ПРАВАСЛАЎЕ Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ

 

Кожны зьняволены народ дазнае пад варожай уладай вялізарныя стра­ты. Раўнуючы, аднак, зь іншымі народамі, што былі пад чужынс­кім займом, наш народ пацярпеў куды болей, бо, звыш робленых кож­най акупацыяй шкодау, ад яго бьло адабранае ды аддадзенае суседам ягонае ймя.

3 гэтым рабункам, нажаль, пагадзіліся пачынальнікі нашага адрад­жэнс­кага й вызвольнага руху, ды перахрысьцілі наш народ на менш брацкую зь Масквою мянушку. Гзта й стала прычынай гістарьічнага бяс­­­памяцтва ды блуканьня, што пашыраныя нятолькі сярод бальшыні нашых звычайных суродзічаў, але часта й сярод гісторыкаў.

Таму трэба вітаць кожнае дасьледаваньне, што выясь­няючы гіс­тарычную праўду, паказвае дарогу зь блуднага кола няведаньня праўды.

З гэтай мэтай і зь цікавасьці закранутае аўтарам тэмы гэнэзу ўлад­ных колаў Вялікага Княства Літоўс­кага, ды ролі Праваслаўя ў ства­рэньні гэтае беларускае дзяржавы, мы ніжэй друкуем працу вык­ладчыка беларускае літаратуры на Упсальскім унівзрсытэце у Швэцыі доктара гісторыі Андрэя Катлярчука.

 Мы, праўда, у адрозьненьне ад паважанага дасьлед­ніка, трымаем­ся думкі, што балцкія князі й баяры ня былі кліканыя на службу да бе­ла­рускіх князеў, а йшлі на яе самыя, ды адмыслова ня вучыліся бела­рускае мовы, а, жывучы змалку у беларускім асяродзьдзі, карысталіся ёю як роднай.

Мы, таксама, уважаем, што руская культура ня узьдзей­вала на жыць­цё Вялікага Княства Літоускага, а куль­тура гэтае дзяржавы была беларуская, бо гэта бы­ла беларусамі створаная беларуская дзяржава.

Нязгодныя мы й зь дзе якімі іншымі аўтаравымі высна­вамі, аднак ўважаем напісаную ім працу за важны крок на шляху да выяўленьня нашае запраўднае гісторыі й таму прапануем яе ўвазе нашых чытачоў.

+Мітрапаліт БАПЦ Ізяслаў

ЗАЎВАГІ  ДА НОВАГА ВЫДАНЬНЯ

Рыхтуючы другое выданьне дадзенае працы, мы разлічваем запоўніць пэўны вакум беларускае рэлігійнае літаратуры ў нашых нацыянальных суполках на Ўкраіне.

Адначасна, мы ня можам пакінуць па-за ўвагай некаторыя гістарычныя недарэчнасьці. На некаторыя зь іх указаў Яго Міласьць мітрапаліт Ізяслаў, а некаторыя – вынікі ўласнага дасьледваньня гісторыі Кіеўскай Царквы.

Дадзенае выданьне асабліва важна ў часе спробаў талерацыі беларускага хрысьціянства ня толькі зь боку нашых спрадвечных праціў­нікаў маскалёў, а і зь боку Ўкраінскага Праваслаўя.

Мусім заўважыць, што беларускае праваслаўе ад Х – ХІ ст. мела свае ўласныя адзнакі. Яны знайшлі сваё адлюстраваньне ў элямэнтах беларускай літургійнае традыцыі, абрадавасьці і рэлігійным мастацтве.

Сёньня шмат хто зь беларускіх дасьледчыкаў сур’ёзна прыпускае існаваньне ў беларускіх япіскопіях уласнага хору сьвятых, першыя зь якіх былі праслаўлены яшчэ ў ХІ ст.

Праваслаўную Царкву Вялікага Княства Літоўскага нельга разгля­даць выключна як спадкаемца Царквы Кіеўскай Русі. Яна –  хутчэй лягічны працяг Полацкай праваслаўнай традыцыі, а Полацак заўсёды імкнуўся быць самастойным і канкураваў зь Кыевам.

Пасьля руйнаваньня Кіева татарамі (1240 г.), Праваслаўная Царква на Беларусі працягвала жыць сваім уласным жыцьцём. Беларускія япіс­капы ня езьдзілі да татараў за “ярлыкамі” на япіскапскія катэдры, захаваліся скрыпторыі і іканапісныя майстэрні, сакральнае дойлідцтва.

Унікальнасьць беларускага праваслаўя і ў тым, што будучы паную­чым веравызнаньнем, яно адначасна ніколі не было веравызнань­нем дзяр­жаўным. Гэта значыць яно не карысталася дзяржаўнымі ўста­новамі дзела прыдушэньня іншых веравызнаньняў альбо місіянэрскае дзейнасьці. Беларускія хрысьціяне ніколі не ставіліся варожа да сваіх за­ходніх бра­тоў. Наадварот, яны імкнуліся пераймаць усё карыснае, што мела За­ходняе хрысьціянства і, творчы перарабляючы набыткі, узбагачала ўласную традыцыю.

Прат. Сяргей Горбік

Цяжка ўявіуь царкоўную гісторыю вонках гісторыі дзяржаўнае. На­жаль, узаемная повязь паміж Праваслаунай Царквою і сьвецкай уладай Вя­лікага Княства Літоускага - сярэднявечнае дзяржавы, што задзініла ўсе беларускія землі у сучасных межах этнасу дасьледаваная недастат­кова. 

