ЧАТЫРЫ СЛОВА АБ МАЛІТВЕ

сьвяціцель Феафан Затворнік

І

У сьвята Уводзіны ў храм Усясьвятой Багародзіцы знаходжу своечасовым прапанаваць вам навучаньне пра малітву, — галоўнае справе храма. Храм ёсьць месца малітвы і ніва яе разьвіцьця. Дзеля нас уводзіны ў храм ёсьць уводзіны ў дух малітоўны. І сэрца дабраваліць Гасподзь называць храмам Сваім, куды уваходзячы разумна, стаім прад Ім, узыходжаньне да Яго узбуджаючы, як духмянае курэньне фіміяму. Будзем жа вучыцца, як гэтага дасягнуць!

Зьбіраючыся ў храм, вядома, вы моліцеся. І тут зьдзяйсьняючы малітву, дакладна, і дома не пакідаеце яе. Таму залішне было б казаць вам аб нашым абавязаку маліцца, калі вы моліцеся; але ніяк, думаю, не залішне паказаць вам два — тры правілы пра тое, як зьдзяйсьняць малітву, калі не ў навучэньне, то ў напамінак. Справа малітвы ёсьць першая справа ў хрысьціянскім жыцьці. Калі ў стаўленьні да звычайнага парадку спраў праўдзівая прымаўка: стагодзьдзе жыві, стагодзьдзе вучыся; то тым больш яно датычыцца малітвы, дзеяньне якой не павінна мець перапынку, і ступені якой не маюць мяжы.

Узгадваю мудры звычай старажытных сьвятых айцоў, па якім яны, вітаючы адзін аднаго пры спатканьні, — не пра здароўе і не аб нейчым іншым сябрам пыталі, а пра малітву, кажучы: як ідзе, ці як зьдзяйсьняецца малітва? Дзеяньне малітвы ў іх было прыкметай жыцьця духоўнага, — і яны называлі яе дыханьнем духу. — Ёсьць дыханьне ў целе, — жыве цела; — спыніцца дыханьне, — спыняецца жыцьцё. Так і ў духу. Ёсьць малітва, — жыве дух; няма малітвы, — няма жыцьця ў духу.

Не усякае аднак жа зьдзяйсьненьне малітвы ці маленьне ёсьць малітва. — Стаць прад абразам — дома, ці тут — і класьці паклоны — не ёсьць яшчэ малітва, а уводзіны малітвы; чытаць малітвы на памяць, ці па кніжцы, ці слухаць іншага чытаючага іх — яшчэ не ёсьць малітва, — а толькі прылада ці спосаб выяўленьня і узрушанасьці яе. Сама малітва ёсьць узьнікненьне ў сэрца нашым аднаго за іншым поўных глыбокай пашаны пачуцьцяў да Бога, — пачуцьці самаўніжэньня, адданасьці, падзякі, услаўленьні, прабачэньні, руплівага пакланеньня, зьнішчэньні, пакоры волі Боскай і іншага. Увесь клопат наш павінны быць пра тое, каб, падчас нашых маленьняў, гэтыя і падобныя ім пачуцьці напаўнялі душу нашу, каб, калі язык чытае малітвы, ці вуха слухае, а цела кладзе паклоны, сэрца не было пуста, а ў ім прысутнічала нейкае пачуцьцё, да Бога накіраванае. Калі ёсьць гэтыя пачуцьці, маленьне наша ёсьць малітва, а калі няма, — яно не ёсьць яшчэ малітва.

Здаецца, што б прасьцей і натуральней для нас, як не малітва, ці сэрца да Бога памкненьне? А, тым часам, яно не ва усіх і не заўсёды бывае. Яго трэба узбудзіць і узбуджанае умацаваць, ці, што то ж, трэба выхаваць у сабе дух малітоўны. Першы да гэтага спосаб ёсьць — чытаньне, ці слуханьня малітвы. Зьдзяйсьняй, як сьлед, малітвы, — і абавязкова узбудзіш і умацуеш узыходжаньне ў сэрца тваім да Бога, ці увойдзеш у дух малітоўны.

У малітоўніках нашых зьмешчаны малітвы сьвятых айцоў — Яфрэма Сірына, Макара Эгіпэцкага, Васіля Вялікага, Яна Залатавуста і іншых вялікіх малітоўнікаў. Быўшы напоўненымі духам малітоўным, яны выказалі выкліканае гэтым духам у слове і перадалі гэта нам. У малітвах іх рухаецца вялікая сіла малітоўная, і хто усёй увагай і стараннасьцю уваходзіць у іх, той, у сілу закону узаемадзеяньня, абавязкова спазнае сілу малітвы, па меры збліжэньня настрою свайго са зьместам малітвы. Каб малітву нашу зрабіць нам сапраўдным сродкам да выхаваньня малітвы, трэба так зьдзяйсьняць яе, каб і думка і сэрца успрымалі зьмест малітваў, складаючых яе. Пакажу для гэтага тры самых простых прыёму: не прыступай да малітвы без папярэдняе, хоць кароткае, падрыхтоўкі, — не зьдзяйсьняй яе сяк-так, а зь увагай і пачуцьцём, і не адразу па канцу маленьня пераходзь да звычайных заняткаў.

Хай малітва ёсьць у нас самая звычайная справа, але ніяк нельга, каб яно не патрабавала падрыхтоўкі. Што больш звычным чытаньня ці пісаньні для умелых чытаць і пісаць? — тым часам, аднак жа, садзячыся пісаць ці чытаць, не раптам пачынаем справу, а марудзім крыху прад тым, прынамсы, гэтулькі, каб паставіць сябе ў прыдатнае стан. Тым больш неабходны прад малітваю падрыхтоўчыя да малітвы дзеяньні,— асабліва тады, калі папярэдні занятак быў зусім зь іншай вобласьці, чым да якой датычыцца малітва.

