Friday, April 9, 2010

СЁНЬНЯ 430 ГАДОЎ ЗЬ ДНЯ НАРАДЖЭНЬНЯ АРХІМАНДРЫТА ВІЛЕНСКАГА СЬВЯТА–ДУХАЎСКАГА МАНАСТЫРА – ЗВЫШГОДНАГА ЛЯВОНЦІЯ (КАРПОВІЧА)

У 1597 годзе ў Вільні была пабудавана драўляная царква ў гонар Спасланьні Сьвятога Духу на апосталаў. Па даўняй традыцыі гэты год прынята лічыць часам нараджэньня праваслаўнага СьвятаДухаўскага манастыра, хоць фактычна манаская сяліба пры храме была сфармаваная трохі пазьней. Першым у шэрагу годных павінен быць згаданы аўтар манастырскага Статуту, першы намесьнік мясьціны, сьвяты архімандрыт Лявонцій (сьвецкае імя Лонгін) Карповіч (1580—1620). Шмат у чым менавіта дзякуючы яго глыбокай веры, арганізатарскім здольнасьцям і асабістай мужнасьці манастыр змог выдужаць пад магутным націскам аб'яднанага каталіцкага рэлігійнага фронту, захавацца, а затым і зацьвердзіцца на стагодзьдзі ў Сьвятым Праваслаўі.

Паходзіў Лявонцій (Лонгін) ад Карповічаў Кіеўскіх, шляхцічаў, якім у ХV стагодзьдзі за верную службу іх спадарыкнязі аддалі ў валоданьне выспу Асоў у Пінскім ваяводзтве (тэрыторыя цяперашняй Беларусі). З пінскіх краёў у Вільню да свайго сваяка Яну Карповічу, упісанаму, г.з. правадзейнаму сябру віленскага праваслаўнага Брацтва, у канцы ХVІ стагодзьдзя і прыехаў яшчэ падлеткам Лонгін. Апякун аддаў хлопчыка ў Братэрскую школу і па меры сіл дапамагаў яму. Школа існавала на сродкі мэцэнатаў,сіроты і дзеці братчыкаў у ёй вучыліся бясплатна.

Логін выяўляў вялікія посьпехі ў вучобе і ў засваеньні духоўных ісьцін. У 1598 годзе, па дасягненьні паўналецьця, ён быў абраны адным зь двух “дойлідаў царквы”. Акт абраньня адбыўся ў прысутнасьці вялікай колькасьці праваслаўных ў храме Сьвятога духа на Нядзелю Тамаша, г.з. у наступную нядзелю пасьля Вялікадня. Кола абавязкаў “дойлідаў…” было вельмі шырокім: яны павінны былі “клапаціцца аб усім скарбе царкоўным”, аб кнігах, сьвечках і г.д., а таксама рыхтаваць памяшканьне храму дзеля зьдзяйсьненьня богаслужбы.

Сталеньне Лонгіна Карповіча адбывалася на фоне падзей, вызначыўшых лёс Беларусі і Украіны на наступныя стагодзьдзі. У 1569 году была складзеная дзяржаўная і грамадзянская Унія Вялікага княства Літоўскага і Польскага каралеўства, якой сьцьвярджалася вечнае зьліцьцё гэтых двух дзяржаў у адзінае цела, адзін народ, адну дзяржава — Рэч Паспалітую, зь адным самадзержцам каралём Польскім. Па гэтай дамове да Польшчы адыходзілі велізарныя тэрыторыі княства: Валынь, Падольле, Кіеўшчына, Брацлаўшчына, Падляшша (Беластотчына). З гэтага часу спынялася абраньне і узьвядзеньне на пасад Вялікіх Літоўскіх князёў, а сэймы княства касаваліся. І хоць назоў — Вялікае княства Літоўскае (ВКЛ) яшчэ захоўвалася, Беларуская дзяржава пачала імкліва губляць прыкметы некалі незалежнай і магутнай дзяржавы, якой яна была ў папярэднія 250 гадоў свайго існаваньня.