У аснове клясычнае вэрсыі савецкае гістарыяграфіі ляжала тэза праз займо літоўцамі-балтамі (жамойтамі - Рэд.) славянскіх земляў, як галоўным дзейніку, што абумовіў стварэньне Вялікага Княства Літоўс­ка­га. Калі-ж гэтая заваёва была “чужынскай”, дык да славянскае гісто­рыі дадзеная дзяржава мела адно пасярэдняе дачы­неньне. Сярэднявеч­ныя крыніцы сьветчаць, аднак, праз магутнае узьдзеяньне праваслаўнае “рускае” культуры на жыцьцё Вялікага Княства літоўскага ў раньнюю пару ягонага існаваньня.

Калі гэнэз пласта, што правіў Вялікім Княствам Літоўскім, разгля­даць із становішча канцэпцыі пакліканьня варагаў у даўнярускай дзяр­жа­ве, дык шмат якія факты здабываюць лягічную пасьлядоўнасьць. Пак­лі­каныя на вайскова-дыпляматычную службу балцкія князі прыйма­юць хрысьціянскія імёны, засвойваюць чужую мову, на­лад­жваючы, гэткім чынам, цесную сувязь із уладнымі коламі беларускіх земляў. Напрыклад, адзін ізь летапісаў Вялікага Княства Літоўскага – “Хроніка Быхаўца” паказвае працэсы актыўнае славянізацыі першых балцкіх кня­зеў (праваслаўныя Вайшалак, Лаўр-Рымант, Даўмонт, шэсьць Алгрда­вых сыноў). Летапісец выяўляе значную ролю ў прыйме палітычньіх пастановаў рускіх зь паходжаньня баяраў, гэткіх, як Міндоўгаў ваявода Астап, Таўцьвілаў баярын Пракоп. Паводле летапісцавых весткаў, калі вялікі князь Вітаўт стаў рускім, дык яму далі ймя Юры. Камэнтуючы дадзены ўрывак, Н. Улашчык падкрэсьліваў, што стаць рускім значыла ахры­сьціцца паводле праваслаўнага абраду. Ведама, што у 1246 годзе у Наваградку “кароль Літвы Міндоуг” прыйняў Хрыстовую веру йз Усхо­ду. Ягоны сын Вайшалак-Васіль прыйняў манаства ды заснаваў правас­лаў­ны манастыр у Лаўрышаве. Ягонае вялікае князяваньне Вайшалак перадаў праваслаўнаму русіну Шварну (Свараміру) - сыну караля Русі Данілы Галіцкага. Вялікі князь Альгерд, дзьве жонкі якога былі правас­лаўныя русінкі (Марыя Віцебская, а пасьля Вулльляна Цьверская), уміраючы, прыйняў паводле праваслаўнага звычаю манаскі пострыг зь імем Аляксей. Полацкі япіскап Якаў называў вялікага князя Віценя ягоным сынам.

Заходнія храністы, каб узьняць значаньне палітычнае дзейнасьці крыжацкага ордэну, часта перабольшвалі паганства Літвы. У адным із “нутраных” дакумэнтаў каталіцкіх рыцараў сказана, што у Літве ў запраўднасьці вялізная колькасьць знаці, князеў і баяраў русіны, а вя­лікі князь Сьвідрыгайла адназначна названы рускім. Яшчэ да прыйма вялікім князям Ягайлам каталіцтва, большасьць балцкіх князеў на беларускіх землях Вялікага Княства Літоўскага была асыміляваная паводле мовы й веравызнаньня. зь гзтым фактам згодныя й дзе-якія лятувіскія гісторыкі.

Дамінанта ў паводзінах кіраўное эліты у паліэт­ніч­ным асяродзьдзі заўседы аднолькавая. Службовая знаць этнічнае меншасьці імкнецца да зьліцьця йз знацяй уладнага палітычнага народу, што аб'ектыуна даво­дзіць да дээтнізацыі й асыміляцыі. Якраз гэтак выглядала справа зь па­ганс­кай знацяй Вялікага Княства Літоўскага. Лятувіскія гісторыкі моўч­кі абходзяць факт ужываньня у адміністрацыі й у судзе каталіцкіх не­сла­вянс­кіх раёнау Вялікага Княства Літоўскага старабеларускае мовы й кірыліцы. Адказ просты: карыстаньне беларускай мовай у балцкіх раё­нах было выявам палітычнае сілы старабеларускае шляхты - народу Вя­лі­кага Княства Літоускага. Падобныя прыклады характэрныя для раду рзгіенаў сярэднявечнае Эуропы.

Ідэалёгію маладое дзяржавы вызначалі праваслаўныя кніжнікі. Як­раз яны былі аўтарамі напісаных кірыліцай на старабеларускай мове дзяр­жаўных летапісаў Вялікага Княства Літоўскага. Відавочна, яны сфармавалі канцэпцыю задзіненьня пад уладай Вялікага Княства Літоўс­кага ўсіх праваслаўных рускіх земляў.

 Цэнтрам зьбіраньня й першай сталіцай Вялікага Княства Літоўскага стаў Беларускі Наваградак, мейсцам зьездаў фэадалаў - Слонім. На беларуска-балцкай этнічнай мяжы знаходзіліся другая й трэйцяя сталіцы Вялікага Княства Літоўскага - Трокі й Вільня. Пры вялікім князі Вітаўце-Юрым здавалася, што посьпех у задзіненьні праваслаў­ных земляў будзе за Літвою. Аўтар створанае ў 1428 годзе ў Смаленску, у асяродзьзі япіскапа Гарасіма “Пахвалы Вітаўту” пісаў, што Вітаўту падпарадкоўваліся “великое княженье Литовское и Роуськое и иная великая княженья, спроста рещи вся Роуська земля ... тогда бяхоу крепко слоужахоу емоу велиции князи ... Московьски ... Тферьски... Рязаньски, великий Новгород, великий Пъсков и спроста рещи весь Роуський язык” . Беларускі гісторык М. Гайдук першы зьвярнуў увагу на тое, што заходняя мяжа Вялікага Княства Літоўскага йз Польшчай (паводле стану на 1546 год) супадае йз сучаснай мяжою паміж пра­вас­лаў­нымі беларусамі й каталікамі-палякамі на Беласточчыне.