Такім чынам, — прыступаючы да малітвы, раніцай ці увечар, пастой трохі, ці пасядзі, ці пагуляй, і папрацуй у гэты час, каб ацьверазіць думку, адцягнуўшы яе ад усіх зямных спраў і прадметаў. Затым памяркуй, хто Той, да каго зьвяртаесься ты ў малітве, і хто ты, які мае пачаць зараз гэта малітоўны да Яго зварот, — і адпаведны гэтаму узбудзі ў душы настрой самазьнішчэньня і поўным глыбокай пашаны страхам прасякнутага стаяньнем прад Богам у сэрца. У гэтым уся падрыхтоўка — поўным глыбокай пашаны стаць прад Богам, — малое, але не малазначнае. Тут належыць пачатак малітвы; добры ж пачатак — палова справы.

Так падрыхтаваўшыся, стань затым прад абразам і, паклаўшы некалькі паклонаў, — пачынай звычайную малітву: слава Табе, Божа наш, слава Табе! — Цару Нябесны, Суцяшальніку, Душы праўды, прыйдзі і усяліся ў нас і іншае. Чытай павольна, — ва усякае слова унікай, і думку усялякага слову да сэрца даводзь, суправаджаючы тое паклонамі. У гэтым уся справа чытаньня малітвы, Богу прыемнага і пладаноснага. Унікай ва усякае слова і думку слова да сэрца даводзь, — інакш — разумей, што чытаеш і зразумелае адчувай. Іншых правіл не патрабуецца. — Гэтыя два — разумей і адчувай, выкананыя як сьлед, упрыгожваюць усялякую малітву поўнай добрай якасьцю і паведамляюць яму усё плённае дзеяньне. Чытаеш: ачысьці нас ад усялякага бруду, — адчуй брыдоту сваю, зажадай чысьціні, і зь надзеяй папрасі яе ў Госпада. Чытаеш: прабач нам даўгі нашы, таксама і мы прабачаем даўжніком нашым, — і ў душы сваёй усім прабач, і сэрцам усё усім прабачыўшы прасі сабе ў Госпада прабачэньня. Чытаеш: ды будзе воля Твая, — і ў сэрца сваім зусім аддай Госпаду долю тваю і бязмоўна выяві гатоўнасьць зь удзячнасьцю сустрэць усё, што Госпаду пажадана будзе паслаць табе. Калі будзеш так дзейнічаць пры усякім вершы малітвы тваёй, то ў цябе будзе належнае маленьне.

Каб больш пасьпяхова можна было зьдзяйсьняць яе такім чынам, — вось што зрабі: 1) май малітоўнае правіла, зь дабраслаўленьня духоўнага айца твайго, — не вялікае, такое, якое мог бы ты выконваць павольна, пры звычайнай плыні тваіх спраў; 2) перш чым маліцца, у вольны час учытвайся ў малітвы, уваходзячыя ў тваё правіла, зразумей добра кожнае слова і прачуй яго, каб табе наперад ведаць, што пры якім слове павінна быць у цябе на душы, а яшчэ лепш, калі пакладзеныя малітвы завучыш напамяць. Калі зробіш так, то падчас малітвы лёгка табе будзе разумець і адчуваць. Застанецца адна цяжкасьць: думка лятучая усё будзе адбягаць на іншыя прадметы. Тут вось што трэба: 3) трэба скіраваць напругу на захаваньне увагі, ведаючы наперад, што думка адбягаць будзе.

Потым, калі падчас малітвы яна адбяжыць, — вярні яе; ізноў адбяжыць, — ізноў вярні; — так кожны раз. Але усякі ж раз, што прачытана будзе падчас адыходу думкі, — і такім чынам, без увагі і пачуцьця, — ізноў прачытваць не забывай; — і хоць бы думка твая некалькі разоў адбягала на адным месцы, некалькі разоў чытай яго, пакуль не прачытаеш з паняцьцем і пачуцьцём. Адолееш аднойчы гэту цяжкасьць, — у іншы раз, можа быць, яно не паўторыцца, ці паўторыцца не ў такой сіле. — Так трэба паступаць, калі думка адбягае і разьбягаецца. Але можа быць і тое, што іншае слова так моцна падзейнічае на душу, што душы не будзе жадацца распасьцірацца далей у маленьні, і хоць язык чытае малітвы, а думка усё адбягае назад, да таго месца, якое так падзейнічала на яе. — У такім разе: 4) спыніся, не чытай далей; а пастой увагай і пачуцьцём на тым месцы, напоўні ім душу сваю, ці тымі думкамі, якія яно будзе вырабляць. — І не сьпяшайся сябе адрываць ад гэтага стану; — так што, калі час не чакае, пакінь лепш няскончаным правіла, а гэтага стану не руйнуй. Яно будзе ахінаць цябе, можа быць, і увесь дзень, як Анёл-Ахоўнік! Такога роду добрыя узьдзеяньні на душу падчас малітвы азначаюць, што дух малітвы пачынае укараняцца, і што, натуральна., захаваньне гэтага стану ёсьць самы надзейны сродак да выхаваньня і умацаваньня ў нас духу малітоўнага.

Нарэшце, скончыш свае малітвы, — не адразу пераходзь да заняткаў нейкага, а таксама, трохі хоць пастой і падумай, што гэта табою зьдзейсьнена і да чаго цябе гэта абавязвае, імкнучыся, калі дадзена што адчуць падчас малітвы, захаваць тое і пасьля малітвы. Зрэшты, калі хто сапраўды зьдзейсьніць свае малітвы, як сьлед, той і сам не захоча хутка заклапочвацца справамі. — Такая ужо уласьцівасьць малітвы! Што продкі нашы казалі, вернучыся зь Царграду: хто спазнае салодкага, не захоча горкага; тое адбываецца зь усякім, які добра памаліўся падчас свайго маленьня. І ведаць павінны, што смакаваньне гэтай саладосьці малітвы і ёсьць мэта маленьня, — і што калі маленьне выхоўвае дух малітоўны, то менавіта праз гэта смакаваньне.