Да Уніі ў ВКЛ дзяржаўнай і мовай большасьці насельніцтва была старабеларуская, на ёй быў складзены і знакаміты “Літоўскі статут”, г.з. збор юрыдычных законаў княства (першая рэдакцыя гэтага дакумэнта датуецца 1529 годам). Зараз жа ў дзелавой перапісцы, у суднах, у школах на тэрыторыі ВКЛ замест раней панаваўшай беларускай пачала уводзіцца польская мова. Не толькі палітычныя, але і рэлігійныя законы пачалі фармавацца цяпер у Варшаве. Пасьля прыняцьця Брэсцкай рэлігійнай Уніі 1596 году спыніла сваё існаваньне Праваслаўная Кіеўская мітраполія ВКЛ, яе пераемніцай (без усялякага на то кананічнага права) зрабілася мітраполія уніяцкая, якая прысягнула на вернасьць Папе Рымскаму. Былы праваслаўны мітрапаліт Міхаіл Рагоза перайшоў у Унію, і адразу зрабіўся духоўным лідэрам уніятаў княства. Пад уладу Уніі пад ціскам сталі пераходзіць і цэрквы з праваслаўным людам. Для ВКЛ, дзе раней назіралася адносная верацярпімасьць, надышлі часы, калі быць не–каталіком або не–уніятам азначала прыналежаць да людзей другога гатунку. У разрад гнаных акрамя пратэстантаў, якіх пагардліва звалі дысыдэнтамі, зараз прылічылі і праваслаўных, атрымаўшых мянушку – “схізматыкі” (“схізма” – “раскол”).

Усе пасады, званьні, княжыя тытулы і іншыя прывілеі з гэтага часу выдаваліся толькі асобам, даказаўшым сваю ляяльнасьць Польскай кароне, і толькі па Найвысокім жаданьні караля Польскага. Каб атрымаць маёнтак, чын, права голасу ў магістраце, магчымасьць годнай адукацыі для сваіх дзяцей, значная частка беларуска — украінскае праваслаўнай шляхты, купецтва, мяшчан пачала пераходзіць у унію альбо рыма—каталіцтва — тым самым выявіліся звычайныя чалавечыя слабасьці, якім ва усе часы схільна большасьць, маючая клопат першым чынам аб асабістай выгодзе. Зь цягам часу яны парадніліся з польскай шляхтай, засвоілі польскую мову і польскія звычаі, г.з. зрабіліся палякамі па ладу жыцьця. У Польшчы на праваслаўную, лічы, беларуска — украінскую веру, і беларускую ды украінскую нацыі глядзелі пагардліва: усё тое, што можна было менаваць “праваслаўным”, у сьвядомасьці тагачаснага польскага грамадзтва уяўлялася халопскім, невуцкім, такім, чаго варта сарамаціцца адукаванаму і высокапастаўленаму чалавеку. Выдужаць у гэтых умовах, не паступацца прынцыпамі змаглі толькі тыя нешматлікія падзьвіжнікі, дзякуючы самаадданасьці і духоўнай цьвёрдасьці якіх і захавалася праваслаўная вера айцоў.

У 1599 годзе пад пагрозай арышту змушаны быў пакінуць Вільню рэктар Брацкай школы, бясстрашны абвінаваўца уніятаў Стэфан Зізаній. Гэты вучоны грэк, вядомы прапаведнік, быў таксама галоўным друкаром брацкім. Пасьля выгнаньня Стэфана на месца кіраўніка друкарні Брацтва прапанавалі кандыдатуру Лонгіна Карповіча. І хоць тады юнаку было ад нараджэньня усяго 19 гадоў, ён выдатна валодаў не толькі царкоўна—славянкай, беларускай і польскай мовамі, на якіх друкаваліся большасьць брацкіх выданьняў, але, па водгуках сучасьнікаў, быў і “у мове грэцкай і лацінскай знакаміта беглы”. Асабліва важным зьяўлялася веданьне ім грэцкай, зь якой ажыцьцяўляліся пераклады богаслужбовых кніг, і латыні — на гэтай мове прыходзілася весьці палеміку з каталіцкім духавенствам.

У Брацкай друкарні не было падзелу працы паміж людзьмі, датычнымі да выдавецкай справы. Карповічу ў адным асобе прыйшлося стаць адначасова і кіраўніком друку, і перакладчыкам з грэцкай і лацінскае, і складальнікам выданьняў, і карэктарам, і рэдактарам. Друкарня выпускала падручнікі для брацкай школы, богаслужбовую літаратуру, вучэньні сьвятых айцоў, а таксама палемічныя артыкулы. Аўтарам некаторых зь іх быў і сам “друкар” брацтва. Чым жа яшчэ маглі адказаць братчыкі на прыгнятаньні, як не боганатхнёнымі словам?

