаюцца нам гэтак дакладнымі; павінна рушыць усьлед барацьбе за тое, каб у кожнае імгненьне нашага жыцьця быць тым, чым мы бываем у лепшыя моманты, і тады мы паступова скінем зь сябе усё павярхоўнае і станем больш рэальнымі і больш праўдзівымі; як Хрыстос ёсьць сама ісьціна і сама рэальнасьць, так і мы будзем усё больш і больш станавіцца тым, што ёсьць Хрыстос. Справа не ў вонкавым перайманьні Хрысту, але ў тым, каб унутрана быць тым, што Ён ёсьць. Перайманьне Хрысту – гэтае не вонкавае капіяваньне Яго паводзін або Яго жыцьця; гэта цяжкае і складанае змаганьне.

У гэтым адрозьненьне паміж Старым і Новым Запаветам. Запаведзі Старога запавету былі правіламі жыцьця, і хто сапраўды выконваў гэтыя правілы, той станавіўся праведным; аднак ён не мог выняць зь іх вечнага жыцьця. Запаведзі жа Новага Запавету, наадварот, ніколі не робяць чалавека праведным. Хрыстос сказаў аднойчы Сваім вучням: Гэтак сама і вы, калі выканаеце ўсё загаданае вам, кажэце: мы рабы нічога ня вартыя, бо зрабілі, што павінны былі зрабіць. (Лк. 17: 10). Але калі мы выконваем запаведзі Хрыстовы не проста як правілы паводзін, а таму што воля Боская апанавала наша сэрца, або нават калі мы проста прымушаем сваю злую волю выконваць іх вонкавым чынам і стаім у пакаяньні, ведаючы, што няма ў нас нічога, акрамя гэтага вонкавага прымусу, мы паступова вырастаем у спазнаньні Бога – унутранае, а не інтэлектуальнае , не рацыяналістычнае або акадэмічнае.

Чалавек, сталы рэальным і праўдзівым, можа стаяць перад Богам і прыносіць малітву зь абсалютнай увагай, у адзінстве розуму, сэрца і волі, калі цела знаходзіцца ў поўнай згодзе з рухамі душы. Але пакуль мы не дасягнулі такой дасканаласьці, мы усё жа можам стаяць у прысутнасьці Боскай, усьведамляючы, што мы часткай рэальныя, а часткай нерэальныя, і прыносіць Яму усё, што можам, але ў пакаяньні – вызнаючы, што усё яшчэ так нерэальныя і так не здольныя да цэласнасьці. Ні ў якія моманты нашага жыцьця, – ні тады, калі мы яшчэ зусім далёкія ад унутранага адзінства, ні тады, калі мы ужо на шляху да яго, мы не пазбаўленыя магчымасьці стаяць перад Богам. Але замест таго, каб стаяць у поўным адзінстве, даючым нашай малітве імпульс і сілу, мы можам стаяць у сваёй слабасьці, прызнаючы яе і будучы гатовыя несьці яе наступства.

Адзін зь Опцінскіх старцаў, Амвросій, сказаў аднойчы, што ёсьць дзьве катэгорыі людзей, што выратуюцца: тыя, якія грашаць і досыць моцныя, каб павініцца, і тыя, хто занадта слабы нават для таго, каб праўдзіва каяцца, але готаў цярпліва, пакорліва і з падзякай несьці увесь цяжар наступстваў сваіх грахоў; у сваёй пакоры яны любасны Богу.

Бог заўсёды праўдзівы, заўсёды – Ён Сам, і калі бы мы маглі стаяць перад Ім такім, які Ён ёсьць, тварам да твару, і успрымаць Яго аб'ектыўную рэальнасьць, усё было б прасьцей; але мы прымудраемся суб'ектыўна затуманьваць гэтую ісьціну, гэтую рэальнасьць, перад якой стаім, і замяняць сапраўднага Бога бледным Яго малюнкам, горш таго – Богам, Які нерэальны з-за нашага аднабаковага і убогага паданьня аб Ім.