Калі будзеце выконваць гэтыя нешматлікія правілы, то хутка угледзіце плён працы малітоўнай. А хто выконвае іх і без гэтага указаньня, вядома, ужо смакуе гэты плён. Усякае маленьне пакіне сьлед малітвы ў душы, — бесьперапынны працяг яго ў тым жа парадку укараніць яе, а цярпеньне ў гэтай працы прышчэпіць і дух малітоўны. Яго ж ды даруе вам Гасподзь, малітвамі Усячыстае Уладаркі нашай Багародзіцы!

Гэта я паказаў вам першы, пачатковы спосаб выхаваньня духу малітоўнага, — г.з, адпаведнае са сваім прызначэньнем зьдзяйсьненьне малітвы, — дома раніцай і увечары і тут у храме. Але гэта — не усё яшчэ. Іншы спосаб, калі Бог дапаможа, пакажу заўтра. Амін.

21 лістапада 1864 г.

ІІ

Учора я паказаў вам адзін спосаб выхаваньня ў сабе духу малітоўнага, менавіта: адпаведнае са сваім прызначэньнем зьдзяйсьненьне нашых малітваў. Але тут пакладзены толькі пачатак навуцы малітоўнай, трэба ісьці далей. Узгадаеце, як вучацца, напрыклад, мовам. Спачатку завучваюць словы і звароты гаворкі па кнігах. Але на гэтым адным не спыняюцца, а імкнуцца зь дапамогай гэтага даходзіць, і сапраўды даходзяць да таго, што самі, без дапаможніка завучанага, вядуць правільна доўгую гаворку на вывучанае мове. Так трэба паступаць і ў справе малітвы. Навучымся мы маліцца па малітоўніках, — молячыся пасярэдніцтвам гатовых малітваў, перададзеных нам Госпадам і сьвятымі айцамі, атрымаўшымі посьпех у малітве. Але на гэтым адным спыняцца не павінна; трэба далей крочыць і, калі звыкнеш розумам і сэрцам зьвяртацца да Бога зь іншаю дапамогай, трэба выпрацоўваць досьвед узьніманьня да Яго — і свой уласны, даходзіць да таго, каб душа сама сваёю, так бы мовіць, гаворкай уступала ў малітоўную гутарку з Богам, сама узносілася да Яго, і Яму сябе адкрывала і спавядала, што ёсьць у ёй і чаго пажадана ёй.

І гэтаму трэба вучыць душу. Пакажу вам сьцісла, што павінна рабіць, каб дасягнуць посьпеху у гэтае навуцы.

І навык з глыбокай павагай, увагай і пачуцьцём маліцца па малітоўніках да гэтага ж вядзе. Бо як з пасудзіны — перапоўненае — сама сабою праліваецца вада; так зь сэрца, пасрэдніцтвам малітвы напоўненае сьвятых пачуцьцяў, сама сабою пачне уздымаць сваю да Бога малітва. Але ёсьць і адмысловыя, да гэтай выключна мэты зьвернутыя, скіраваныя, якія і ды пакладзе сабе выконваць усялякі, жадаючы посьпеху ў малітве.

З-за чаго гэта, скажыце, колькі гадоў часам моляцца па малітоўніках — і усё яшчэ не маюць малітвы ў сэрца? — Між іншым, думаю, таму, што толькі ў той час крыху і напружваюцца узносіцца да Бога, калі зьдзяйсьняюць малітоўнае правіла; ва увесь жа іншы час і не успомняць аб Богу. Скончаць, напрыклад, свае ранішнія малітвы, і думаюць, што ў стаўленьні да Бога усё тым і выканана; затым цэлы дзень — толькі справа за справай, — а да Бога і не зьвернуцца; хіба да вечара прыйдзе на думку, што вось ізноў хутка трэба становіцца на малітву і зьдзяйсьняць сваё маленьне. Ад гэтага бывае, што калі і дае Гасподзь якое добрае пачуцьцё раніцай, яго заглушае мітусьня і шматлікія працы днём. Таму ж і увечар не бывае пакліканьня маліцца, — чалавек ніяк не управіцца зь сабою, каб хоць трохі памякчыць сваю душу, і малітва наогул кепска сасьпявае і сьпее. Вось гэту няправільнасьць (амаль ці не усеагульную?) і трэба выправіць; г.зн., трэба зрабіць так, каб душа не тады толькі да Бога зьвярталася, калі стаіш на малітве; але і ў працяг усяго дня, колькі можна, няспынна узносілася да Яго і знаходзілася зь Ім. Дзеля гэтага:

Першае — трэба ў працягу дня часьцей да Бога зь сэрца заклікаць кароткімі словамі, мяркуючы па патрэбе душы і бягучым справам. Пачынаеш што, — напрыклад, — кажы: дабраславі, Госпадзі! Канчаеш справу, — кажы: дзякуй табе, Божа, — і не словам толькі, але і пачуцьцём сэрца. Запал які уздымецца, — кажы: выратуй, Госпадзі, гіну. Знаходзіць цемра думак спакушальных, — заклікай: вызвалі зь вязьніцы душу маю. Маюць быць нягодныя справы, і грэх вабіць да іх, — маліся: скіруй мяне, Гасподзь, на шлях, ці, не дазволь зьбіцца з шляху нагам маім. Грахі душаць і вабяць у роспач, — закрычы голасам мытара: Божа, міласьцівы будзі да мяне грэшнаму. Так і ва усякім разе. — Ці проста часьцей кажы: Госпадзі, памілуй; Уладарцы Багародзіцы, памілуй мяне, Анёл Божы, абаронца мой сьвяты, абарані мяне, ці іншым якім словам заклікай. Толькі колькі можна часьцей рабі гэтыя заклікі, усяк імкнучыся, каб яны зь сэрца зыходзілі, як бы выціснутыя зь яго. Калі будзем так рабіць, частыя будуць у нас зьдзяйсьняцца разумныя да Бога узыходжаньня зь сэрца, частыя да Бога звароты, частая малітва, а гэта пачашчэньне паведаміць навык разумнае з Богам гутаркі.