У пачатку 1610 году зь сьцен друкарні выходзіць выдатная анціўніяцкая палемічная праца Мялеція Сматрыцкага “Фрынас” — або “плач” праваслаўных, выклікаўшая актыўную рэакцыю уладаў: 6 траўня 1610 году кароль Рэчы паспалітай Жыгімонт ІІІ загадвае увесь наклад “Фрынаса” спаліць, друкарню ў Брацтва адабраць, а друкароў, наборшчыкаў і “карэктара Лонгіна Карповіча” — у выпадку “калі ён не шляхціч” — адправіць у турму аж да адмысловых распараджэньняў. Аднак Карповіч быў арыштаваны яшчэ за месяц да Каралеўскага указу, у самую Вялікую Суботу 1610 года, якая выпала тады на 7 красавіка. У брацкай друкарні зрабілі ператрус, а “галоўнага друкара брацкага, служку і пісара Лонгіна Карповіча, шляхціча пачцівага,.. засадзілі ў смуродную вязьніцу”. Для тых, хто арыштоўваў Карповіча, ён быў першым чынам чалавекам, якія вызнаваў рэлігію “схізматыкаў”, так што шляхціч Карповіч або не шляхціч у Вільні не вельмі разьбіраліся, зрабілі яму “допыты з пакутам”, а яго выданьня, што мелі павагу ў народзе, забаранілі. У людзей баязьлівых кніжкі адбіралі сілай, а ў нязгодных выкуплялі за вялікія грошы і затым спальвалі.

Два года правёў Карповіч у вязьніцы, але ад сваіх перакананьняў не зрокся. Аб ягонай мужнасьці Мялецій Сматрыцкі сьведчыў, што вязень “праўды эвангельскай аніяк ня здрадзіў” і быў “цьвярдзей, чым дыямэнт”.

Ускосныя зьвесткі паказваюць, што Лонгін Карповіч прыняў пострыг зь манаскім імем Лявонцій і быў пасьвячаны ў сьвятары не позьняе восені 1609 года. У 1611 годзе ў сваім маёнтку Евье, у трыццаці кілямэтрах ад Вільні, уплывовы братчык князь Багдан Агінскі аддаў сьвятадухаўскім айцам месца для друкарні. Менавіта з гэтай друкарні выйшаў у сьвет "Новы Запавет", на тытульным лісьце якога паведамлялася, што выдадзены ён ""працай манахаў агульнага жыцьця". Усе наступныя кнігі таксама маюць такую жа зноску, гэта значыць, у гэты пэрыяд выдавецкая справа пераходзіць ад Брацтва да Сьвята—Духаўскіх манахаў. Што ў сваю чаргу азначала, што ў 1611 году ў Вільні ужо дзейнічаў манастыр агульнага жыцьця, хоць яго Стаміўшыся – “Кінавіён” быў выдадзены толькі ў 1618 годзе.

Зь вязьніцы Карповіч выйшаў пасьля Вялікдня 1612 года. Стан яго здароўя было вельмі трывожным, паўгода ён практычна не уставаў з пасьцелі, суцяшэньнем служыла толькі тое, што ён ізноў апынуўся сярод аднадумцаў у Сьвята—Духавым манастыры. Сам факт прысутнасьці “друкара” у манастырскае сялібе спрыяў бурнаму разьвіцьцю выдавецкай дзейнасьці. Зь друку адно за іншым выходзяць наступныя манастырскія выданьні, друкавальныя напераменку ў Евье і ў Вільні: Гадзінаслоў (Евье,1612 г.), Анфалёгіён, або абраныя малітвы (Евье, 1613 г.), Малітвы паўсядзённыя (Евье,1615 г.), Эвангельле настаўніцкае (Евье,1616 г.), Малітоўнік (Вільня,1617 г.), Служэбнік (Вільня,1617 г.), Кінавіён (Евье,1618 г.), Трэбнік (Вільня,1618 г.), Чытанка славянскай мовы (Евье,1618Г.), “Граматыка славенская" Мялеція Сматрыцкага” (Евье,1619 г.)

У 1613 годзе Брацтва пачынае і ў 1617—м сканчае будаўніцтва новага каменнага будынку школы, зараз у ёй пяць клясаў: “ад іх жа ў трох лацінская навука чытаецца, у чацьвёртым беларуская, у пятым славянскай і грэцкая мовы выкладаюцца”. Пачаўшы выкладаць у гэтай вучэбнай установе яшчэ ў 1605 годзе, а.Лявонцій Карповіч робіцца яе дырэктарам. Па узроўню падрыхтоўкі выхаванцаў яна стаіць нараўне зь віленскай вышэйшай каталіцкай школай (заснаванай ў 1578 годзе).