Калі нам маецца быць з кім-небудзь сустрэцца, сапраўднасьць сустрэчы залежыць не толькі ад таго, чым зьяўляемся мы і чым зьяўляецца іншы, але шмат у чым і ад прадузятага паданьня, якое мы стварылі сабе аб іншым чалавеку. У такім разе мы размаўляем не з рэальнай асобай, а з тым паданьнем аб ім, якое самі сабе стварылі, і ахвяры гэтай прадузятасьці звычайна прыходзіцца прыкласьці вялікія высілкі, каб прабіцца праз гэтае паданьне і усталяваць сапраўдныя адносіны.

У кожнага зь нас ёсьць склаўшаяся паданьне аб Богу; як бы узьнёсла, выдатна і нават праўдзіва ні было гэтае паданьне ў сваіх складовых частках, калі мы не будзем асьцярожныя, яно устане паміж намі і сапраўдным Богам і можа ператварыцца проста ў ідала, перад якім мы будзем маліцца і які захіліць ад нас сапраўднага Бога. Так, у прыватнасьці, здараецца, калі мы зьвяртаемся да Бога зь якой-небудзь просьбай або зь малітвай аб нейкім чалавеку; тады мы прыходзім да Бога не як да таго, з кім жадаем падзяліцца сваімі цяжкасьцямі, у чыю любоў верым і ад каго чаканы рашэньні; але мы прыходзім, жадаючы бачыць Бога ў вызначаным аспэкце, і накіроўваем свае малітвы не да Бога, а да таго паняцьця аб Богу, якое ў дадзены момант нас здавальняе.

Мы павінны прыходзіць да Бога не для таго, каб выпрабаваць тыя або іншыя эмоцыі або перажыць містычны досьвед. Мы павінны прыходзіць да Бога, проста каб знаходзіцца ў Яго прысутнасьці, і калі Ён захоча зрабіць Свая прысутнасьць адчувальным для нас – дабраслаўлёны Бог, але калі Ён захоча, каб мы выпрабавалі Яго сапраўдная адсутнасьць – і тады дабраслаўлёны Бог, таму што, як мы бачылі, Ён вольны наблізіцца або не наблізіцца да нас. Ён гэтак жа вольны, як і мы. Калі мы не прыходзім у прысутнасьць Боскай, гэта значыць, што занятыя чымсьці, што прыцягвае нас больш, чым Ён; калі жа Ён не робіць відавочным Сваёй прысутнасьці, то для таго, каб мы пазналі нешта новае аб Ім або аб сабе саміх. Але і адсутнасьць Боскую, якую мы можам выпрабоўваць у сваіх малітвах, пачуцьцё, што Яго тут няма, таксама ёсьць адзін зь аспэктаў узаемаадносін зь Ім, і аспэкт вельмі каштоўны.

Пачуцьцё адсутнасьці Боскай мы можам выпрабаваць па Ягонай волі; Ён можа пажадаць, каб мы тужылі па Ім і пазналі, як дорага Яго прысутнасьць, даючы нам спазнаць на досьведзе, што такая максымальная адзінота. Але часта наш досьвед адсутнасьці Боская зьяўляецца вынікам таго, што мы самі не даем сабе магчымасьці адчуць Яго прысутнасьць. Адна жанчына, чатырнаццаць гадоў якая займалася Ісусавай малітвай, жалілася, што ў яе ніколі не было пачуцьця, што Бог тут. Але калі ёй паказалі на тое, што ў сваёй малітве яна сама кажа, не змаўкаючы, яна пагадзілася некалькі дзён стаяць перад Богам моўчкі. І калі яна так зрабіла, то адчула, што Бог тут, што цішыня, яе якая атачала, была не пустэчай, не адсутнасьцю шуму або руху, але што гэтае бязмоўе было насычаным; гэта было нешта не адмоўнае, а станоўчае; гэта было прысутнасьць, – прысутнасьць Бога, Які ёй даў Сябе пазнаць, стварыўшы такую жа цішыню і ў ёй. І тады яна выявіла, што малітва аднавілася ў ёй сама сабой, але гэта ужо не быў той славесны шум, які перашкаджаў Богу адкрыць Сябе.