Але каб душа так заклікаць пачала, трэба наперад прымусіць яе усё зьвяртаць у славу Боскую, — усялякую сваю справу, вялікую і малую. І гэта ёсьць другі спосаб, як навучыць душу часьцей днём зьвяртацца да Бога. Бо калі пакладзём сабе ў закон выконваць гэту запаведзь Апостальскую, каб заўсёды ў славу Боскую дзеяць, нават калі ежу спажываеце альбо спрагу задавальняеце  (1 Кар. 10:1); то абавязкова, пры кожнай справе успомнім пра Бога, і успомнім не проста, а зь страхам, як бы не зрабіць у якім выпадку нягоднае і не абразіць Бога якой—небудзь справай. Гэта і прымусіць са страхам да Бога зьвярнуцца і малітвай прасіць дапамогі і навучаньня. Як мы амаль бесьперастанку штосьці робім, то амаль бесьперастанку будзем да Бога зьвяртацца зь малітвай, і, такім чынам, амаль бесьперапынна праходзіць навуку малітоўнага ў душы да Бога узьніманьня.

Але каб і гэта, гэта значыцца дзеяньне ўсяго ў славу Боскую, душа выконвала як павінна, трэба наладзіць яе да гэтага з раньняй раніцы, — зь самага пачатку дня, перш чым пойдзе чалавек па справы свае і на працу сваю да вечара. Настрой гэта вырабляецца Боскімі думкамі. І гэта ёсьць трэці спосаб навучаньня душы да частага звароту да Бога. Боскія думкі ёсьць поўнае глыбокай пашаны разважаньне пра Боскія уласьцівасьці і дзеі і пра тое, навошта дзея іх і іх да нас дачыненьне нас абавязвае, — ёсьць разважаньне пра дабрыню Боскую, правасудзьдзі, прамудрасьці, усемагутнасьці, паўсюды прысутнасьці, усёведаньні, пра тварэньне і задумы, пра уладкаваньні выратаваньня ў Госпадзе Ісусе Хрысьце, пра мілату і слова Боскае, пра сьвятыя таямніцы, аб Царстве Нябесным. — Пра які з гэтых прадметаў ні пачні разважаць, разважаньне гэта абавязкова напоўніць душу поўным глыбокай пашаны да Бога пачуцьцём. Пачні разважаць, напрыклад, пра дабрыню Боскую, убачыш, што ты акружаны міласьцю Божай і целам, і духоўна, і хіба толькі каменьнем будзеш, каб не упасьці прад Богам у выліваньні пакорлівых пачуцьцяў падзякі. Пачні разважаць пра прысутнасьць Боскую паўсюды, — уцяміш, што ты усюды прад Богам, і Бог прад табою, і не можаш не напоўніцца поўным глыбокай пашаны страхам. Пачні разважаць пра усёведаньне Боскае, спазнаеш, што нішто ў табе не утоена ад вока Боскага, і абавязкова вырашыш быць строга уважлівым да рухаў сэрца свайго і розуму, каб не абразіць нейчым усё бачыўшага Бога. Пачні разважаць аб праўдзе Боскае, — і ўпэўнісься, што ніводная худая справа не застанецца без пакараньня, і абавязкова вырашыш ачысьціць усе грахі свае сардэчным прад Богам зьнішчэньнем і пакаяньнем. Так, пра якую уласьцівасьць і дзеяньні Боскія ні пачні разважаць, усякае такое разважаньне напоўніць душу поўных глыбокай пашаны да Бога пачуцьцяў і думак. Яно прама да Бога накіроўвае усю істоту чалавека і ёсьць таму самы прамы сродак да таго, каб прызвычаіць душу да Бога узносіцца. Самы прыстойны і зручнае для гэтага час ёсьць раніца, калі душа яшчэ не абцяжарана мноствам уражаньняў і дзелавымі клопатамі, і менавіта, — пасьля ранішняй малітвы. Скончыш малітву, сядзь, і зь асьвячонаю ў малітве думкай пачынай разважаць цяпер пра адны, заўтра пра іншыя Боскія уласьцівасьці і дзеяньні і адпаведнае таму ў душы вырабі прыхільнасьць. “Ідзі, — казаў сьвяты Зьміцер Растоўскі, — ідзі, сьвятое богадуманьне, і пагрузімся ў роздумы аб вялікіх справах Божых”, і праходзіў думкай альбо справай дзеі і роздумам, альбо цуды Госпада Выратавальніка, альбо Ягоныя пакуты, альбо іншае што, расчыняў тым сэрца сваё і пачынаў праліваць душу сваю ў малітве. Так і усякі можа рабіць. Працы трохі, жаданьне толькі і рашучасьць трэба; а плёну шмат.

Дык вось тры спосабу, як, акрамя малітоўнага правіла, навучыць душу малітоўна да Бога узносіцца, менавіта: прысьвячаць раніцай крыху часу на богадуманьне; усякая справу зьвяртаць у славу Боскую, і часта зьвяртацца да Бога кароткімі заклікамі. — Калі раніцай добра будзе зьдзейсьнена богадуманьне, яно пакіне глыбокі настрой да думкі пра Бога. Думка пра Бога прымусіць душу усякае дзеяньне сваё і унутранае і вонкавае асьцярожна зьдзяйсьняць і ў славу Боскую зьвяртаць. А тое і іншае — у такое паставяць душу становішча, што зь яе пакрыху будуць выходзіць малітоўныя заклікі да Бога. — Гэтыя тры — богадумнасьць, дзея усяго ў славу Боскую і частыя заклікі у сутнасьці самыя дзейны прылады разумнай і сардэчнай малітвы. Усякае зь іх узносіць душу да Бога. Хто пачаў практыкавацца ў іх, той хутка набудзе навык узыходжаньня ў сэрца сваім да Бога. Праца ў гэтым  на узыход на гару. Чым вышэй уздымаецца нехта на гару, тым вальней і лягчэй дыхае. Так і тут, чым больш хто надае часу паказаным практыкаваньням, тым вышэй уздымае душу, і чым вышэй уздымаецца душа, тым вальней будзе дзейнічаць у ёй малітва. Душа наша па прыродзе ёсьць жыхарка горнага сьвету Боскага. Там бы ёй вынікала быць заўсёды і думкай і сэрцам; але груз зямных думак і прыхільнасьцяў вабіць і гняце яе да зямлі. Паказаныя спосабы адрываюць яе ад зямлі памаленьку, а там і зусім адарвуць. Калі ж зусім адарвуць, тады душа уступіць у сваю вобласьць і будзе зь асалодай насяляць гару — тут сардэчна і уяўна, пасьля ж і самай істотай сваёй удастоіцца прад тварам Бога знаходзіцца ў харах анёлаў і сьвятых. — Чаго ды удастоіць усіх вас Гасподзь мілатой Сваёю. Амін.