Сьвяты айцец Лявонцій Карповіч быў малітоўнікам, зь сваёй кельлі ніколі не выходзіў без клепсыры — вадзянога гадзіньніка, каб не марнаваць час дарма, марна. Аднойчы, успамінае сьвятадухаўскі ераманах Ісая Трафімавіч, айцец архімандрыт маліўся ў сябе ў кельлі, калі яму паведамілі, што ў манастыр прыбыў стараста Брацтва князь Багдан Агінскі і жадае зь ім пагутарыць. Лявонцій Карповіч не мог адмовіць у просьбе абаронцы праваслаўных і перапыніў малітву, але пры гэтым горка зарыдаў, наракаючы на тое, што дзеля зямных спраў яму прыйшлося адкласьці гутарку з Госпадам

Айцец архімандрыт у Сьвята—Духаўскай царкве зьдзяйсьняў штодзённыя літургіі зь споведзьдзю і прычашчэньнем вернікаў. Калі жа да яго дайшлі пляткарства, што, маўляў, нядобра кожны дзень прыступаць да сьвятых таямніц, духоўны настаўнік растлумачыў маючым сумненьня: “Як, набліжаючыся да сонечнага сьвятла, бачыш на сабе плямы бруду, нават калі яны і вельмі малыя, так і, прычашчаючыся часта Боскімі таямніцамі, бачыш на сабе свае грахі”.

Жыўшы ў манастыры манах Мялецій Сматрыцкі аб сваім настаўніку—архімандрыце адклікаўся так: “Архімандрыцкае служэньнебогабаязна, раўніва і асьцярожна выконваў,.. муж духоўны, прыкладны, настаўнік, набожны, любячы братоў, паблажлівы

Лявонцій Карповіч быў аўтарам шэрагу палемічных і павучальных выданьняў. Зь мноства яго зваротаў да вернікаў захаваліся толькі тры пропаведзі, у тым ліку і надрукаванае ў 1615 году ў друкарні ў Евье “Казаньне …”, г.з. два павучаньня — адно на сьвята Перамяненьня Госпада, іншае — на Усьпеньне Боскай Маці. Гэтыя творы нашага праслаўленага сьвятога і сёньня зьяўляюцца прыкладам глыбокага асэнсаваньня біблейскіх падзей і ярка сьведчаць, наколькі таленавітым прапаведнікам і багасловам быў віленскі архімандрыт.

Улетку 1620 года ў Кіеў прыбыў Ерусалімскі Патрыярх Феафан. Да 15 жніўня, храмаваму сьвяту Кіева—Пячэрскай лаўры, па старажытным звычаю тут сабралася незьлічонае мноства праваслаўных: духоўных і парафіян, паноў і простага люду, са усіх канцоў Беларусі і Украіны. Усім народам умольвалі Патрыярха, каб ён паставіў для іх праваслаўнага мітрапаліта і япіскапаў. Але Феафан спачатку не згаджаўся, ведаючы, у што можа выліцца накіраваны на “схізматыкаў” гнеў Польскага караля. І толькі тады, калі “сьвяцейшага патрыярха узяўшы на плечы і апеку сваю набожнае войска і гетман, названы Пётр Сагайдачны”, пасланец зь Ерусаліму рашыўся выканаць волю праваслаўнага люду. Тым больш, што казакі Сагайдачнага уяўлялі зь сябе такую сілу, зь якой і каралеўская гвардыя наўрад ці магла змагацца.

У ліку кандыдатаў уладык на аднаўляемыя праваслаўныя катэдры быў і архімандрыт Лявонцій Карповіч, які, па задуму патрыярха і праваслаўнага народу, мусіў быць узьведзены на кіраваньне япархіяй Уладзімірскай і Берасьцейскай. Але а.Лявонцій быў ужо цяжка хворы і пераканаў праваслаўных беларусаў прасіць япіскапскае годнасьці для свайго выхаванца Мялеція Сматрыцкага.

Да лістапада 1620 гады Мялецій вярнуўся ў Вільню з тытулам архіяпіскапа Полацкага. Аднак ён ужо не засьпеў у жывых свайго “старэйшага” па манастыры, архімандрыта Лявонція Карповіча. Мінула шэсьць тыдняў, як той памёр, але цела яго яшчэ не было адданае зямлі. Мялецій, зрабіўшыся з гэтага часу намесьнікам віленскага манастыра, пры першай жа сваёй службе ў Сьвята—Духаўскае царкве зьдзейсьніў адпяваньне і пахаваньне свайго былога настаўніка і вымавіў Слова, якое затым было надрукавана пад загалоўкам: “Казаньне на сумленны спачын прыгоднага і прывялебнага мужа, спадара і айцаЛявонція Карповіча… 1620, лістапада 2 дня”.

Прах сьвятога айца Лявонція Карповіча быў пахаваны ў Сьвята—Духавым манастыры. Аднак бязьлітасны час сьлядоў яго пахаваньня да нашых дзён не захаваў.

Беларускія і ўкраінскія праваслаўныя заўсёды лічылі айца архімандрыта Лявонція Карповіча сьвятым. Яшчэ ў 20 гадох Кіраўнік Польскай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы Сьвяцейшы мітрапаліт Дзіяніс даў дазвол на ўшанаваньне архімандрыта Лявонція як мясцова шануемага сьвятога, а ў канцы 40-х гадоў ХХ ст. ён быў кананізаваны Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквой