ПЕРШЫ ПОЛАЦКІ ЯПІСКАП МІНА І ХРАМ – УСЫПЛЯЛЬНІЦА

Міхась Белямук

Паводле летапісаў першым Полацкім япіскапам быў Міна, хіратанісаны 13 сьнежня 1105 года, памёр 20 ліпеня 1116 года. Наступны япіскап, хіратонія якога адзначана ў летапісах пад 1143 г. – Кузьма. “Жыцьцё”[1] Еўфрасіньні Полацкае называе япіскпаў Ільлю (1117 – 1128) й Дзяніса (1117? – 1183) [2, б. 73, 78].

Пра япіскпа Ільлю “Жыцьцё” распавядае, што ён прыйшоў да Еўфрасіньні з прапановай перабрацца ў Сяльцо, дзе царква сьвятога Збаўцы, дзе “брація наша ляжыць, раней нас быўшая япіскапамі” [2, б. 74]. Гэтак мы даведаемся, што япіскап Міна не быў першым Полацкім япіскапам і што япіскапы пахаваны ў Сяльцы, якое з паловы ХІІ–га стагодзьдзя зрабілася вядома як Спаса–Еўфрасінеўскі жаночы манастыр. Што тычыцца царквы сьвятога Збаўцы, то ў пачатку ХІХ стагодзьдзя яна была ледзь прыкметнае руінай, таму паўстала пытаньне, ці сапраўды ў Сяльцы існавала царква–усыпляльніца полацкіх герархаў.

Акадэмік Міхал К. Каргер зацікавіўся гэтым пытаньнем і правёў у 1961 – 1964 гадох раскопкі [3, б.240–247]. Раскопкі выявілі, што храм з трох бакоў атачаюць прытворы – галерэі, што сьцены захаваліся (больш за 1 метр), што ўсходняя частка храму была цалкам зьнішчана пасьля 1943 года пабудоваю склепа. М.К. Каргер дапускае, што храм быў ня толькі трохнэфавым, а і трохабсідным.

Сьцены мелі фрэскавы росьпіс, ад каторага in situ зьберагліся дэкаратыўныя панэлі мурмурацыі ў ніжніх частках сьцен.

На падлозе адшуканыя дробныя абломкі тынкоўкі з фрэскавым росьпісам. На абломках бачны часткі твараў, вопраткі і надпісаў, дэкаратыўныя фрагмэнты. Падлога храму і прытвораў густа выслана фігурнымі рознакаляровымі майялікавымі пліткамі.

У паўночным прытворы знаходзіцца вялікага памеру крыпта, аздобленая мазаікай. Мабыць, яна была прадугледжана дзеля вельмі дастойных асобаў. Мазаікай быўаздоблены заходне–паўднёвы вугал. М.К.Каргер дапускае, што мазаікай былі пакрыты сьцены асноўнага храму і сьцены, дзе знаходзіліся саркафагі. У храме–усыпляльніцы было 32 саркафагі, большасьць якіх былі пустыя. У тых, дзе былі касьцякі старых мужчынаў, не захаваліся аблачэньні, а пэўна тут былі пахаваны Полацкія япіскапы і архіяпіскапы. Тое, што саркафагі пустыя і пакойнікі без аблачэньня, хай нас не зьдзіўляе, бо ў Полацку гаспадарылі людзі, якім наша праваслаўная рэлігійная мінуўшчына была не да спадобы й якія нішчылі яе рознымі шляхамі.

М.К. Каргер кажа, што полацкі храм–усыпляльніца быў “выключны па багацьцю дэкору і інтэр’еру” [3, б. 244]. Ён расьпісаны фрэскамі і мазаікай, аздоблены разнастайнымі па памеры і колеры майялікавымі пліткамі. Храм “яўна мог канкурыраваць са ўсімі вядомымі нам храмамі Полацка, не саступаючы ва многіх адносінах самому сабору Сафіі” [3, б. 247]. Пабудовы храму–усыпляльніцы М.К. Каргер адносіць да пачатку ХІІ стагодзьдзя [3, 245].

Хто–ж мог быць будаўніком храму–усыпляльніцы? На нашу думку, гэта мог быць япіскап, які займаў Полацкую катэдру. Кіеўская Русь часоў япіскапа Міны мела ўжо два культурныя цэнтры – Вышгарад, дзе ляжаць мошчы Барыса і Глеба, і Пячорскі манастыр, дзе знаходзіліся мошчы Феадосія, да кананізацыі якога рыхтаваліся герархі.