22 лістапада 1864 г.

ІІІ

Растлумачыў я вам сьцісла два віду альбо дзьве ступені малітвы, менавіта: малітву прачытаную, калі молімся Богу чужымі малітвамі, і малітву сваю уяўную, калі разумна узносімся да Бога праз богадумнасьць, прысьвячэньне усяго Богу і частыя заклікі да Яго зь сэрца.

Але гэта яшчэ не усё. — Ёсьць трэці від, ці ступень малітвы, які і складае сапраўдную малітву, і да якога два першыя служаць толькі падрыхтоўкай. Менавіта: няспынны зварот розуму і сэрца да Бога, якое суправаджаецца унутраняй цеплынёю ці гарэньнем духу. Гэта — мяжа, да якой павінна дайсьці малітва, і мэта, якую павінен мець на увазе усялякі малітоўны працаўнік, каб не бескарысна працаваць у справе малітвы.

Узгадайце, як гаворыцца аб малітве ў слове Боскім, “чувайце і маліцеся”, кажа Гасподзь (Мц. 26:41). “Цьверазейце, чувайце”, вучыць апостал Пётр (1 Пятр. 5:8). “Будзьце трывалыя ў малітве, чуваючы ў ёй” (Кал. 4:2); “Бесьперастанку маліцеся” (1 Фес. 5:17); “усякаю малітваю і просьбаю маліцеся ў любы час духам” (Эф. 6:18), – наказвае апостал Павал, тлумачачы ў іншых месцах і падставу, чаму так бывае і так павінна быць, – потому, кажа , што “жыцьцё ваша схавана з Хрыстом у Богу” (Кал. 3:3), і што “Дух Божы жыве ў вас” (1 Кар. 3:16), – да Яго ж заклікаем: Авва Ойча. З гэтых указаньняў і запаветаў не можаце не бачыць, што малітва не ёсьць нейкае аднаразовая, перапыняемая дзея, а ёсьць стан духу, няспыннае і непарыўнае, падобна таму, як сталае і непарыўнае ў целе дыханьне і ўдары сэрца.

Растлумачу вам гэта прыкладам. Стаіць сонца пасярод, а вакол яго ходзяць усе плянэт нашы, усё імкнуцца да яго і усё бесьперастанку зьвернутыя да яго якім-небудзь бокам. Але што сонца ў сьвеце рэчыўным, то ў сьвеце духоўным Бог — разумнае сонца. Перанясіцеся думкай на неба, што угледзіце там? Анёлаў, якія, па слове Госпада, заўсёды бачаць твар Айца свайго нябеснага. Усе бесьцялесныя духі і усе сьвятыя на небе да Бога зьвернутыя, на Яго накіроўваюць разумныя вочы свае і адарваць іх ад Яго не жадаюць, па чыньніку невымоўнае асалоды, дараванай гэтым сузіраньнем Божым. Але што Анёлы і сьвятыя робяць на небе, то нам належыць прывучацца рабіць на зямлі, налаўчацца падобнаму анёльскаму няспыннаму малітоўнаму стаяньню прад Богам ў сэрца сваім. Хто гэтага дасягне, той толькі зробіцца сапраўдным малітоўнікам. Як жа удастоіцца такой вялікай дабрыні?!

Адкажу на гэта сьцісла так: трэба працаваць у малітве нястомна, раўніва, зь надзеяй, дамагаючыся дасягнуць, як запаветнай зямлі, гарэньня духу пры цвярозай увазе да Бога. Працуй у малітве і — молячыся аб усім, больш маліся пра гэту мяжу малітвы — гарэньні духу, — і дакладна атрымаеш шуканае. Так сьведчыць сьв. Макар Эгіпецкі, справай вытрымаўшы працу і спазнаўшы плён малітвы. "Калі, кажа ён, не маеш малітвы, працуй у малітве, і Госпад, бачачы працу тваю і па працы цярплівае ў ёй, як рупліва жадаеш ты гэтай дабрыні, падасьць табе гэту малітву (Гутарака 19)". Праца толькі да гэтай мяжы. Калі ж узгарыцца вагонь, — пра які кажа Гасподзь: “Агонь прыйшоў Я зьвесьці на зямлю, і як хацеў бы, каб ён ужо загарэўся!” (Лук. 12:49), — тады спыняецца праца, пачынаецца лёгкае, вольнае, уцеху падаючае маленьне.

Не падумайце, што тут апісваецца нейкі вельмі высокі, недасягальны для сьвецкіх людзей стан. Не. Гэта сапраўды ёсьць высокі стан, але дасягальны для усіх. Бо і усялякі часам адчувае падчас малітвы прыліў цеплыні і стараннасьці, калі душа, ад усяго адхіляючыся, глыбока уваходзіць у сябе і горача моліцца Богу. Вось гэта, часам бывае, часам адбываецца, як бы натхненьне духу малітоўнага, трэба давесьці да сталага стану, — і будзе дасягнутая мяжа малітвы.