Сталіца Вялікага Княства Літоўскага - Вільня, наўсуперак міталягіч­нае лягенды, паводле архзалягічных дадзеных, паўстала як крывіцкае асельлле. Праз гэта, част­кова, кажа славянская зтымалёгія іменаў трох Вілянскіх мучанікаў: Круглец, Няжыла й Кумец. Сучасьнік падзеяў, аўтар “Жития трех Виленских мучеников” грэк-бізантыец Міхал Баль­са­мон падкрэсьліваў, што тры мучанікі “былі рускія, але ня зь тых, хто йз самага пачатку прыплываў да нас на плыўнах (!), а йз тых, што называліся ліцьвінамі”. Вільня была ўлучаная ў “Список городов да­ле­ких и близких” (каля 1396).[i]

 Паводле сьветчаньня немца Сыгізмунда Гэрбэрштайна, што наведаў сталіцу Вялікага Княства Літоўскага ў 1526 годзе, “там рускіх сьвяты­няў было больш, як каталіцкага веравызнаньня”. Паводле падліку польс­кага гісторыка Е. Ахмянскага, у пачатку ХVI стагодзьдзя ў Вільні было 13 праваслаўных цэркваў, і іхная колькасьць працягвала расьці: у 1596 годзе напярэдадні прыйма ву­ніі ў сталіцы налічвалася 15 цэркваў пры 14 касьцёлах. Апякунамі і парахвіянамі была палітычная знаць і мес­тавы патрыцыят. Да сярздзіны ХІХ стагодзьдзя ў Вільні існавала па­бу­даваная ў даўнім беларускім стылі прыдворная (!) мураваная царква вялікае мучаніцы Параськевы-Пятніцы.

Побач із Кіявам ды Масквою сярэднявечная Вільня - цэнтар правас­лаў­нае культуры ўсходняславянскіх наро­даў. Ад пачатку ХV стагодзь­дзя да 1596 году места было цэнтральнай рэзыдзнцьіяй мітрапаліта Кіяў­с­кага й усяе Русі. Выданьне беларускім першдрукаром Франціш­кам Скарынам у Вільні “Апостала” зьдзейвалася пры фінансавым пад­трыманьні мескага бурмістра Якуба Бабіча й судзьдзі Багдана Ань­ко­ві­ча, пад апекай сьвецкае й духоўнае ўладаў Вялікага Княства Літоўскага мітрапаліта Яззпа ІІІ і вялікага князя Жыгімонта Старога, што, паводле словаў беларускага аўтара “Прамовы Мялешкі”, “ляхов зь их хитростью вельмі не любіл, а Литву и Русь нашу любительно миловал”.

У польскай і лятувіскай гістарыяграфіі прыйнята азна­чаць рамкі пра­ры­ву “русінскае” зліты ў вышэйшыя палітычныя структуры Вялікага Княства Літоўскага сярэдзінай ХVI стагодзьдзя. Нашыя прыклады ка­жуць праз тое, што праваслаўная знаць займала у ім вядное становішча зь мамэнту ягонага стварэньня. Найбольш ведамымі ў Эўропе палка­вод­ца­мі былі Канстанцін Астрожскі - старэйшы й Міхайла Глінскі - абодва, як ведама, беларусы.

У заходняэўрапэйскіх навуковых працах ХV- ХVІІІ стагодзьдзяў Літ­ва трактуецца як славянская дзяржава. У ХVІ стагодзьдзі 80% фэадалаў Вялікага Княства Літоўскага былі ліцьвінамі-беларусамі і 19% - жамойтамі-балтамі. Ся­род магнатаў князёў Вялікага Княства Літоўс­кага, што выс­таўлялі у ХІV - ХVІ стагодзьдзях войска на попіс, абса­лют­ная бальшыня была праваслаўнага беларускага паходжаньня: Аст­рожскія, Слуцкія, Сапегі (із Смаленшчыны), Чартарыйскія. Вішнявец­кія, Агінскія, Мсьціслаўскія, Глінскія, Глябовічы, Сьвірскія, Смаленс­кія, Лукомскія, Баратынскія, Ільлінічы, Хадкевічы, Зяноўявічы, Бельс­кія, Тышкевічы. Прадстаунікі гэтых родаў якраз і фігуруюць у крыніцах гісторыі Вялікага Княства Літоўскага як “Літва” й “ліцьвіны”. Як адзна­чае Б.Н. Флораў, тарнаваньне ў дачыненьні да праваслаўнае знаці Вялі­ка­га Княства Літоўскага гэткае тэрміналёгіі характэрнае для ўсяго рус­кага летапісаньня ХІV - ХV стагодзьдзяў. Цікава, што ў дачыненьнях зь беларускімі герархамі у ХV - ХVІ стагодзьдзях расейскія япіс­­капы ка­рыс­таюцца формулай “усяго вялікага праваслаўя Літоўскае зямлі” .