Калі бы мы былі пакорлівыя або хоць бы разумныя, то не чакалі бы, што раз мы вырашылі маліцца, то адразу жа спазнаем досьвед сьвятога Хуана дэ ла Крус, сьвятой Тэрэзы або вялебнага Серафіма Сароўскага. Зрэшты, мы не заўсёды прагнем перажыць тое, што выпрабоўвалі сьвятыя; часта нам проста жадаецца зноў перажыць тое, што мы самі выпрабавалі раней; але калі мы засяродзімся на ранейшым досьведу, ён можа зачыніць ад нас той новы досьвед, які павінен быў бы рушыць усьлед натуральнай выявай. Што бы мы ні перажылі, яно прыналежыць мінуламу і зьвязана з тым, чым мы былі учора, а не з тым, што уяўляем сабой сёньня. Мы молімся не для таго, каб выпрабаваць то або іншае перажываньне, што ёсьць асалодай для нас, але для таго, каб сустрэць Бога, са усімі магчымымі наступствамі гэтай сустрэчы; або жа каб прынесьці Яму тое, што мы жадалі прынесьці, і падаць Яму зрабіць з гэтым усё, што Ён Сам захоча.

Нам трэба таксама памятаць, што мы заўсёды павінны набліжацца да Бога зь асэнсаванай думкай, што мы Яго не ведаем. Мы павінны набліжацца да неспасьціжнага, таямнічага Бога, Які адчыняе Сябе так, як жадае; калі бы мы ні прыходзілі да Яго, мы знаходзімся перад Богам, Якога яшчэ не ведаем. Мы павінны быць адчыненыя для усякай праявы Яго Асобы і Яго прысутнасьці.

Мы можам шматлікае ведаць аб Богу зь свайго уласнага досьведу, зь досьведу іншых, з пісаньняў сьвятых і вучэньня Царквы, зь сьведчаньня Сьвятога Пісаньня; мы можам ведае Яго добрым, пакорлівым, шляхта, што Ён – агонь пякучы, што Ён – наш Судзьдзя, што Ён – наш Выратавальнік, і шматлікае іншае; але мы павінны памятаць, што ў любы час Ён можа адкрыць Сябе такім, якім мы Яго ніколі не ведалі, нават у рамках гэтых агульных катэгорый. Мы павінны поўныя глыбокай пашаны стаяць перад Ім і быць гатовымі сустрэць Таго, Якога сустрэнем, – Бога, Які нам ужо знаёмы, або Бога, Якога мы нават не пазнаем. Ён можа даць нам нейкае разуменьне таго, што Ён ёсьць, і гэта апынецца цалкам не тым, чаго мы чакалі. Мы спадзяемся сустрэць Ісуса рахманага, спачувальнага, любячага, а сустракаем Бога, Які судзіць і асуджае нас і не дапушчае нас блізка ў сучасным нашым стане. Або жа мы прыходзім у пакаяньні, чакаючы, што будзем адпрэчаныя, і сустракаем спагаду. На кожным этапе Бог для нас часткова вядомы і часткова невядомы. Ён Сябе адчыняе – і ў гэтай меры мы Яго ведаем, але мы ніколі не спазнаем Яго цалкам, заўсёды будзе заставацца боская таямніца, сэрца таямніцы, куды мы ніколі не будзем здольныя пракрасьціся.

Спазнаньне Бога можа быць дадзена і прынята толькі ў зносінах з Богам, толькі калі мы падзяляем з Богам тое, што Ён ёсьць, у той меры, у які Ён прылучае нас да Сабе. Будыйская думка ілюструе гэта апавяданьнем аб салянай ляльцы.