Сродак да гэтага, як сказаў я, праца малітоўная. Калі труць дрэва аб дрэва, яно награваецца і дае полымя. Так, калі і душу церці ў працы малітоўнае, яна дае нарэшце полымя маленьня. Праца малітоўная складае належнае зьдзяйсьненьне тых двух відаў малітвы, пра якія я казаў ужо, менавіта — поўнае глыбокай пашаны зь увагай і пачуцьцём зьдзяйсьненьне звычайных нашых малітваў і потым навучаньне душы часта узносіцца да Бога праз богадумкі, зварот усяго ў славу Боскую і частыя заклікі да Бога зь сэрца. Молімся мы раніцай і увечар: адлегласьць вялікая. Калі ў гэта толькі час зьвяртацца да Бога, то, хоць і рупліва хто моліцца, днём ці уначы усё зноў расьсеецца, і да малітоўнага часу душа зноў зробіцца халодная і пустая, як раней. Хай і зноў рупліва памолісься, але калі зноў астудзіўшыся і раскідаесься, што карысьці?! Гэта будзе значыць — ствараць ды руйнаваць, ствараць ды руйнаваць; толькі праца. Калі зараз пакладзём сабе не толькі раніцай і увечар правіла малітоўнае зьдзяйсьняць зь увагай і пачуцьцём, але і акрамя гэтага яшчэ практыкавацца кожны дзень у богадумнасьці, кожную справу сваю ў славу Боскую зьвяртаць і часта заклікаць да Бога зь сэрца кароткімі малітоўнымі словамі; то гэты доўгі прамежак ад ранішняй да вячэрняй малітвы, і назад, мы напоўнім частымі да Бога зваротамі, частымі малітоўнымі дзеяньнямі. Хоць гэта не будзе няспынная малітва, але малітва вельмі часта паўтораная, якая чым часьцей будзе паўтарацца, тым бліжэй будзе падыходзіць да няспыннай. Усяк гэта праца знаходзіцца на пераходзе да гэтай апошняй, як неабходная прыступка. Бо пакладзём, што вы выконваеце гэту працу кожны дзень, абавязкова, нястомна, — гледзіце, што павінна адбыцца ў душы вашай?

З богадумнасьці народзіцца страх Божы. Бо страх Божы ёсьць сам па сабе зразуменьне поўнаю глыбокай пашаны думкай і успрыманьне пачуцьцём бясконцых Божых дасканаласьцяў і дзеяньняў. Са звароту усялякай справы нашае ў славу Боскую народзіцца памяць аб Богу, ці хада прад Богам; бо хада прад Богам ёсьць: што б ты ні рабіў, памятай, што ты прад Богам. Нарэшце, з частых заклікаў да Бога, ці інакш з частых выхадаў зь сэрца поўных глыбокай пашаны да Бога пачуцьцяў, народзіцца сталае цёплае ці любоўнае закліканьне імя Боскага. Калі наведаюць душу гэтыя тры: страх Божы, памяць Боская, ці хада прад Богам, і гэта любоўны зварот сэрца да Бога, ці любоўнае пешчаньне найсалодкае імя Госпада ў сэрца; — тады абавязкова узгарыцца ў сэрца і той вагонь духоўны, пра які казаў я спачатку, і прынясе сабою глыбокі сьвет, няспынную цьвярозасьць, жыватворчае няспаньне. Чалавек уступіць тады ў той стан, вышэй якога яму на зямлі і жадаць не трэба і якой ёсьць праўдзівае прадпачатак дабрашчаснага стану, чакаючага усіх у будучыні. Тут справай выконваецца тое, што казаў Апостал: “жыцьцё ваша схавана з Хрыстом у Богу” (Кал. 3:3).

Гэтых трох і дамагайцеся ў малітоўнай працы вашае. Яны — самі узнагарода працы і разам ключ ад дасканалага храму Царства Нябеснага. Адчыніўшы імі дзьверы, уваходзяць унутр, прыводзяцца да падножжа пасаду Боскага і ад Айца нябеснага даюцца схвальныя словы, дакрананьні і абдымкі, дзеля якога усе косткі кажуць: Госпадзі — Госпадзі! Хто падобны Табе? Пра гэта вось і маліся ў малітоўнай працы і смуткуй кожны: калі прыйду і пакажуся твару Твайму, Госпадзі? Душа мая прагне Бога моцнага і жывога: калі я прыйду і зьяўлюся прад аблічча Божае!.

Ахвотніку ведаць, як удасканаліцца ў гэтых трох: страху Божым, памяці Боскай і гэтым любоўным няспынным закліканьні імя Боскага — сьцісла адкажу: пачні шукаць, — і сама справа навучыць, як знайсьці; трымайся толькі аднаго закону: усё тое адхіляць, што замінае ім, таму усяму рупліва прылягаць, што спрыяльна ім. І гэтаму адрозьніваньню справа навучыць. Прыкладу толькі да гэтага указаньня наступнае:

Калі пачняце вы ў сэрца сваім сябе так мець, як мае сябе цела, зь усіх бакоў ахінаемае цеплынёю, ці калі пачняце сябе трымаць так, як хто трымае сябе прад вялікім тварам, са страхам і увагай, як бы не абразіць яго чым, нягледзячы на дазвол хадзіць і дзейнічаць вольна, ці убачыце, што ў душы вашай пачынае тое ж бываць да Госпада, што бывае ў нявесты да умілаванага жаніха; тады ведайце, што каля ёсьць, пры дзьвярах патаемны Наведвальнік душаў нашых, і ўвойдзе і павячэрае у нас зь вамі.

І гэтых нешматлікіх прыкмет, думаю, досыць у кіраўніцтва для дбайных шукальнікаў. Усё ж гэта сказана толькі з тою мэтай, каб тыя зь вас, якія працуючы ў малітве, ведалі апошнюю мяжу малітвы і, мала папрацаваўшы і малага дасягнуўшы, не падумалі, што усяго дасягнулі, — не саслаблі ад таго ў працы, і тым не паклалі перашкоды далейшым узыходжаньням па ступенях малітвы. Як па вялікіх дарогах ставяць слупы, каб ідучыя і едучыя ведалі, колькі прайшлі і праехалі, і колькі яшчэ застаецца; так у духоўным нашым жыцьці ёсьць свайго роду указаньні, вызначаючыя ступень дасканаласьці жыцьця, якія і пазначаюцца затым, каб раўнуючыя пра дасканаласьць, ведаючы, дакуль дашлі і колькі застаецца прайсьці, не спыняліся на палове шляху і тым не пазбаўлялі сябе плёну працы, які, можа быць, тут і ёсьць, зрабі толькі два альбо тры павароты.