У абежным лісьце мітрапаліта ўсяе Русі Ёны (былога Разанскага япіс­капа, першага мітрапаліта аўтакефальнае РПЦ), “во отчину, в вели­кое государство господина и сына моего великого Короля в Литву”, вялікі князь літоўскі Казімер названы сынам “о Святом Дусе сына нашего”. У 1451 годзе мітрапаліт Ян у лісьце да Віленс­кага ваяводы “па­ну Михаилу Кезгайловичу” дзякуе князю за дбайнасьць праз царкоў­ныя справы: “И о том тебе, своего сына, благодарю и благословляю и Бога молю о многолетнем здравии”, называючы, пры гзтым, магнатаў, што бьілі ў Вялікай Радзе Вялікага Княства Літоўскага ягонымі духовымі дзяцьмі (!): “До Вас, наших детей, до великих панов ...”.

Адзначым, што (сёньня называная літоускай) жамойцкая літаратура й культура займала у Вялікім Княстве Літоўскім вельмі сьціплае мейсца. За ўвесь час існаваньня гэтае дзяржавы няведама ніводнага афіцыйнага акту, напісанага на жамойцкай мове. Сярэднявечная жамойцкая літара­ту­ра разьвіваецца, галоўным чынам, вонках межаў Вялікага Княства Лі­тоўскага: у княстве Прускім. Гзтак, у ХVІ стагодзьдзі йз 324 кніжных вы­даньняў Вялікага Княства Літоўскага толькі 3 - жамойцкія; і гэта на полі росьцьвіту кірылічнага кнігадрукаваньня на старабеларускай і цар­коўнаславянскай мовах. Гэткім чынам, ня гледзячы на свомы Вялікаму Княст­ву Літоўскаму мультыкультуралізм, разьвіцьце розных культур­ных тра­дыцыяў - лацінскае, жыдоўскае, польскае, жамойцкае, татарс­кае, - дамінуючае значаньне у ХV - ХVІ стагодзьдзях беларускае, у пер­шую чаргу праваслаўае культуры відавочнае. Ня выпадкова Літва для праваслаўнага духавенства Вялікага Княства Літоўскага – “гэта роднае, рускае гаспадарства”. У 60 гадох XVI ст. у Маскву зь Літвы па рука­пісы царкоўнаславянскае Бібліі, зь даручзньня Жыгімонта Аўгуста, пры­е­хаў праваслаўны сьвятар Ісая: выпрасіць у Івана Жахнога “Біблію по нашему языку рускому словенскому на спис слово в слово и в нашем го­су­дарстве руском Великом князстве Литовском выдати тисненнем печатным иашему народу христианскому рускому-литовскому, да и рускому московскому” .

Створаныя на старабеларускай мове зборы законаў ВКЛ – “Статуты” - гварантавалі правы “церковныя як латинского так и грэцкага абраду”. Зьвернем увагу, што выхад Статуту Вялікага Княства Літоўскага 1588 году, - гэтага выдатнага помніка сярэднявечнага беларускага права, - асьвячаны праваслаўнай традыцыяй. Тэкст папя­рэджваюць цытаты зь нядойшлага да нас беларускага пе­ракладу Бібліі (Кніга 2, Параліпо­мэ­нон, Разьдзел 19, сьці­хі 6, 7. 9: “Бо не справуете суду человечему, але суду Божему. А што кольвек осудите все на вас се обвалит. Нехай буде во вас страх господен завжды. А справуйте все шчире. Нету бо пред Господем Богом нашим неправости, ани брасованья особе. Ани поже­ланья даров. Милуйте справедливое которые судите землю. Хто лю­бить неправду, тот ненавидить души своее. Правом судите сынове человечестии”.

Усьведамляючы пасьля Люблінскае вуніі йз Польшчай 1569 году небясьпеку палянізацыі й лацінізацыі, праваслаўная знаць Вялікага Княст­ва Літоўскага замацавала у Статуце 1588 году дзяржаўны статус кі­ры­лічнае пісьменнасьці й старабеларускае мовы. Гэта была мова, блізкая да народных дыялектаў. На ей гаварыла вышэйшая кляса Вялі­ка­га Княства. Гэтая мова мела самастойнае значаньне сярод іншых пісь­мен­ных славянскіх моваў; між іншым, яна патрабавала адмысловага пе­рак­ладу на расейскую актавую мову, якую у Літве называлі “маскоўс­кай” Бяручы на ўвагу сумныя дазнаньні рэлігійных войнаў у краінах Заходняе Эўропы ( “инших королевствах” ), 3-ці артыкул 3-га разьдзелу гварантаваў у Вялікім Княстве Літоўскім рэлігійную талеранцыю.

Аднак у выніку Берасьцейскае вуніі 1596 году Праваслаўная Царква старабеларускае дзяржавы апынулася ў вельмі цяжкім крызісе. Боль­шасьць герархаў прыйняла ву­нію й перайшла у грэка-каталіцызм. Звы­чай­ныя сьвятары часта былі малаадукаваныя й няздольныя ўзьдзей­ваць належным спосабам на ўладу й парахвіянаў. У гэтых умовах пераваж­нае значаньне ў захаваньні Праваслаўя займела пазыцыя праваслаўнае зна­ці Вялікага Княства й патрыцыяту беларускіх месьцічаў.

На наш погляд, масавы пераход у каталіцтва знатных праваслаўных родаў - палемічнае перабольшаньне. У Вя­лікім Княстве Літоўскім пра­вас­лаўная шляхта захавала вернасьць Маці Царкве. Ля вытокаў най­буй­ней­шага ў Княстве Віленскага Праваслаўнага Брацтва Сьвятога Духа стая­лі лідары беларускае шляхты Канстантын-Васіль Астрожскі, наваг­радзкі ваявода Хведар Скумін-Тышкевіч, менскі ваявода Багдан Сапега. У брацтва запі­саўся цэлы рад шляхты Вялікага Княства: “сь кола рыцерского братьи иашое немало”. Да менскага брацтва належалі “па­ны-братья церковныя шляхты релеи старожитиое, греческое” .

