Апошнім часам у адрас “Беларускай Аўтакефаліі” прыходзіць шмат лістоў з просьбай распавесьці альбо пракамэнтаваць такой фэномэн як “праваслаўны экзарцызм”. Таму мы падаем артыкул прафэсара А. Осіпава, які, на наш погляд, найлепш распавядае аб гэтай зьяве ў праваслаўным сьвеце.
“На фоне акультнай моды на боязь “сурокаў” і “псуты” сярод часткі праваслаўных распаўсюдзілася нездаровае стаўленьне да так званага “экзарцызму”, або чыну выгнаньня злых духаў, які успрымаецца як нейкая “праваслаўная таблетка” ад псуты. На масавыя “сэансы” экзарцызму (неіснуючыя раней у праваслаўнай практыцы) не толькі імкнуцца патрапіць хворыя рознымі хваробамі; выкрыкі хворых душэўнымі хваробамі або апантаных людзей са усёй дбайнасьцю запісваюцца на магнітафон, “адкрыцьцям” дэманаў прысьвячаюцца цэлыя відэафільмы. Наколькі бясьпечныя для душы гэтыя гульні зь нячысьцікамі, можна сказаць, “дыялёг” зь нячысьцікамі?”
Пытаньня сьвятара А.Р. на адной з публічных лекцый прафэсара А. Осіпава.
Што такое “экзарцызм”, або што неабходна ведаць аб экзарцызьме, каб на яго не ісьці
Аляксей Осіпаў, прафэсар Маскоўскай духоўнай акадэміі
Такога мэтад лячэньня, як “экзарцызм”, не існуе. “Экзарцызм” або, правільней, чын выгнаньня злой парфумы, зьдзяйсьняецца над чалавекам, які апантаны нячысьцікам, а не проста чымсьці балючы. У нейкі ступені мы усё схільныя узьдзеяньню д'ябла, але ступень апанаванасьці ў нас розная. Зьдзяйсьненьне гэтага чыну неабходна толькі ў адмысловых выпадках, калі злыя духі заняволілі волю чалавека, дзейнічаюць праз яго цела, кажуць яго вуснамі. Гэты чын павінен, зьдзяйсьняцца дасьведчаным сьвятаром над адным чалавекам, які відавочна апантаны злым духам. Масавыя “экзарцызм” зьявіліся толькі ў апошні час, як парушэньне прынятага ў Цэрквы парадку зьдзяйсьненьня гэтага чыну. Удзельнічаць у іх небясьпечна і для духоўнага, і для псыхічнага здароўя.
Магія як стан сьвядомасьці магчымы усюды. Яркі прыклад яго ў хрысьціянскай практыцы – хрост, прычашчэньне, шлюб або манаскі пострыг па прымусе або па чыста жыцьцёвым памкненьням (напрыклад, каб не хварэць і г.д.), а не па веры, як аб гэтым кажа Госпад (Мк. 16:16).
Выразам той жа магічнай сьвядомасьці зьяўляецца распаўсюджанае ў апошнія дзесяцігодзьдзі так званае адчытваньне (экзарцызм). Займаюцца ім асобныя сьвятары, не меючыя на гэта (напрыклад, у Маскоўскай япархіі) дабраслаўленьня япіскапа, без якога сьвятар у прынцыпе не мае права зьдзяйсьняць ніводнага сьвятадзейства. (Спасылкі заклінальнікаў на дазвол духоўніка зьяўляюцца не больш як спробай самаапраўданьня, паколькі ў любым выпадку патрабуецца дабраслаўленьне япіскапа, без якога любое сьвятадзейства і тым больш адчытваньне ператвараецца ў дзею анцікананічнае, згубна дзеючае і на заклінальніка, і на хворага.) Лаядзікійскій сабор (364 год) пастанавіў: “Не устаноўленым япіскапам не павінна заклінаць ні ў цэрквах, ні ў дамах...” (Правіла 26). Гэта красамоўна сьведчыць як аб тым, наколькі няцаркоўны характар мае новая практыка, так і аб духоўным стане экзарцыстаў. Вялебны Ян Касіян Рымлянін вельмі вызначана кажа аб гэтым: “А хто жадае загадваць нячыстымі духамі або цудоўна падаваць здароўе хворым, або уяўляць перад народам якой-небудзь зь дзівосных знакаў, той хоць заклікае імя Хрыстова, але бывае чужы Хрыста, паколькі, напышлівы гонарам, не пераймае Настаўніку пакоры... Таму-та айцы нашы ніколі не звалі тых манахаў добрымі і вольнымі ад заразы ганарыстасьці, якія жадалі славіцца заклінальнікамі...” [1].