У Полацку пакуль што не было такога культурнага асяродку, які–б адпавядаў манаскаму спірытуалізму й уплываў на сыноў і ўнукаў Усяслава Чарадзея ды спрыяў аб’яднаньню полацкіх князёў. Япіскап Міна да хіратоніі быў манахам Пячорскага манастыра. Адсюль дапускаем, што ён – славянін і, магчыма, паходзіў з Полаччыны. Хіратанісаны ў япіскапа Полацкага, ён жадаў, каб у Полацку таксама паўстаў культавы цэнтар. Разумеючы важнасьць такога цэнтру, ён, паразумеўшыся са сьвятарствам, князямі і баярамі, прыступіў да пабудовы храму–ўсыпляльніцы дзеля полацкіх архіпастыраў.

Міналі гады і стагодзьдзі. У Полацку пачалі ўладарыць гаспадары, якім культавы праваслаўны цэнтар быў не да душы. Храм–усыпляльніца пачаў занепадаць. Ён разваліўся , зямля прытуліла яго на колькі стагодзьдзяў. Але месца гэтае дарагое і сьвятое ўсім беларусам. Ці ўшаноўваецца яго сёньня? Ці адбываюцца беларускія богаслужбы на гэтым сьвятым месцы, дзе спачываюць нашы архіпастыры?.

Заўвагі

1. Полное Собрание Русских Летописей (ПСРЛ). М., 1962. т.2, б. 257, 314; ПСРЛ. М., 1965. т. 9, б. 150.

2. Хрэстаматыя па старажытнай беларускай літаратуры, склаў А.Ф. Коршунаў. Мінск, 1959.

3. Крагер М.К. Храм–усыпальница в Евфросиниевском Монастыре в Полоцке \\ Советская археология. М., 1977. №1.

На фота – плян Полацкага храму – усыпляльніцы, намаляваны М.К. Крагерам.

НЕКАЛЬКІ МАЛАВЯДОМЫХ МАЛІТВАЎ АБ ВЯРТАНЬНІ ХРЫСЬЦІЯНСКІХ СЬВЯТЫХ, АДАБРАНЫХ ЯЗЫЧНІКАМІ

прат. Сяргей Горбік

У богаслужбовае літаратуры Бізантыі ХІV – XVI ст.ст. час ад часу сустракаецца некалькі цікавых малітваў і просьбаў у часе Сьвятой літургіі, якія магчыма ахарактарызаваць як “Малітвы аб вяртаньні адабраных язычнікамі сьвятыняў”. Хутчэй за ўсё, гэтыя малітвы нарадзіліся ў часе ісламскае навалы на Бізантыйскую імпэрыю, калі на акупаваных мусульманамі тэрыторыях хрысьціянскія храмы перарабляліся на мячэці альбо на грамадзянскія пабудовы. Улічваючы той факт, што да сёньня пытаньне вяртаньня храмаў вернікам у Беларусі (як і ў іншых месцах былога СССР) актуальна, мы паспрабавалі аднавіць і перакласьці на беларускую мову некалькі старажытных малітваў.

Першая малітва да Госпада Бога, верагодней за ўсё мае свае вытокі ў бізантыйскім праваслаўным чыне асьвячэньня храму. Аб гэтым сьведчаць ўрыўкі зь малітвы архірэя на асьвячэньня храма. Але яны яўна выпраўлены адпаведна становішчу і патрэбам.

Другая малітва, да сьвятога мучаніка Яна Воіна, які лічыўся ў Канстантынопалі, дзе спачывалі ягоныя мошчы, абаронцам і суцяшальнікам усіх пакрыўджаных і смуткуючых ад згубы нейкае рэчы.

Цікавым падаецца той факт, што ў Кіеўскае Праваслаўнае Царкве сьвяты мучанік Ян Воін меў асаблівае шанаваньне менавіта як вялікі памагаты ў смутку за згубленымі рэчамі. У Кіеўскім Сафійскім саборы знаходзіцца цудатворная ікона зь малітвай і кандаку гэтаму сьвятому.

Малітва Госпаду Богу аб вяртаньні сьвятыні, язычнікамі аднятае

Божа адвечны, заўсёды існуючы, што ўсё ад нябыту ў быцьцё прывёў, жывучы ў сьвятле непрыступным, пасадам маючы нябёсы, прыступкам жа зямлю. Майсею загад даўшы і запавет напісаны, вясёлы дух прамудрасьці ў народ уклаўшы. Удастоіўшы іх да стварэньня сьведчаньня скініі, каля ж яе служэньне зьдзейсьняць належным чынам і прадпісаньнем. Таксама і Саламону шырыню і веліч сэрца дараваўшы, і праз гэта старажытны храм паставіўшы. Сьвятым жа і ўсяхвальным апосталам – Духа служэньня і мілату абноўленае скініі, чым сьвятыя Твае Царквы і ахвярнікі Твае, Гасподзь, па ўсёй зямлі паставіўшы, каб прыносіліся Табе сьвятыя і бяскроўныя ахвяры.