Палітычнае й фінансавае падтрыманьне шляхты дало магчымасьць пра­васлаўным брацтвам разгарнуць шырокую этнакультурную дзей­насьць, як выдавецтва кнігаў на старабеларускай і царкоўнаславянскай мовах, дапамога царкоўным парахвіям і манастырам, утрыманьне брац­кіх школаў і лячэўняў, спонсарства навучаньня студзнтаў.

Асаблівае мейсца у гэтай дзейнасьці займае асоба князя Канстан­ты­на-Васіля Астрожскага. Праграма дзейнасьці гэтага асьветніка грун­ту­ец­­ца, на наш пагляд, на наступных прынцыпах:

1. Разьвязаньне міжканфэсыйных праблемаў праэным шляхам.

2. Стварэньне новага, адукаванага пласта праваслаўнага духавенст­ва, здольнага бараніць інтарасы парахвіянаў перад уладаю.

3. Разьвіцьце царкоўнаславянскага й беларускага кнігадрукаваньня.

 4. Узнаўленьне сувязяў беларускага праваслаўя йз грэцкай традыцыяй.

У цэнтральнай рэзыдзнцьіі - Астрозе, - зь ініцыятывы Канстантына-Васіля Астрожскага, - арганізуецца навуко­вая група, у якую запроша­ныя дзеячы розных этнічных культураў і канфэсыяў: праваслаўны беларус Міхаіл Багдановіч Гарабурда, беларускі паэт-кальвініст Андрэй Рымша, расейскі першадрукар Іван Федараў, грэцкі Астап Натанаіл і Кіры­ла Лукарыс, украінец Гарасім Сматрыцкі, паляк-пратастант Мар­цін Бранеўскі, паляк-каталік прафэсар матаматыкі Ян Лятош ды іншыя. Галоўная мэта гэтага кола - стварзньне інтэлектуальнае эліты правас­лаўнага грамадзтва Рэчы Паспалітае.

Першым выданьнем Астрожскае друкарні стаў падручнік пачатка­вых навыкаў пісьма й чытаньня на царкоўнаславянскай і грэцкай мовах. Значна, што у тэксьце лемантара было зьмешчанае патрыятычнае “Ска­за­ние о буквах” чарнарызца Храбра (Х ст.); панэгірык славянскаму аль­фа­бэту сьвятьіх Кірылы й Няхведа, накіраваны супраць тых, хто адмаў­ляў кірыліцы роўнае права зь лацінскім і грэцкім альфабэтамі. Асаблівае мейс­ца у дзейнасьці друкарні займае першае поўнае выданьне цар­коўна­сла­вянс­кае Бібліі, тэкст якое папярэджаны панзгірыкам Канстан­тыну – Васі­лю Астрожскаму на старабеларускай мове й прадмова на грэц­кай побач із царкоўна­славянскай мовамі. Астрог становіцца буй­ней­шым куль­тур­ным цэнтрам Праваслаўя у Рэчы Паспалітай побач зь Вільняй ды Кіявам.

За прыкладам Астрожскае, у брацкіх школах Вялікага Княства Лі­тоўс­­кага ўводзіцца шырокая філалягічная падрыхтоўка. Паводле ўставу магілеўскага праваслаў­нага брацтва “Святого Въеханья Господня” (1602) “в шко­ле теж брацкой дети братьи уписное и убогих сирот языка и письма словенскаго, руского (старабеларускага, - Аўт.), ла­тинс­кого и польского накладом брацким дармо учити повинны”.

Віленскае брацтва ў 1596 годзе выдае граматыку царкоўна-сла­вянс­кае мовы зь лацінскімі камэнтарамі. У ейным заканчэньні сказана, што яна была надрукаваная на просьбу мяшчанаў места Віленскага, паводле рукапісу атрыманага ад князя Канстантына Астрожскага.

Шырокая філялагічная падрыхтоўка вучняў духоўных школаў была па­дыктаваная колькімі важнымі прычына­мі: царкоўнасла­вянская й грэц­кая мовы працягвалі даў­нюю кніжную традыцыю Праваслаўя, вывучэнь­не старабеларускае мовы, як дзяржаўнае, мусела быць абавязкавым.

Улучэньне выкладаньня лацінскае мовы было падык­таванае патрэ­бай вывучэньня навукаў і права, ды абароны інтарэсаў Царквы ў судзе й на сэймах. Веданьне польскае мовы забясьпечвала эфэктыўнасьць пале­мі­кі зь каталікамі. Із зразуменьня вагі дзеля захаваньня нацыі ўжываньня сьвятарамі народнае гутаркі, асаблівае значаньне было прысьвечанае на­вучаньню “мовы”. Маладыя сьвятары павінны былі стаць пасярэд­ніка­мі паміж элітарнай беларускай праваслаўнай культурай і народнай культурай; яны паклікаліся змагацца супраць паганства й весьціць Явангельле.

Дасьледнікі да гэтае пары не зьвярталі ўвагі, што сярод ня вельмі раз­настайных выданьняў астрожскае друкарні беларуская прадукцыя займае важнае мейсца. Тут выходзіць шэдэўр беларускае паэзыі XVI ст. “Храналёгія” Андрэя Рымшы (1581), Апакрызіс Хрыстафора Філарэта (1589), “Отпис клирика Острожского” (1598), “Лямэнт дому княжат Острожских” (1603).

Пры падтрыманьні праваслаўнае знаці й мяшчанаў ідуць працэсы беларусізацыі Царквы. У храмавых адправах побач із царкоўнаславянс­кай ужываецца беларуская мова. У другой палове XVI ст. зьяўляецца рад сьпіскаў праваслаўных Псалтыраў на старабеларускай мове. Веда­мыя шматлікія сьпіскі Четьи Минеи (Жыцьцяў сьвятых) у перакладзе зь царкоўнаславянскае. Пад апекай кня­зя Багдана Агінскага ў Еўі (цяпер Вэвіс, Лятува) ў 1616 годзе ў перакладзе зь грэцкае й царкоўна­славянскае моваў на беларускую выходзіць шэдэўр кніга­друкарст­ва Вялікага Княства Літоўскага - “Евангеліе учительное”. Гэта вялікая паводле фармату (інфоліё) і абыйма (больш за 1000 бачынаў), выдатна афармаваная кніга.

У 1627 годзе на беларускай мове выдадзеная Поста­вая Трыядзь. У 1637 годзе архімандрыт Варлаам Палоўка, дбаючы каб вучні правас­лаўных школаў ведалі беларускую літаратурную мову, перакладае зь грэцкага й выдае бізантыйскую вэрсыю аповядаў праз Буду “Гісторыю ... об Варлааме и Іасафе”.

У цэласьці, вынікі рэалізацыі праграмы князя Канстанці­на-Васіля былі дадатнія. Па першае, у адрозьненьне ад Украіны, Беларусі па­шчасьціла усьцерагчыся ад буйнапамернае рэлігійнае вайны. Па другое, праваслаўная знаць Вялікага Княства Літоўскага дамаглася ад каталіц­кае дынастыі Рэчы- паспалітае значных палёгкаў. На мяжы XVI-XVII ст.ст. улады Рэчыпаспалітае зацьвярджаюць уставы раду беларускіх праваслаўных брацтваў, дазваляючы ім шырокую асьветную дзей­насьць. У 1616 годзе Жыгімонт ІІІ выдае загад аб няпрымушаньні пра­вас­лаўных да прыйма новага грыгар’янскага каляндара.

Ад 1632 году афіцыйна дзее адзіная ў ВКЛ да падзелаў Рэчыпас­па­літае Магілёўска-Мсьціслаўска-Аршанс­кая праваслаўная япархія, ад кан­ца XVII ст. ведамая як “беларуская”. Вонках увагі, нажаль, зас­таецца той факт, што ў першай палове XVII ст. было заснавана колькі праваслаўных манастыроў. Сярод мэцэнатаў былі буйныя дваране Вялі­кага Княства Літоўскага: Канстантын Яўпатавіч Маскевіч, Іван Юрэвіч, Мікалай Сухадольскі, Міхал Уладзімеравіч Мёрскі - заснавальнік Мёрс­кага мужчынскага манастыра.

Няведамая старонка гісторыі Беларускага Праваслаўя - гэраізм ў па­ру вуніі пабожных княжнаў. Апрача бо ўслаўленае йзь сьвятымі пра­вот­нае слуцкае княжны Софіі, Праваслаўе ўсялякімі спосабамі ахоўвалі княж­ны Алена Сьцяткевіч, Ганна Багданаўна Агінская, Марына Суха­дольс­кая, Софія Агінская, Софья Радзівіл (з паходжаньня малдаванка), Ева Саламярэцкая.

Вывучэнцы брацкіх школаў сталі элітай беларускага духавенства XVII стагодзьдзя й ачолілі змаганьне за легітымнасьць Праваслаўнае Царквы ў Рэчыпаспалітай. Маючы эўрапэйскую адукацыю, валодаючы выдатнай ведай моваў, яны зрабілі знач-ны ўклад ў культуру Беларусі, Расеі й Украіны.

Сярод іх - рэктар віленскае брацкае школы Лявонці Карповіч (+1620), астрожскі вывучэнец, зь паходжаньня пінскі шляхціч. За бліску­чыя казаньні й палемічны талент ягоныя сучасьнікі называлі яго “Зала­та­вустам”; публіцысты Лаўрын і Сьцяпан Зізаніі; знавец грэцкае літа­ратуры Япіфан Славінецкі (+1675), зь паходжаньня Пінскі месьціч, аўтар выдадзенае ў 1656 годзе ў Маскве Кнігі праваслаўнае (грэцкае) літургіі; Сымон Полацкі (+ 1680), зь паходжаньня Полацкі мяшчанін, чый уклад у культуру раньняе новае пары цяжка пераацаніць; услаў­лены йзь сьвя­тымі звыгоднамучанік Апанас Піліповіч, Берасьцейскі ігумен, (+1648), сын рамесьніка зь Пінска, палеміст, аўтар “Гісторыі падарожжа да Маск­вы”. Асобна падкрэсьлім, што большасьць зь іх у розныя поры бы­ла хатнімі настаўнікамі ў сем’ях праваслаўнае знаці Вялікага Княства Літоўскага, а значыць карысталася іхным падтрыманьнем.

Уклад Канстанціна Астрожскага ў праваслаўную асьвету быў павод­ле дастойнасьці ацэнены сучасьнікамі. Захаваліся панэгірыкі князю ў Астрожскай Бібліі, у “Казаньи святого Кирилла” (Вильня, 1608). Поў­ную пахвалаў і асаблівага піэтэту характарыстыку ўжо памерлага князя зьмясьціў у ягонай “Палинодыі” Захар Капысьценскі (+ 1627), назваў­шы ягоны зварот “О пресветлом и православном Василии князе Острожском”.

Дзеля справядлівасьці адзначым, што ў адну пору зь князям жыў і дзеяў рад праваслаўных магнатаў, што займалі высокія дзяржаўныя становішчы ў Вялікім Княстве Літоўскім. Сярод іх - Багдан Агінскі, Ашмянскі стараста Мікалай Зяновіч, Горалзенсскі стараста Рыгор Аляксандравіч Хадкевіч, ягоны брат, радны Вялікага Княства Літоўс­кага Юры Хадкевіч, Менскі ваявода Багдан Сапега, Наваградзкі ваявода Хведар Скумін-Тышкевіч, князі Хведар і Васіль Мсьціслаўскія, Ян Карэцкі, Багдан Саламярэцкі, Аляксей Ляхціновіч.

Блізкі да канцлера Астапа Валовіча праваслаўны шляхчіч Васіль Міхайлаў Гарабурда собскім коштам зас­наваў у 1580-1582 гадах у Вільні друкарню, сам вучыўся як выдаваць кнігі. Мэту ягонае працы В. Гарабурда тлумачыў патрыятычным жаданьнем забясьпечыць усіх пра­васлаўных грамадзянаў Вялікага Княства Літоўскага неаб­ход­най літа­ратурай. Упадабаўшы простасьць афармаваньня кнігаў, друкар адзна­чаў, што сьвятыя кнігі поўныя годнасьці ў кожным выпадку, як мёд, будзь ён у серабраных кубках, ці ў дрэўнай кары.

У традыцыйнай гістарыяграфіі павялося лічыць XVII стагодзьдзе ў Беларусі парою палянізацыі й лацінізацыі “палітычнага” народу – шлях­ты й мяшчанаў. Аднак, да кан­ца гэтага стагодзьдзя шляхта Вяліка­га Княства Літоўскага пісала дыпляматычныя граматы пабеларуску. Павод­ле рэестру (“Имянослову”) Магілёўскага праваслаўнага брацтва “Святого въеханя Господня” за 1664 год сябрамі брацтва былі наступ­ныя магнаты Вялікага Княства Літоўскага: Багдан Вільгэльм Сьцятке­віч, Іван і Марцін Агінскія, князі Хадкевічы, Паскевічы, Саламярэцкія. У праваслаўных выданьнях XVII ст. захаваліся напісаныя на стара­беларускай і царкоўна­славянскай мове панэгірыкі, прысьвячаныя мэцэ­на­там, прадстаўнікам княс­кіх родаў Вішнявецкіх, Саламярэцкіх, Агінскіх, Хадкевічаў, Вало­вічаў, Дравінскіх, Сапегаў, Максімовічаў-Ло­мс­кіх, Кісялёў, Трызнаў, Сьцят­кевічаў, Гарбацкіх. Баг­дан Сьцяткевіч у XVII стагодзьдзі заснаваў у Куцейне (каля Воршы) буйны навуковы цэнтар, у якім працавала школа, група перакладнікаў і багаведаў, ды друкарня.

Ня гледзячы на сілковае пашырэньне вуніі, у XVII стагодзьдзі захоўваўся прынцып права Вялікага Княства Літоўскага, паводле якога палову мейсцаў у мескіх самаўрадах павінны былі займаць багатыя праваслаўныя мяшчане. Гэтак, у 60 гадох таго стагодзьдзя бурмістрам Берасьця быў праваслаўны купец Хвелар Глагалевіч. У тую-ж пору бур­містрам сталічнае Вільні быў праваслаўны беларус “пан Прокоп Доро­пее­віч”, а настаяцелям Сьвята-Духавага манастыра - ягоны брат айцец Даніла Дарапеявіч. Дэлегацыю ад “усіх віленскіх мяшчанаў”, што ў 1658 годзе прыбыла ў Маскву, ачольвалі сябры магістрату праваслаў­ныя беларусы “войт Есип Петров”, ужо ўспомнены “райца Прокоп Дорофеев” ды “местский писар Миколай Кастровицкий”.

Важныя дзяржаўныя становішчы й падтрыманьне магнатаў дазва­ля­лі праваслаўным мяшчанам правадаўна ўстрымоўваць націск вуніятаў. У 1675 годзе праваслаў­ныя войты й бурмістры Менску праз суд не дапусьцілі ву­ніятаў стаць сябрамі магістрату. Яшчэ ў 1697 годзе вунія­ты ў Вільні прагралі справу ў судзе што аспрэчвала права праваслаўных рамесьніцкіх і купецкіх старшыняў займаць вядныя мейсцы ў ратушы. Больш таго, у 1639 годзе цэх берасьцейскіх шаўцоў зь цэхмістрам Ры­го­рам Рыгоравічам, кінуўшы вунію й вярнуўшыся ў Праваслаўе, дамогся ўважаньня іхнае пастановы ў судзе.

Бастыёнам Праваслаўя ў Рэчыпаспалітай быў Магілёў - цэнтральная рэзыдэнцыя япіскапа, дзе мяшчане праваслаўнага веравызнаньня й шлях­та цалком кантралявалі ўладу ў месьце. Паводле словаў расейскага стольніка П.А. Талстога, што наведаў места ў 1697 годзе, “усе Магі­лёўскія мяшчане добрачэсьцьнае веры ... людзі добрыя й вельмі бага­тыя, а тое места Магілёў паводле каралеўскіх прывілеяў вольнае места, а кароль Магілёўскіх мяшчанаў ў нічым не чапае, а ўва ўсялякіх справах іх судзіць войт”.

Уклад праваслаўных мяшчанаў ў гісторыю Царквы значны. Багатыя беларускія купцы XVII стагодзьдзя былі буйнымі мэцэнататамі, собсь­нікамі абшырных кніжных збораў. Гэтак, у зборы Віленскага бурмістра Сьцяпана Лябедзіча знаходзілася Астрожская Біблія, Апостал Фран­цішка Скарыны, праваслаўныя службоўнікі, розная лацінская літарату­ра. Сябры Магілёўскага магістрату Трахім Раманаў Сурта й Рыгор Юр’яў Трубніцкі ства­рылі шэдэўр беларускага летапісьменства XVII-XVIII стагодзьдзяў - “Хроніку Магілёва”, у якой зьмешчаны рад вестак зь гісторыі Праваслаўя.

Нажаль, пунктам адліку ліквідацыі ўплыву Праваслаўя ў дзяр­жаўных структурах Вялікага Княства Літоўскага стала вайна 1654-1667 гадоў паміж Расейскай дзяржавай і Рэчпаспалітай. У ходзе ваенных дзеяў Праваслаўе было выкарыстоўванае абодвамі бакамі як палітычная карта. Апрача таго, у Расею было вывезена рад сьвя­тыняў беларускага Праваслаўя, чудатворная ікона Полацкае Божае Маці, Віленская чудат­ворная ікона Божае Маці. У Мураме апынуўся чудатворны “Віленскі крыж”. Патрыярх Нікан цалком перавёз на Валдай буйнейшы культур­ны цэнтар Беларусі XVII стагодзьдзя - Куцеінскі манастыр. Галаньдзец Ніколаас Вітсэн, што наведаў (куцеінскіх - Рэд.) манахаў, заўважыў што “у гэтых чужынцаў (“ліцьвіноў” - Аўт.) зусім іншы лад жыцьця, як у расейцаў; яны вельмі ветлівыя й ня так забабонныя. Калі мы ўвайшлі ў царкву, яны сказалі нам: “Мы добра ведаем, што вы ня даяцё пашаны, як мы”. Ня прымусілі нас да вонкавае пабожнасьці і нават ня прымусілі зьняць у царкве капялюшы, а сказалі: “Вось, глядзеце на ўсё гэта й заха­вайце вашую веру для сябе, мы ня гэтак налягаем на вонкавыя звычаі, як нашыя браты, зь роду расейцы”. Падарожнік заўважыў веданьне пра­вас­лаў­нымі манахамі лаціны, іхнюю адрозную кухню.

Пасьля вайны зь радоў Праваслаўя выходзяць прадстаўнікі беларус­кае шляхты. Напрыклад, каталікамі становяцца стараста Магілёўскага брацтва буйнейшы магнат Марцін Агінскі й лідэр Віленскага брацтва Сымон Агінскі. Застаўшыся “без опеки и обороны”, апынуліся ў жорсткім прыцясьненьні праваслаўныя манастыры. За стратай палі­тычнага падтрыманьня неадкладна пайшлі рэпрэсыі зь боку каталікоў Рэчыпаспалітае. У 1673 годзе праваслаўныя былі пазбаўленыя права на­білітацыі (атрыманьня шляхоцтва), у 1676 - забаранілі вольны выязд за мяжу, у 1699 была выдадзеная забарона займаць вышэйшыя становіш­чы ў мескіх управах.

9-ты артыкул “Вечнага міру” (паміж Расеяй і Рэч­паспаспалітай - Рэд.) дэкляраваў апеку зь боку Расеі праваслаўным Вялікага Княства Літоўскага. У 1696 годзе ўся новая афіцыйная дакумэнтацыя Вялікага Княства Літоўскага была пераведзеная на польскую мову. Гэтая мера, часткова, была штучнай спробай поўнае ліквідацыі беларускае пісьменнасьці. Аднак, якраз наконадні праваслаўныя бурмістры столь­нае Вільні “панове Стефан Мороз и Миколай Огурцевич”, робячы вопіс мяшчанскае часткі места, склалі тэкст на роднай беларускай мове.

Страціўшы падтрыманьне сьвецкае ўлады Вялікага Княства, Правас­лаў­ная Царква ў Беларусі ў XVIII стагодзьдзі ўступіла ў паласу працяг­лага крызысу, захоўваючы за сабою адно рэгіён Магілёва, Мсьціслаўля й Воршы. Вернасьць Праваслаўю й нацыянальным традыцыям захавалі да ХХ стагодзьдзя (дакладней, да пачатку пары сталінскіх рэпрэсыяў) патомкі дробнае Пінскае, Слуцкае й Магілёўскае шляхты.

На заканчэньне заўважым, што гісторыку Царквы трэба адрозь­ніваць разуменьні “гістарычнае Літвы” й “Літвы этнаграфіч­нае”. Вялі­кае Княства Літоўскае - гэта сярэднявечная, пераважна славянская (бе­ла­рус­кая - Рэд.) дзяржава зь багатай праваслаўнай культурай. Фарма­вань­не сучасных уяўленьняў празь Літву павязанае зь пашырэньнем літоўскага (лятувіскага, ці йнакш жамойцкага - Рэд.) нацыяналь-нага руху ў канцы XIX пачатку ХХ стагодзьдзяў і ня мае ў сабе дастаткова аб’ектыўнае ацэны культурнае спадчыны Вялікага Княства Літоўскага.

---

[i] Шэраг сучасных аўтараў лічаць гэты факт маскоўскай прыдумкай, якая му­сіла даказаць язычніцкі характар ВКЛ. Не выпадкова жыцьцяпіс “пакутні­каў” быў складзены па замове Маскоўскага вялікага князя. Адсутнічае іх памінаньне і ў богаслужбовай літаратуры па-за маскоўскага паходжаньня.-С.Г.

Др. Андрэй Котлярчук