Экзарцызм меў месца ў старажытнай Царкве ў сілу адмысловых здольнасьцяў, дадзеных ёй у той пэрыяд, але быў спынены. “Пастановы апостальскія” (III ст.) ужо забараняюць пастаўляць экзарцыстаў, матывуючы гэта тым, што “хвалебны подзьвіг загавору ёсьць справа добраахвотнай прыязнасьці і мілаты Боскай праз Хрыста, натхненьнем Сьвятога Духу, таму што атрымаўшы здольнасьць вылячэньня паказваецца праз адкрыцьці ад Бога, і мілата, якая ў ім, відавочная бывае усім” . У V ст. экзарцысты ужо не згадваюцца [2]. Адмысловы жа чын адчытваньня ў трэбніку мітрапаліта Пятра Магілы (XVII ст.) каталіцкага паходжаньня, і ў Кіеўскай (Рускай) Царкве ён не атрымаў ніякага практычнага прызнаньня. Ні адзін з рускіх сьвятых не адчытваў, і менавіта таму, што быў сьвяты, гэта значыць меў дарунак Сьвятога Духа, якім і зьдзяйсьняў вылячэньні.
Праваслаўная Царква заўсёды сьледавала словам Выратавальніка, што “гэты род выганяецца толькі малітваю і пастом” (Мц. 17:21), гэта значыць правільным падзьвіжніцкім жыцьцём, дзякуючы якому хрысьціянін па меры пакоры дасягае незапальнасьці і атрымлівае ад Бога дарунак перамогі злых духаў. Толькі дасягнуўшы беззапальнасьці здольны без шкоды для хворых і для сябе уступіць у адкрытую барацьбу зь духамі цемры. Аднак такіх і ў старажытнасьці былі адзінкі (Рыгор Сінаіт у XIV стагодзьдзі, піша яп. Ігнат Брянчанінаў, “рашыўся сказаць, што ў яго час зусім няма дабрадатных мужоў, так зрабіліся яны рэдкія... Тым больш у наш час стваральніку малітвы неабходна выконваць найвялікшую асьцярогу. Боганатхнённых настаўнікаў няма ў нас!" [3], а аб цяперашням часе і казаць не прыходзіцца. Таму сьвятар, нават самы набожны, але дзёрзка вырашыўшы сам зь дапамогай адмысловых малітваў і сьвятадзействаў (“ex opere operate”) выганяць (адчытваць) злых духаў “Ісусам, Якога Павел прапаведуе” (Дзеі. 19:13), рызыкуе не толькі сябе падвергнуць таму зьневажаньню ад іх, аб якім прадбачліва апавядае кніга Дзей апостальскіх, але увесьці і ашалелага ў яшчэ вялікія хваробы і пакуты. Не маючы дарунка Сьвятога Духа, нельга ствараць бачнасьць дзеяньня Яго дарунка. Сьвяціцель Ігнат з гаркатой усклікаў аб падобных спробах: “Душазгубнае акторства і горкая камэдыя – старцы, якія прымаюць на сябе роля старажытных сьвятых Старцаў, не маючы іх духоўных здольнасьцяў” [4].
Нячысьцікаў маглі выганяць толькі сьвятыя, і не зь усіх запар, а толькі з тых, на якіх паказваў ім Сам Госпад. Пры гэтым сьвятыя вылечвалі “проста” малітвай, большай часткай унутранай, нябачнай для іншых, радзей – вонкавай (гл., напрыклад малітвы сьвяціцеляў Васіля Вялікага, Яна Залатавуста), зьдзяйсьняючы Таемніцы пакаяньня, сабораваньні, Еўхарыстыі, але без нейкага адмысловага заклінацельнага чыну [5], паколькі такі ужо зьдзяйсьняецца над усімі вернікамі перад таямніцай Хросту і зьяўляецца асьвячэньнем іх акту сьвядомага адрачэньня ад сатаны і усіх спраў ягоных.