Сёньня на калені ўпаўшы, зь стогнам і жалем у сэрцах і душах нашых зьвяртаемся да Цябе: Божа адвечны, Уладар і Стваральнік ўсяго, паглядзі цяпер літасьцівым Тваім позіркам на нас, грэшных і нямоглых слуг Тваіх, што на голае зямлі і пад адкрытым небам гэтыя малітвы да Цябе ўздымаюць з рыданьнем, бо ведаем – за грахі і малую веру нашу пошасьць язычніцкая на нашу зямлю прыйшла і жыльлё Твае апаганіла, хрысьціян паланіла і зьневажае. Але пакуты прымаючы ў веры хрысьціянскае цьвёрда  і непахісна трымаемся, як адданыя слугі Твае і толькі Цябе, Уладара і Бога нашага, надзею маем.

Уладыка, Гасподзь Бог наш, спадзяваньне ўсіх канцоў зямлі, пачуй нас, грэшных, молячых Цябе. Пашлі Твайго праслаўленага, ўсямагутнага, Усьсясьвятога Духа і зьвярні ва ўцёкі ворагаў нашых, зноў дай нам асьвяціць храм гэты, і ахвярнік гэты. Каб напоўніўся ён сьвятлом адвечным, зноў быў у жытло Тваё. Адрадзі яго як сялібу славы Тваёй.

Бо Ты ёсьць Бог моцны і міласэрны, і на пацярпеўшых за Цябе сьвятых мучаніках спачываеш, і Табе славу ўзносім Айцу, і Сыну, і Сьвятому Духу, цяпер і заўсёды, і на вякі вякоў. Амін.

Малітвы сьвятому мучаніку Яну Воіну аб вяртаньні сьвятыні, язычнікамі скрадзенай

Малітва на іконе Кіеўскага Сафійскага сабору

О вялікі і абаронца і ўгоднік Хрыстовы Яна Воін! Памілуй слугу твайго, які ў бедах і смутку знаходзіцца, і ва ўсялякім нападзе злым, і захавай ад усялякага злу, абарані ад крыўднікаў . Бо табе дадзена такая дабрыня ад Бога.

Кандак зь іконы Кіеўскага Сафійскага сабору

О вялікі і ўсяміласьцівы мучанік Ян, дзівосны і страшны, Нябеснага Цара ваяр! Прымі маленьня ад слугі твайго і ад сапраўднае бяды, ад падманлівага чалавека, ад злога крадзяжу і будучае пакуты пазбаў мяне, праўдзіва сьпяваючага Табе: Алілуя!

Малітва Канстантынопальскае Царквы

Юліянам, царом бязбожным, зьнішчаць хрысьціян пасланы быў ты, сьвяты Ян Воін, аднак адным маёмасьцю ўласнае дапамагаў, іншых жа, пераконваў бегчы ад катаў няверных, вызваляў, і моцныя пакуты і зьняволеньне ў цямніцы ад ката пацярпеў. Пасьля сьмерці нягоднага цара, будучы вызвалены зь вязьніцы, ты ў вялікае дабрадзейнасьці рэшту жыцьця да спачыну свайго правёў, чысьцінёй, малітвай і постам ўпрыгожваючыся, жабракам багатае міласьціну падаючы, нямоглых наведваючы і смуткуючых суцяшаючы. Таму ва ўсялякіх скурах нашых дапамога і ва ўсіх, бедах нашых суцяшальнікам маем цябе, сьвяты Ян Воін. Прыпадаючы да цябе, молім цябе, будзь мучэньняў нашых лекарам і у пакутах нашых душэўных збаўцам, бо ад Бога ты атрымаў уладу карыснае дзеля выратаваньня ўсім падаваць, добрае памяці сьвяты Ян Воін, вандроўнікаў сілкуючы, паланёных вызваліцель, нямоглых лекар, сіротам дапамога! Паглядзі ж на нас, шануючых сьвятую ў радасьці памяць тваю, маліся за нас прад Госпадам, каб быць нам спадкаемцамі Царства Ягонага. Пачуй і не адпрэч нас, і пасьпяшайся на дапамогу нам, сьвяты ваяр Ян, злачынцаў і выкрадальнікаў выкрываючы, і выкрадзенае, яўна альбо таемна імі забранае, верна молячым цябе павяртаючы, і вяртаньнем маёмасьці ў радасьць людзей прыводзячы. Бо крыўда і несправядлівасьць цяжкія дзеля кожнага чалавека. Таму пачуў нас сьвяты Ян Воін, дапамажы павярнуць нам аднятыя язычнікамі храмы нашы, каб, зноў асьвяціўшы іх, мы ў храмах нашых да ўвянчаўшага цябе Госпада песьні праслаўленьня і падзякі засьпявалі, дзякуючы Яму за міласэрнасьць ва ўсе стагодзьдзі. Амін.