Саляная лялька пасьля доўгага вандраваньня па сушы прыйшла да мора і выявіла нешта такое, чаго ніколі перш не бачыла, і не магла зразумець, што гэта. Яна стаяла на цьвёрдай глебе, шчыльная маленькая лялька зь солі, і бачыла, што ёсьць іншая глеба, рухомая, няслушная, шумная, дзіўная і невядомая. Яна спытала мора: “Хто ты?” І яно сказала: “Я – мора”. Лялька спытала: “Што такое мора?” І адказ быў: “Гэта я”. Тады лялька сказала: “Я не магу зразумець, а жадала бы; але як?” Моры адказала: “Крані мяне”. Лялька нясьмела выставіла наперад нагу, дакранулася да вады і выпрабавала дзіўнае уражаньне, быццам нешта пачатак робіцца пазнавальным. Яна выняла нагу зь вады і убачыла, што ў яе няма пальцаў; спалохаўшыся, яна сказала: “Дзе жа мае пальцы, што ты са мной зрабіла?” І моры сказала: “Ты аддала нешта для таго, каб зразумець”. Паступова вада змывала ў лялькі часьціцы яе солі, а лялька захадзіла усё далей і далей у моры, і ў кожнае імгненьне ў яе было пачуцьцё, што яна пазнае усё больш, але ўсё ж не можа сказаць, што такое мора. Яна захадзіла усё глыбей і растваралася усё больш, паўтараючы: “Але што жа такое мора?” Нарэшце, апошняя хваля растварыла астаткі яе, і лялька сказала: “Гэта я!” Яна спазнала мора, але не ваду.

Не робячы абсалютнай раўналежнасьці паміж будыскай лялькай і хрысьціянскім спазнаньнем Бога, мы можам знайсьці ў гэтым маленькім апавяданьні шмат праўды. Сьвяты Максым прыводзіць прыклад распаленага дачырвана мяча: меч не ведае, дзе канчаецца агонь, і агонь не ведае, дзе пачынаецца меч, так што можна, кажа Максым, рэзаць агнём і паліць жалезам. Лялька спазнала, што такое мора, калі пры усёй сваёй драбніцы яна стала прасторам мора. Так бывае і зь намі, калі мы уваходзім у спазнаньне Бога: не мы месьцім у сабе Бога, але самі знаходзімся ў Ім, і ў гэтай сустрэчы з Богам становімся самімі сабой, здабываючы супакой у Яго бязьмежнасьці.

Сьвяты Афанасій Вялікі кажа, што узыходжаньне чалавека да абагаўленьня пачынаецца зь моманту яго стварэньня. Зь самога пачаткі Бог дае нам няствораную мілату, каб мы маглі дасягнуць яднаньні зь Ім. З праваслаўнага пункта гледжаньня не існуе “натуральнага чалавека”, якому падаецца мілата як нейкі дадатак. Першае слова Боскае, выклікаўшае нас зь нябыту, было і першым нашым крокам да выкананьня нашага прызначэньня, каб Бог быў ва усім і мы ў Ім, як і Ён у нас.

Мы павінны быць гатовыя да таго, што наш апошні крок у адносінах з Богам будзе актам чыстай глыбокай пашаны, твар да твару з таямніцай, у якую мы не зможам пракрасьціся. Мы вырастаем у спазнаньні Бога паступова, з года ў год, да канца нашага жыцьця, і будзем працягваць тое ж і ў вечнасьці, ніколі не дасягаючы кропкі, калі змаглі бы сказаць, што зараз ведаем усё, што можна спазнаць аб Богу. Гэты працэс паступовага спазнаньня Бога прыводзіць да таго, што ў кожнае імгненьне мы каштуем са сваім які прайшоў досьведам перад таямніцай Бога пазнавальнага і усё яшчэ невядомага. То малое, што мы ведаем аб Богу, абцяжарвае для нас спазнаньне большага, таму што большае нельга проста дадаць да меншага; кожная сустрэча вабіць за сабой такая зьмена далягляду, што усе, што мы ведалі раней, становіцца амаль няслушным у сьвятле таго, што мы пазналі пасьля.