Госпад забараняў казаць ашалелым, і сьвятыя айцы катэгарычна забаранялі слухаць іх і уваходзіць у любы кантакт з размаўляючымі духамі, зараз жа падчас адчытваньня нячысьцікі атрымліваюць поўную волю “прапаведаваць”, уводзіць прысутных у памылку, заражаць іх сваім духам хітрасьці, ганарыстасьці, цялеснага запалу і г.д. Нярэдка пры гэтым вядзецца тэлездымка, якая распаўсюджвае д'ябальскую хлусьню на яшчэ шырэйшае кола людзей.
Вось некалькі выказваньняў сьвятых айцоў па дадзеным пытаньні.
У пасланьні пад імем сьвяціцеля Клімэнта Рымскага "Аб дзявоцтве (нявіннасьці)” аскетам загадваецца “...наведваць паланёных злым духам і дзеяць над імі малітвы. Пастом і малітваю хай заклінаюць, не словамі чырвонымі, адборнымі і вытанчанымі, але як мужы, ад Бога атрымаўшыя дарунак лекаваньня “.
“Ён (авва Піцірыён) шмат гутарыў зь намі і зь асабліваю сілаю разважаў аб адрозьніваньні духаў, кажучы, што некаторыя нячысьцікі назіраюць за нашым запалам і часта зьвяртаюць яго да зла. Такім чынам, дзеці, казаў ён нам, хто жадае выганяць нячысьцікаў, той павінен перш заняволіць запал: бо які запал хто пераможа, такога нячысьціка і выганіць. Памаленьку павінны вы заняволіць запал, каб выгнаць дэманаў гэтага запалу “ [6].
“Аб боскіх здольнасьцях” знаходзім наступнае: “Чалавек, адданы відавочным заганам, можа часам вырабляць дзіўныя дзеяньні і таму лічыцца сьвятым і слугой Боскім... і сам той, хто упэўнены ў сабе, што валодае дарма вылячэньняў, напышлівы гонарам сэрца, выпрабоўвае найцяжкае падзеньне. Ад гэтага адбываецца тое, што дэманы, зь лямантам мінаючы людзей, не маючых ніякіх уласьцівасьцяў сьвятасьці і ніякага духоўнага плоду, паказваюць выгляд, быццам іх сьвятасьць паліць іх і яны прымушаны зьбегчы ад апантаных імі” [7].
Звышгодны Варсанофій Вялікі: “Нядобра зь высілкам маліцца аб тым, каб атрымаць вылячэньне, не ведаючы, што табе карысна” (Пытаньне 381) [8].
Ён жа: “Супярэчыць д'яблу прыстойна не усім, але толькі моцным у Богу, якім падпарадкоўваюцца нячысьцікі; калі жа хто зь слабых будзе супярэчыць, нячысьцікі лаюцца над ім, што, знаходзячыся ў іх улады, ён ім жа супярэчыць. Таксама і забараняць ім – справа мужоў вялікіх, маючых над імі уладу. Ці шматлікія зь Сьвятых забаранялі д'яблу, падобна Міхаілу Арханёлу, які зрабіў гэтае, таму што меў уладу? Нам жа, нямоглым, застаецца толькі зьвяртацца да імя Ісуса” (Пытаньне 301) [9].
Звышгодны Ян Прарок на просьбу памаліцца аб ашалелым адказваў словамі зь Эвангельля: “Прызнавайцеся адзін аднаму ў правінах і маліцеся адзін за аднаго, каб ачуняць: на многае здольная шчырая малітва праведніка” (Як. 5:16), і Госпад сказаў: "Гэты жа род не зыходзіць, толькі малітваю і пастом” (Мц. 17:21) (Пытаньне 673) [10].
Звышгодны Язэп Сірын аб пярэчаньні нячысьцікам: “Бо ты выходзіш вучыць тых, каму ужо шэсьць тысяч гадоў. А гэта (тваё дзёрзкае пярэчаньне) служыць для іх зброяй, якой змогуць яны уразіць цябе, нягледзячы на усю тваю мудрасьць і на усю тваю разважлівасьць” (Слова 30) [11].