Скончу слова маё рупліваю малітваю, ды даруе вам Гасподзь розум ва усім, ды усё дасягняце ў мужа дасканалая, у меру узросту выкананьня Хрыстовага. Амін.

29  лістапада 1864 г.

IV

Разы тры казаў я вам пра малітву: і той, калі чытаюць малітвы зь увагай, і той, калі самі узносяцца да Бога розумам і сэрцам, і той, калі няспынна ў гарэньні духу маюць быць Богу. Розныя ступені і роды малітвы Гасподзь паказаў нам, каб усякі, па меры сіл сваіх, мог быць удзельнікам у выгодзе малітоўнае. Бо справа малітвы ёсьць вялікая справа. Яно, як казаў я, ёсьць і сьведчаньне жыцьця духоўнага, і разам ежа ягоная. Чаму і клапаціцца пра дасканаласьць у ёй трэба больш за усё.

Як мець посьпех у якім родзе малітвы, я збольшага памінаў вам. Цяпер жадаю нагадаць, у перасьцярогу, што цяжка, ды і ці ледзь магчыма мець посьпех у малітве, калі ў той жа час не будзем клапаціцца пра іншыя дабрадзейнасьці.

Калі прыпадобнім малітву духмянаму складу, а душу пасудзіне дзеля яго; то навучаемся, што як у дзіравай пасудзіне не утрымаецца водар, так і ў душы, праз недахоп якой-небудзь дабрадзейнасьці якая робіцца не цэлаю, не пастаіць малітва. Калі прыпадобнім малельніка цэламу складу цела, то наступны знойдзем урок, — што як бязногаму, напрыклад, крочыць нельга, хоць усё іншае ў ім разумна, так не зможа прыступіць да Бога, ці дайсьці да Бога ў малітве, не меючы дзейных дабрадзейнасьцяў. Углыбцеся ў навучаньні Апостальскія, — і убачыце, што малітва ў іх ніколі не стаіць адна, а заўсёды зь цэлым хорам дабрадзейнасьцяў. Вось, апостал Павел рыхтуе хрысьціяніна да духоўнай барацьбы і апранае яго ва усю зброю Боскую. Гледзіце — якія гэта? “Станьце, апаясаўшы сьцёгны вашыя праўдаю, і апрануўшыся ў браню праведнасьці, і абуўшы ногі ў гатовасьць абвяшчаць мір; а найперш за ўсё вазьміце шчыт веры, якім зможаце пагасіць усе распаленыя стрэлы ліхадзея; шалом ратунку вазьміце, і меч духоўны, які ёсьць Слова Божае” (Эф. 6:14 – 17). Вось прылады! І пасьля ужо усіх іх, як у крэпасьць якую, ставіць ён свайго ваяра — у малітву, кажучы: усякаю малітваю і маленьнем молячага на усяк час духам. І адною вядома малітваю можна адолець усіх ворагаў, але каб моцным быць у малітве, трэба атрымаць посьпех у веры, спадзяваньні, бачаньні праўды, у праўдзе і ва усім іншым. У іншым месцы той жа Апостал, як нявесту Хрыстову, шлюбнымі упрыгожваючы душу рызамі, кажа: “Дык апранецеся, як выбранцы Божыя, сьвятыя і ўлюбёнцы, у міласэрнасьць, даброць, мудрую пакору, лагоднасьць, доўгую цярплівасьць, паблажаючы адно аднаму і даруючы ўзаемна, калі хто на каго мае крыўду: як Хрыстос дараваў вам, так і вы. а найболей апранецеся ў любоў, якая ёсьць сукупнасьць дасканаласьці; і няхай валадарыць у сэрцах вашых мір Божы, да якога вы і пакліканы ў адным целе; і будзьце прыязныя. Слова Хрыстовае хай усяляецца ў вас шчодра, зь усякаю мудрасьцю; вучэце і настаўляйце на розум адзін аднаго псальмамі, славаслоўем і духоўнымі песьнямі, у мілаце апяваючы ў сэрцах вашых Госпада.” (Кал. 3:12 – 16) І ў іншых шматлікіх месцах слова Боскага малітва пастаўляецца ў неадлучным зьвязе зь усімі дабрадзейнасьцямі, як царыца іх, усьлед якой яны усё накіроўваюцца і якая усе іх вабіць усьлед сябе, ці яшчэ лепш, — як духмяная кветка іх. Як кветцы, каб зьявіцца і прыцягнуць позіркі, трэба быць ад пачатку лісьцем, ствалом з галінамі і коранем; так і малітве, каб яна, як кветка, заквітнела ў душы, павінны папярэднічаць і ёй спадарожнічаць добрыя духоўныя развагі і працы, якія ў стаўленьні да яе сутнасьць: то — як корань, якая вера, то — як ствол з галінамі, якая шмат дзейная любоў, то — як лісьце, якія усе подзьвігі духоўна—целавыя. Калі укаранёна ў душы такое сьвятое дрэва, тады на ім, то раніцай, то вечарам, то ў працяг дню, мяркуючы па уласьцівасьці ягонае, будзе вольна распускацца кветка малітвы і напаўняць духмянасьцю цалкам унутраны храм наш.