Гэта справядліва і ў стаўленьні да усякага веданьня, якое мы набываем: кожны дзень мы навучаемся чамусьці ў вобласьці натуральных або гуманітарных навук, але набытае веданьне мае сэнс толькі таму, што прыводзіць нас да рысы, за якой ляжыць нешта, што нам яшчэ належыць пазнаць. Калі мы спынімся і будзем паўтараць тое, што ужо ведаем, мы толькі папросту страцім час. І так, калі мы жадаем сустрэць у малітве рэальнага Бога, нам трэба першым чынам зразумець, што усё набытае перш веданьне прывяло нас да таго, каб стаяць перад Ім. Усё гэта каштоўна і значна, але калі мы не будзем ісьці наперад, гэтае веданьне перастане быць рэальным жыцьцём, але ператворыцца ў зманлівы, бледны цень; гэта будзе успамін, а жыць успамінамі немагчыма.

У нашых адносінах зь людзьмі мы непазьбежна паварочваем толькі адну грань сваёй асобы да адной грані асобы іншага; гэта можа быць добра, калі вядзе да усталяваньня кантакту; гэта можа быць дрэнна, калі мы робім так, каб выкарыстаць слабасьці іншага. Мы і да Бога паварочваем таксама адну сваю грань, тую, якая бліжэй усяго да Яго, даверлівы або любячы бок. Але мы павінны памятаць, што ніколі не сустракаемся зь адной толькі граньню Бога: мы сустракаем Бога ў Яго цэласнасьці.

Прыступаючы да малітвы, мы спадзяемся адчуць Бога, як кагосьці, хто тут прысутнічае, спадзяемся, што наша малітва будзе калі не дыялёгам, то, прынамсі, прамовай, зьвернутай да таго, хто слухае. Мы баімся, што можам не адчуць наогул ніякай прысутнасьці, і будзем казаць, нібы ў пустэчу, дзе ніхто не слухае, не адказвае, не цікавіцца. Але гэта чыста суб'ектыўнае уражаньне; калі мы параўнаем свой малітоўны досьвед са сваімі звычайнымі паўсядзённымі чалавечымі кантактамі, мы можам успомніць, што часам чалавек вельмі уважліва слухае нас, а нам здаецца, што словы нашы падаюць у пустэчу. Наша малітва заўсёды дасягае Бога, але не заўсёды адказам на яе бывае пачуцьцё радасьці або міру.

Калі мы кажам аб “стаяньні” перад Богам, то заўсёды думаем, што вось тут – мы, а прэч тамака, па-за намі – Бог. Калі мы шукаем Бога уверсе, перад сабой або вакол, то не знойдзем Яго. Сьвяты Ян Залатавусны кажа: “Знайдзі дзьверы унутранай сьвятліцы душы тваёй, і ты убачыш, што гэта дзьверы ў Царства Нябеснае”. Вялебны Яфрэм Сірын кажа, што калі Бог стварыў чалавека, то уклаў у самую патаемную глыбіню яго усё Царства, і задача чалавечага жыцьця – капаць досыць глыбока, каб выявіць гэты скарб. Таму, каб знайсьці Бога, мы павінны капаць у пошуках гэтай унутранай сьвятліцы, гэтага месца, дзе ў самой нашай глыбіні прысутнічае усё Царства Боскае, дзе Бог і мы можам сустрэцца. Лепшая прылада, прылада, якое праходзіць праз усе перашкоды – гэта малітва. Сутнасьць задачы ў тым, каб маліцца уважліва, проста і праўдзіва, не замяняючы сапраўднага Бога ніякім ілжывым богам, ідалам, плёнам нашага уяўленьня і не імкнучыся апярэдзіць якое-небудзь містычнае перажываньне. Засяроджваючыся на тым, што мы прамаўляем, верачы, што кожнае наша слова даходзіць да Бога, мы можам ужываць свае уласныя словы або словы вялікіх духам людзей, якія выказваюць лепш, чым гэта можам зрабіць мы, тое, што мы адчуваем або смутна што адчуваецца ў сабе саміх. Не ў мностве слоў мы будзем пачутыя Богам, а ў іх праўдзівасьці. Зьвяртаючыся да Бога са сваімі уласнымі словамі, мы павінны казаць як мага больш сапраўды, імкнучыся не да сьцісласьці і не да вялізнасьці, а да праўдзівасьці.

Бываюць моманты, калі малітва льецца лёгка і вольна, і іншыя моманты, калі ў нас зьяўляецца пачуцьцё, што крыніца яе высах. Тады трэба карыстацца малітвамі, якія складзеныя іншымі людзьмі і дзе выяўленае ў асноўных рысах усё то, у што мы верым, нават калі ў дадзены момант гэта і не ажыўленае для нас глыбокім водгукам нашага сэрца. У такі час наша малітва павінна быць падвойным актам веры, – веры не толькі ў Бога, але і ў саміх сябе; мы павінны паверыць у сваю веру, якая ў дадзены момант пацьмянела, хоць і зьяўляецца часткай нас саміх.

Але бывае і так, што нам не патрэбныя ніякія малітоўныя словы, ні нашы уласныя, ні чые бы то ні было, і тады мы молімся ў дасканалым бязмоўі. Дасканалае бязмоўе – гэта ідэальная малітва, пры умове, аднак, што гэтае сапраўднае бязмоўе, а не летуценнасьць. Мы вельмі мала ведаем па досьведзе, што такое глыбокае бязмоўе цела і душы, калі ў душы пануе дасканалая цішыня, калі дасканалы мір напаўняе цела, калі спыняецца усякая мітусьня і рух і мы каштуем перад Богам да канца адчыненымі ў акце глыбокай пашаны. Бываюць моманты, калі мы пачуваемся фізычна добра, нам не жадаецца напружваць розум, мы стомы ад слоў, таму што ужо гэтулькі прамаўлялі іх; нам не жадаецца варушыцца, і мы выпрабоўваем радасьць у гэтай далікатнай раўнавазе; гэта тая мяжа, дзе можна сасьлізнуць у летуценнасьці. Унутранае бязмоўе – гэтая адсутнасьць усякага унутранага руху думак або эмоцый, але гэты стан поўнай пільнасьці, адкрытасьці да Бога. Мы павінны, калі можам, захоўваць поўнае бязмоўе, але ніколі не варта дапушчаць, каб яно перараджалася ў пачуцьцё простага задавальненьня. Каб зьберагчыся ад гэтага, вялікія настаўнікі Праваслаўя вучаць нас ніколі не пакідаць зусім звычайных формаў малітвы, таму што нават тыя, хто дасягнуў гэтага сузіральнага бязмоўя, вызнавалі неабходным, калі адчувалі небясьпеку духоўнага расслабленьня, ізноў ужываць словы малітвы, пакуль малітва не адновіць у душы бязмоўе.

Грэцкія Айцы лічылі гэтае бязмоўе, якое яны звалі “ісіхія”, – і зыходным момантам, і вянком малітоўнага жыцьця. Бязмоўе – гэты стан, калі усе сілы душы і целы знаходзяцца ў поўным міры, спакоі, сабранасьці, у стане дасканалай пільнасьці і ў той жа час волі ад усякай мітусьні і рухі. У тварэньнях шматлікіх Айцоў мы знаходзім выяву сажалкі: пакуль на паверхні сажалкі рабізна, нішто не можа ў ім дакладна адбіцца ні дрэвы, ні неба; калі жа паверхня яго зусім спакойная, у ім цалкам сапраўды адлюстроўваюцца неба і дрэвы на беразе, і усё ў гэтым адлюстраваньні гэтак жа выразна, як у рэчаіснасьці.

Айцы ужываюць і іншую выяву: пакуль не асядзе глей, які падняўся са дна сажалкі, вада не празрыстая і скрозь яе нічога нельга убачыць. Абодва гэтыя параўнаньні ставяцца да стану чалавечага сэрца. Блажэнныя чыстыя сэрцам, бо яны Бога пабачаць (Мц. 5:8).

Пакуль у душы няма цішыні, не можа быць бачаньня; але калі цішыня паставіць нас у прысутнасьць Боскую, надыходзіць бязмоўе зусім іншага роду, значна больш абсалютнае: бязмоўе душы, якая не толькі знаходзіцца ў цішыні і сабранасьці, але якую прысутнасьць Боскую утрымлівае ў трапятаньні поўнай глыбокай пакланеньне, бязмоўе, у якім, па слове Юліяніі Нарычскай, “малітва злучае душу зь Богам”.