Дабрашчасны Феафілакт Баўгарскі: “Вызваліўшыся ад нячысьцікаў яшчэ горш робіцца пасьля, калі не выпраўляецца” [12].
Сьвяціцель Ігнат Брянчанінаў: “Ніякіх заклінацельных малітваў не трэба: яны прачытаныя над кожным зь вас пры сьвятым Хросьце. Трэба аддацца волі Боскай і прызнаць сябе годным усякага чалавечага і д'ябальскага навядзеньня: тады страхаваньне пройдзе самога сабой...”
“Памінайце на малітвах Вашых хворую Д., якая адданая лёсамі Боскімі сатане, ды дух яе выратуецца... У духоўным стаўленьні такое пакараньне Боскае зусім не служыць худым сьведчаньнем аб чалавеку: такому адданьню сатане падвяргаліся шматлікія вялікія дагаджальнікі Боскія... Значна малаважней вар'яваньне, чым прыняцьце нейкага варожага намеру, што можа навекі загубіць душу” [13].
Прыведзеныя выказваньні сьвятых красамоўна сьведчаць аб іх стаўленьні да гэтак сур'ёзнага для нашага народа пытаньня вылячэньня ашалелых.
Адчытваньне ёсьць зьява таго жа духоўнага парадку, што і шырока якія распаўсюдзіліся ў цяперашні час па усім інаслаўным Захадзе так званае пяцідзесятніцтва, харызматызм, рух “новага стагодзьдзя”, а ў сэкулярызаваным асяродзьдзі – так званая экстрасэнсорыка. Усё гэта калечыць і душы, і целы людзей.
Магічнае успрыманьне культу зьяўляецца адным з галоўных чыньнікаў зводаў хрысьціянскай рэлігіі, яе скажэньняў, чыньнікам росту паганства, асабліва атэізму, акультызму і сатанізму.
Найвялікшая спакуса для чалавека – “сарваць таямніцы быцьця" (Бога, чалавека, прыроды) і самому стаць “як Бог2, непадуладным Богу, больш таго, паспрабаваць падпарадкаваць сабе і Самога Бога. Магія і ёсьць вар'яцкая спроба рэалізацыя такой ідэі – свайго роду псыхалягічная рэвалюцыя чалавека супраць Бога. Па Сьвятым Пісаньні, апошнім крокам разьвіцьця паганства павінна быць зьява уладара усяго сьвету – антыхрыста, “чалавека граху”, “беззаконнага” (2 Фэс. 2:3,8) у вышэйшым і выключным значэньні гэтага слова, “так што ў храме Божым сядзе ён, як Бог, выдаючы сябе за Бога” (2 Фэс. 2:4) і дзеючы ілжывыя цуды зь дапамогай магіі і іншых сродкаў.
Спасылкі
1. Преп. Иоанн Кассиан Римлянин. Писания. М., 1892. б. 445.
2. Подробнее об этом: Успенский Н.Д. Византийская литургия. Богословские труды. Сборник 21. б. 31.
3. Еп. Игнатий Брянчанинов. Сочинения. С.-Пб.,1905. Т. 1. б. 274.
4. Там же. б. 72.
5. Примеров этого можно было бы привести множество. Один из них см. в Житии преп. иеросхимонаха Илариона Оптинского. Изд-во Введенской Оптиной пустыни, 1993. б. 190.
6. Лавсаик. - М., 1992. б. 126-127
7. Преп. Иоанн Кассиан Римлянин. Указ. праца. б. 440.
8. Прп. отцев Варсануфия Великого и Иоанна руководство к духовной жизни в ответах на вопрошения учеников. Дивеево, 1994. б. 263.
9. Тамсама. б. 223.
10. Тамсама. б. 416.
11. Преп. Исаак Сирин . Слова подвижнические. М., 1993. б. 137.
12. Блаж. Феофилакт Болгарский. Толкование на Мц. 12:43-45.
13. Свят. Игнатий Брянчанинов. Собрание писем. М., 1995. б. 217-218.