Усё гэта прыводжу я вам на памяць, каб хто зь вас не падумаў, вось працую я ў малітве, і даволі. Не, — трэба пра усё разам мець клопат і рэўнасьць, — і маліцца, і ва усякай дабрадзейнасьці мець посьпех. Праўда, што мець посьпех у дабрадзейнасьцях нельга без малітвы; але працаваць у добрых справах усё ж трэба і пры малітве, каб малітве было ў чым аказаць нам сваё садзейнічаньне. І пра тое, каб мець посьпех у малітве, трэба маліцца; але праца малітоўная павінна ж быць ужытыя, як там — праца добрых спраў. Аб усім трэба мець апеку, і ва усім уяўляць сябе спраўнымі. Бо тут то ж бывае, што ў гадзіньніках. Калі ідуць гадзіньнікі спраўна і дакладна паказваюць час? Калі ў іх усякае кола і усякая іншая частка цэлая і стаіць на сваім месцы і ў сваёй сувязі. Так і ва унутраным, душэўным нашым мэханізьме: памкненьне духу, як стрэлка, бывае дакладна, гэта значыцца, прама зьвернутае да Бога, калі усе іншыя часткі душы цэлыя і ў сваім стаяць чыне, у сваю, так бы мовіць, аброблены дабрадзейнасьць.

Якімі менавіта дабрадзейнасьцямі атачыць трэба малітву, ці якое менавіта малітоўна—дабрадзейнае жыцьцё павінен заснаваць у сябе хрысьціянін, пакажу вам не сваім словам, а словам сьвяціцеля Зьміцера Растоўскага, які коратка малюе гэта ў наступным навучаньні (“Боганатхненнае навучаньне хрысьціянскае”. Частка 1, б. 288). Прашу углыбіцца!

1. Калі ўстанеш пасьля сну, першая думка будзе аб Богу, першае слова і малітва да Бога, Стваральніку твайму і Уладару жыцьця твайго, здольнаму заўсёды забіць і ажывіць, уразіць і вылечыць, выратаваць і згубіць.

2. Пакланіся і аддай падзяку Богу, узьняўшаму цябе ад сну, і не згубіўшаму з беззаконьнем тваім, але доўга і трывала чакаючаму твайго звароту.

3. Пакладзі пачатак да лепшага, прамаўляючы зь Сьпеваком Псальма: “І сказаў я” (Пс. 76:11) і іншае: Бо шлях да нябёсаў толькі праз добрыя справы, тым, хто усялякі дзень добра пачынае.

4. З ранку будзь у малітве Серафім, у справах Херувім, у абыходжаньні Анёл.

5. Часу наогул не марнуй, апрача патрэбных выпраўленьняў

6. Ва ўсіх справах і словах і ў думках розум май у Богу; не трымай у розуме нешта, апрача Хрыста, ніякая выява ды не дакранецца сэрца чыстага, толькі выява чыстага Хрыста, Бога і Выратавальніка.

7. Да любові Боскай сябе абуджай усяляк, калі магчыма, быццам гэтую думку зь Сьпеваком Псальма ў розуме прамаўляючы: “у думках маіх загарэўся вагонь” (Пс. 38:4)

8. Калі жадаеш няспынна любіць Бога, Ягоную прысутнасьць заўсёды ўнутранымі вачамі сузіраеш, і праз гэта ад усялякае злой справы і думкі вызваляесься . Таму ўсё сумленна, пакорліва і зь сыноўнім страхам рабі, прамаўляй і думай.

9. Сьціпласьць з пахвалой, і пакорнасьць зь сумленьнем разам трымай.

10. Прамаўляй ціха, пакорліва, сумленна і з карысьцю: маўчаньне ж ды абдумае словы, якія мусіш казаць. А пустое і кепскае слова хай не выходзіць зь вуснаў тваіх.

11. Калі сьмех здарыцца, да ўсьмешкі толькі ды і тое не частыя.

12. Ярасьці і запальчывасьці, і сваркі пазьбягай: у гневе ж на ціхім май сябе.

13. У ежы і піцьці заўсёды захоўвай устрыманьне.

14. Ва ўсялякіх абставінах паблажлівы будзь, і Бог цябе пацешыць, таксама і людзі пахваляць.

15. Сьмерць усяму канец, аб якім належыць заўсёды маліцца.

Бачыце, якое добрае паказваецца жыцьцё хрысьціяніну—малітоўніку. Праўда, што тут больш гаворыцца аб малітве, гэта значыцца пра разумным і сардэчным да Бога звароце, але тут жа азначаны і розныя дабрадзейнасьці, — і усё яны такія, што без іх і малітве нельга адбыцца: што усякі сам выпрабуе і дазнаецца на справе, — пачні толькі ў малітве практыкавацца, як сьлед. Як пачнеш маліцца, калі абцяжараны неўстрыманьнем, ці абураны гневам і прыкрасьцю, ці ў не згодзе з кім стаіш, ці уціснуты клопатамі і раскіданасьцю і іншым? А калі гэтага не мець, то трэба мець адваротнае, гэта значыцца дабрадзейнасьці. Чаму сьв. Ян Лесьвічнік кажа пра малітву, што яна ёсьць маці і дачка дабрадзейнасьцяў.

Чуючы гэта, падумае іншы: “якія вялікія патрабаваньні! Які цяжар цяжкі і грузны! Дзе нам на гэта узяць і сілаў і часу”? Але натхніцеся, браты! Зусім трохі трэба, а трэба падзейнічаць толькі адно: рэўнасьць пра Бога і выратаваньні ў Ім душы сваёй. Душа па прыродзе мае шмат добрага, толькі яно закідана усякім брудам. Як толькі адродзіцца ў душы рэўнасьць пра выратаваньне і дагаджаньня Богу, адразу усё яе дабро зьбярэцца каля гэтай рэўнасьці, і ў душы адразу зьявіцца нямала дабра. Потым рэўнасьць, мілатой Боскай умацуецца, пры дапамозе гэтага пачатковага дабра, пачне набываць і усякае іншае, і узбагачацца ім, — і усё пачне расьці паступова. Сама рэўнасьць мае ужо і зародак малітвы. Натуральнаю дабрынёю яна пасілкуецца на першы раз, а потым пачне сілкавацца набытай працай дабрынёю, і гадавацца і умацоўвацца, і узрасьце і пачне сьпяваць і апяваць Богу ў сэрца набожную і складаную песьню малітоўную.

Ды дапаможа вам Гасподзь у дасягненьні посьпеху ў гэтым.

20 сьнежня 1864 г.