ГІСТОРЫЯ І ПРАБЛЕМАТЫКА ПЕРАКЛАДАЎ ПРАВАСЛАЎНАГА БОГАСЛУЖЭНЬНЯ НА СУЧАСНУЮ БЕЛАРУСКУЮ МОВУ

прат. Сяргей Горбік

І зьявіліся ім языкі падзеленыя, як бы вогненныя, і апусьціліся па адным на кожнага зь іх. І напоўніліся ўсе Духам Сьвятым і пачалі гаварыць на іншых мовах, як Дух даваў ім вяшчаць.

Дзеі. 2:3 – 4

Уступ

Пытаньне арганізацыі богаслужбы на беларускае мове заўсёды было актуальным для дзеячаў нацыянальнага беларускага руху. Але ягоную большую частку яно цікавіла выключна ў палітычным і культурніцкім сэгмэнце. Цалкам магчыма – менавіта апошні момант зрабіўся асноўнае падставай таго, што мэтанакіравана і сыстэмна гэтым пытаньнем сур’ёна ніхто не займаўся да пачатку 90-х гадоў ХХ ст. Толькі паўстаньне незалежнай Беларускай Дзяржавы прымусіла дзьве найбольш буйныя рэлігійныя структуры ў Беларусі: Рускую Праваслаўную Царкву Маскоўскага Патрыярхату (далей РПЦ МП) і Рыма – Каталіцкі Касьцёл надаць пэўную ўвагу гэтаму пытаньню. Але іх рэальныя вынікі, на вялікі жаль, былі і застаюцца мінімальнымі, а выгляд нават зьдзейсьненых перакладаў – пакідае жадаць лепшага. Тут нават не дапамагае праца невялікага “беларускага кола” (некалькіх сьвятароў і вернікаў) у Беларускім Экзархаце РПЦ, якое моўна і традыцыйна застаецца “закладнікам” палітычнае каньектуры РПЦ МП. 

Не надта вялікімі і падрыхтаванымі апынулася ў гэтым пытаньні і беларуская дыяспара:

Беларуская Аўтакефальная Праваслаўная Царква (далей БАПЦ), пры вонкавай шматлікасьці герархіі, сьвятароў і парафій у 50-х – 80-х гадох ХХ ст., апынулася няздольнай стварыць нейкую адзіную навуковую ўстанову і мэтанакіравана займацца справай перакладу богаслужбовай літаратуры на беларускую мову. Прыватныя намаганьні мітрапалітаў БАПЦ Андрэя Крыта і Мікалая Мацукевіча далі пэўны плён, але пераклады  першага засталіся практычна невядомыя ў Беларусі, а з перакладаў другога – вядомасьць набыў толькі “Службоўнік”. Да таго ж БАПЦ была і застаецца падзеленае на галіны…

Беларускія грэка–каталікі (спавядаючыя вонкавы “Усходні абрад” і, як мінімум, дэкляруючыя сябе пераемнікамі праваслаўнае абрадавае традыцыі Кіеўскай (беларускай) мітраполіі XVI ст.), у асобе а. Аляксандра Надсана, здолелі стварыць досыць вялікі корпус перакладаў богаслужбовых тэкстаў… Але фактычна да нядаўняга часу, нягледзячы на досыць вялікую пасаду а. Аляксандра ў Каталіцкае Царкве, заставаліся невядомы і нямеючыя дазволу на выкарыстаньне ад герархіі РКЦ (тут і далей адносна ўніятаў ужываецца тэрмін РКЦ, бо грэка–каталіцтва – гэта толькі абрад РКЦ і мае цалкам каталіцкую дагматыку). Толькі ў сярэдзіне 90-х гадоў, у сувязі з бракам рэальных тэкстаў, Ватыкан дазволіў часовае выкарыстаньне некаторых зь іх…

Разам з тым, ужо да пачатку ХХІ ст. у Беларусі і дыяспары зьявілася новая генэрацыя сьвятароў і вернікаў беларусаў, які прагнулі і прагнуць арганізаваць нармальнае богаслужбовае беларускамоўнае жыцьцё. Гэта, найперш, новыя беларускія праваслаўныя асяродкі палітычнае і эканамічнае эміграцыі, атрымаўшыя разуменьне і дзейную падтрымку Праваслаўных Цэркваў рознае юрысдыкцый; новыя асяродкі БАПЦ у Эўропе. Царкоўнае жыцьцё гэтых асяродкаў (парафій, грамад) вымагала не толькі кароткага корпусу беларускіх тэкстаў сутачнага богаслужбовага цыклу (Вячэрняя – Ранішняя – Літургія) і вялікіх сьвяточных богаслужэньняў царкоўнага году, але і дадатковых набажэнстваў, розных чыноў трэбніка… Зьяўленьне манахаў – беларусаў запатрабавала і манастырскіх чыноў пострыгу, а прысутнасьць герархіі – Архірэйскага чыноўніка. Пэўную каштоўнасьць гэтым перакладам надае тое, што апошнія некалькі гадоў яны рабіліся ў супрацоўніцтве зь навуковымі ўстановамі Праваслаўных Цэркваў, найперш – Украінскіх, якія маюць уласную, досыць распрацаваную, традыцыю перакладу і навуковыя ўстановы (сэмінарыі і акадэміі). Таму беларускія перакладчыкі мелі магчымасьць атрымаць калі не моўную, дык багаслоўскую кансультацыю.

Таксама зьявіліся здаровыя сілы і сярод беларускіх грэка–каталікоў, найперш а. Аляксандр Аўдзяюк, якія спрабуюць выправіць і прыстасаваць існуючыя ўніяцкія пераклады да рэальнага богаслужэньня. Аднак амаль поўная адсутнасьць зьяўленьня новых перакладаў, а таксама вельмі марудная хуткасьць апрацоўкі ранейшых напрацовак а. Аляксандра, па нашаму меркаваньню, паказвае яўную незацікаўленасьць у падобнае працы з боку герархіі РКЦ.

Такім чынам, сёньня справай перакладаў богаслужэбных тэкстаў на беларускую мову займаюцца сур’ёзна займаюцца толькі сьвядомыя беларускія сьвятары і некаторыя сьвецкі вернікі. Таму здавалася б цалкам лягічна, калі не аб’яднаньне высілкаў, то хоць пэўныя навуковыя кансультацыі… Але, на вялікі жаль, як і ў шмат чым іншым, некаторы беларускія перакладчыкі богаслужбовай літаратуры застаюцца закладнікамі ўласных амбіцый, канфэсійных і юрысдыкцыйных падзелаў. І, нягледзячы на некаторыя прыватныя кантакты, супрацоўніцтва застаецца толькі ідэалістычнае марай…

 У дадзеным артыкуле мы паспрабуем не толькі разгледзіць гісторыю перакладаў богаслужэбных тэкстаў на сучасную беларускую мову, каб зразумець усе памылкі і пераняць вопыт і дасягненьні нашых папярэднікаў, а і акрэсьліць некаторыя хвалюючыя шэраг перакладчыкаў пытаньні.

Гісторыя пытаньня

Пачаткам паўстаньня праблемы перакладу праваслаўных богаслужэбных тэкстаў можна лічыць мэмарыял ураду Беларускае Народнае Рэспублікі ад 14 студзеня 1919 года да патрыярха Ціхана (Руская Праваслаўная Царква) з просьбай (патрабаваньнем) беларусізацыі праваслаўнага жыцьця ў межах Беларускае Дзяржавы. Падобны зварот аб беларусізацыі Праваслаўнае Царквы цалкам супадаў з рашэньнем Памеснага Сабору РПЦ (1917 – 1918 г.г.) аб дазволе перакладаў богаслужбовых тэкстаў на рускую мову і ўкраінскую мовы, а таксама магчымасьці зьдзяйсьненьня на ёй богаслужбы (Доклад Священному Собору Православной Российской Церкви “О церковно-богослужебном языке”, §5 // ГАРФ, ф. 3431, спр. 296, б. 1). Таму і да просьбы Беларускага ўраду Патрыярх паставіўся цалкам станоўча і ў сваім лісьце пісаў: “СТАРШЫНІ РАДЫ МІНІСТРАУ БЕЛАРУСКАЕ НАРОДНАЕ РЭСПУБЛІКІ. 3 прычыны Вашага ліста ад 14-га студзеня г. г., за № 104, маю гонар паведаміць наступнае: Мэмарыял Ураду Беларускае Народнае Рэспублікі “Аб палажэньні Праваслаўнай Царквы ў Беларусі і, галоўным чынам, пад польскай акупацыяй”, высланы 27-га студзеня мінулага году, у свой час мною атрыманы. Дзеля асаблівае вагі паднятых у гэтым Мэмарыяле пытаньняў, ён перададзены мною на абмеркаваньня Сьвяшчэннага Сыноду й Вышэйшай Царкоўнай Управы, што складаюць пад маім старшынствам і прадстаўляюць увесь Япіскапат і верных Праваслаўнае Царквы. Пасьля самых дакладных абмеркаваньняў, Вышэйшая Царкоўная Управа пастанавіла: 1) Дазволіць Прэасьвяшчэнным Беларускіх Япархіяў (Літоўскай, Гарадзенскай, Менскай, Магілёўскай, Полацкай і інш.), у выпадку паступленьня ад бальшыні парафіян просьбаў аб ужываньні Беларускае мовы ў так званых дадатковых богаслужэньнях, у пропаведзях, катэхізацыі й інш., карыстацца ў тых Храмах Беларускаю моваю. 2) Прапанаваць Прэасьвяшчэнным тых-жа Епархіяў прыступіць, калі гэта будзе магчымым, да выдаваньня на Беларускай мове пропаведзяў, багагласьнікаў і Новага Запавету. … Прызываю на ўвесь Беларускі Народ дабраслаўленьне Божае й малітоўна жадаю, каб Гасподзь узмацніў ягоныя сілы ў абароне інтарэсаў роднае для яго Праваслаўнай Царквы. Прызываю дабраслаўленьне Божае й на Вашую працу, і на працу ўсяго Ураду Беларускае Народнае Рэспублікі. ЦІХАН, Патрыарх Маскоўскі й усяе Русі.” (“Беларускі Сьцяг” №22, красавік. Коўна, 1922. б. 27 – 28). Такім чынам, была адчынена рэальная магчымасьць дзеля стварэньня беларускамоўнага праваслаўнага набажэнства. На сёньня невядома: ці атрымала гэтая перапіска ўраду БНР і патрыярха Ціхана рэальнае ўвасабленьне ў выглядзе нейкіх перакладаў богаслужэбных тэкстаў альбо Эвангельля. Маюцца толькі супярэчлівыя зьвесткі аб тым, што пратаярэй Іван Карчынскі “садзейнічаў у правядзеньні набажэнстваў на беларускай мове” (Гарбінскі Ю. Беларускія рэлігійныя дзеячы 20 стагодзьдзя. Менск — Мюнхэн, 1999 г. б. 84). Натуральна – калі была магчымасьць богаслужбы, значыцца былі і нейкія пераклады. Цалкам магчыма, што перакладчыкам быў сам прат. Іван Карчынскі. Цалкам верагодна – менавіта аб гэтых перакладаў узгадвае д-р. В. Кіпель, калі распавядае аб беларускамоўным “Служэбніку” (Служэбнік. Роўна, 1926 г.), “які выкарыстоўваўся праваслаўнымі і ўніятамі на Палесьсі ў міжваенны час” (Ліст сп. Барыса Данілюка аўтару ад 26-га студзеня 2006 г).

У далейшым гісторыя перакладаў богаслужэбных тэкстаў на беларускую мову павязана з гісторыяй Польскае Аўтакефальнае Праваслаўнае Царквы, якая паўстала на базе скасаваньня Канстантынопальскім патрыярхатам акту перадачы Кіеўскае Праваслаўнае мітраполіі пад уладу Маскоўскага патрыярха. Гістарычным Томасам ад 13 лістапада 1924 года Канстантынопальскі патрыярх павяртае пад свой амафор Кіеўскую мітраполію і, на падставе гэтага, надае аўтакефальны статус ПАПЦ. Нягледзячы на тое, што ПАПЦ абвяшчалася выключна ў межах тагачаснае Польскае дзяржавы, Прадстаяцель ПАПЦ мітрапаліт Дзіянісій (Дзяніс) ніколі не запярэчваў права бе­ла­ру­саў і ўкраінцаў мець “уласную” (памесную) праваслаўную Царкву. Больш таго, Сінод ПАПЦ 3 верасьня 1924 году пастанавіў: “У дадатак да пас­та­но­ваў Сьвятога. Сыноду ад дня 16 чэрвеня і 14 сьнежня 1922 г. і ў ра­зь­ві­ць­цё іх — 1. дазволіць ужываньня ўкраінскай, беларускай, по­ль­с­кай і чэс­кай моваў у тых богаслужбовых чынах, тэкст якіх ат­ры­маў ба­гас­лаў­ле­нь­ня  вышэйшай Царкоўнай уладай і ў тых па­рах­фі­ях, дзе таго за­жа­да­юць парахфіяне і дзе гэта магчыма па мяс­цо­вым умовам…” (Пастанова Сьвятога Сыноду ПАПЦ, Варшава, 1924 г. б. 2).

У верасьні 1925 г. дазвол на богаслужбы беларускае, украінскае, польскае і чэс­кае мовамі дабраславіў, ад імя Кан­с­тан­тыно­па­ль­с­кай патрыярхіі, міт­ра­па­літ Халкідонскі Якім, што пры­быў у Варшаву на урачыстае аб­вяш­чэ­нь­не аўтакефаліі ПАПЦ.

Дзякуючы асабістаму прыхільнаму стаўленьню першагерарха ПАПЦ мітрапаліта Дзіянісія, ужо да канца 20-х гадоў у Варшаве арганізоўваецца беларускі пра­вас­лаў­ны асяродак (у будучым — Беларускае праваслаўнае брац­т­ва сьв. Юра­га). Практычным кі­раў­ні­ком падрыхтоўкі беларускамоўных тэк­с­таў робіцца С. Паўловіч, а сярод сяброў беларускай пра­вас­лаў­най групы і арганізатараў беларусізацыі праваслаўнага богаслужэньня былі д-р Аляксандар Ві­туш­ка, архіяпіскап (на той час — архімандрыт) Філафей (Нарко), І. Ер­ма­чэн­ка ды інш.

З 1926-га па 1936 год Паўловіч падрыхтаваў і выдаў з даб­рас­лаў­ле­нь­ня мітрапаліта Дзіянісія наступныя працы: “Сьвяшчэнная гіс­то­рыя Старога Запавету з 10 малюнкамі і геаграфічнай картай Па­лес­ты­ны” (Паўловіч С. Сьвяшчэнная гісторыя Старога Запавету з 10 малюнкамі і ге­аг­ра­фіч­най картай Палестыны. Вільня, 1926.), “Сьвяшчэнная гісторыя Новага Запавету: Падручнік для бе­ла­рус­кіх школ і самаадукацыі” (Паўловіч С. Сьвяшчэнная гісторыя Новага Запавету: Падручнік для бе­ла­рус­кіх школ і самаадукацыі. Варшава, 1936.), “Першая навука Закону Бо­жа­га з бе­ла­рус­ка-славянскім букваром” (Першая навука Закону Божага з беларуска-славянскім букваром. Варшава, 1936.). Таксама сябрамі бе­ла­рус­ка­га праваслаўнага ася­род­ка ў Варшаве былі выдадзены: “Праваслаўны Малітваслоў на цар­коў­нас­ла­вян­с­кай і беларускай мовах” (Праваслаўны Малітваслоў на царкоўнаславянскай і беларускай мове. Вар­ша­ва, 1935.). На падставе выдадзенага беларускамоўнага “Новага Запавету” (Новы Запавет Госпада нашага і Псальмы / Пераклад А.Луцкевіча. Гэ­ль­сін­к­форс, 1931.), які быў дазволены мітрапалітам Дзіянісіям дзеля выкарыстаньня ў ПАПЦ, былі складзены: “Богаслужбовае Эвангельля” (Евангельле (богаслужбовае). З багаслаўленьня Дзіянісія, мітрапаліта Вар­шаў­с­ка­га. Варшава, 1938 г.) і “Богаслужбовы Апостал” (Апостал (богаслужбовы). З багаслаўленьня Дзіянісія, мітрапаліта Вар­шаў­с­ка­га. Варшава, 1938 г.). Апошняй выдадзенай працай гэтае групы быў “Беларускі праваслаўны малітвеньнік” (Беларускі Праваслаўны малітвеньнік. Варшава, 1943 г.)

Пэўныя намаганьні па беларусізацыі богаслужэньня ў Палескае япархіі спрабаваў ажыцьцявіць архіяпіскап Аляксандр (Іназемцаў). Хутчэй за ўсё, гэта рабілася як адзін з сродкаў супраціву палітыкі палянізацыі праваслаўя, якая ад пачатку пачала актыўна праводзіцца ўрадавымі інстытуцыямі Польшчы. Карыстаючыся рашэньнем сыноду ПАПЦ, ён выдаў у Роўна ўжо ўзгаданы вышэй служэбнік, а таксама садзейнічаў складаньню богаслужбовых Эвангельля (Евангельля. Пінск, 1933 г.) і Апостала (Апостал. Пінск, 1933 г.). Апошнія два выданьні былі, верагодней за ўсё, штучнымі экзэмплярамі…

У часе ІІ Сусьветнае вайны, нягледзячы на абвяшчэньне Беларускае Аўтакефальнае Праваслаўнае Царквы ў 1942 г., аніякай актыўнасьці ў галіне перакладу богаслужбовых кнігаў на беларускую мову не назіралася. Можна толькі адзначыць выданьне “Статуту БАПЦ” (Статут Праваслаўнай Беларускай Аўтакефальнай царквы, прыняты Усебеларускім Царкоўным Саборам 30.8. — 2.9.1942. Менск, 19 траўня 1944.), некаторыя палажэньні якога яўна перакладзены зь старажытных Царкоўных Статутаў.

На мой погляд, адсутнасьць перакладаў богаслужэбных тэкстаў у 1942 – 1944 гадох на тэрыторыі Беларусі была выклікана не толькі і не столькі вайсковым часам і адсутнасьцю жадаючых выконваць гэтую працу, а найперш пазыцыяй тагачаснае герархіі БАПЦ. Бо ўжо ў лягерах перамешчаных асобаў у Германіі, неўзабаве пасьля сыходу ў РПЦЗ герархіі БАПЦ ваеннага часу,   зьяўляюцца наступныя богаслужэбныя пераклады: Акафіст перад Цудатворным Жыровіцкім Абразам Божае Маці. (Дыльгольфінг, 1948); Акафіст да Сьвятой Афрасіньні, апякункі і прасьветніцы Зямлі Беларускай (Фленсбург, 1949); Малітва беларускіх эмігрантаў да Жыровіцкае Богамаці (Эўропа, 1949); Паніхіда па нязнаных сынох Беларусі, палеглых у вабароне ейнае волі (Нямеччына, 1949).

Неўзабаве да праваслаўных перакладаў богаслужбовых тэкстаў дадаліся і ўніяцкія (Божым шляхам. Малітоўнік для беларусаў. Уклаў а.Леў Гарошка. Рым., 1946; Гарошка Л., а. Бажэственная літургія (Сьвятога Іоана Златавуснага). Парыж, 1946.). Да гэтай жа групы можна далучыць і пераклад Вацлава Пануцэвіча (Літургія Святога Яна Залатавуснага. Чыкага, 1958 г.). Апошні пераклад мае два варыянты: лацінкай і кірыліцай. На маю думку, кірылічны варыянт зьявіўся крыху пазьней і зьяўляецца працай кліру БАПЦ.

У 1966 годзе зьяўляецца першы богаслужэбны пераклад БАПЦ – Беларускі Праваслаўны Малітоўнік (Беларускі Праваслаўны Малітоўнік. Гайлед Парк.Н.Дж., 1966.). Ці не першае выданьне БАПЦ, што мела дазвол правячага архірэя (архіяп. Васіля). Гэты малітоўнік быў перавыдадзены ў 1990 г. з дабраслаўленьнем мітр. Мікалая (Беларускі Праваслаўны Малітоўнік. Таронта, 1990 г.). Трэба адзначыць, што мітр. Мікалай (на той час – архімандрыт) браў чынны ўдзел і ў падрыхтоўцы выданьня 1966 г.

Пераймальнікам праваслаўнае традыцыі перакладаў у БАПЦ робіцца мітрапаліт Андрэй Крыт. На працягу 70-х гадоў ХХ ст. ён перакладае і выдае цэлы корпус беларускіх перакладаў богаслужэбных тэкстаў: Вялікапосна Вячэрня і Пасія. Кліўлэнд, 1971; Беларуская Аўтакефальная Праваслаўная Царква. Малебен на дзяржаўныя Сьвяты і Вячэрняя ў нядзелю праваслаўя. Кліўлэнд – Мэльбурн, 1978; Пакаянны Вялікі Канон Сьв. Андрэя Крыцкага і Канон пра Ўкрыжаваньне і Плач Прасьвятое Багародзіцы Сымона Лагафэта. Кліўлэнд, 1978; Сьвятая Літургія раней асьвечанных дароў Сьв. Айца нашага Рыгора Дваяслова. Кліўлэнд, 1979; Архірэйская служба на Літургіі. Кліўлэнд, 1980.

Ад 1980 г. пачаў зьяўляцца ў друку і корпус перакладаў мітр. Мікалая Мацукевіча: Службоўнік. Таронта, 1980 (Утрымлівае навучальныя ведамасьці і дзьве літургіі: Яна Залатавуснага і Васіля Вялікага); Напрастольнае Сьвятое Евангельле. Таронта, 1988; Парэміі. Таронта, 1992; Архірэйская служба на Літургіі. Таронта, 1993; Службоўнік.  Таронта, 1994; Ліція. Таронта, 1993, Службоўнік, 1995.

Таксама ад сярэдзіны 80-х пачынаюць зьяўляцца ў друку і пераклады уніята – апостальскага візытатара для беларусаў–каталікоў дыяспары а.Аляксандра Надсана, якія сёньня выкладзены на рэсурсе http://chasaslovec.info/. Аднак гэтыя пераклады да пачатку 90-х гадоў, калі зьявіліся першыя грэка–каталікі ў Беларусі, не мелі шырокага ўжытку сярод беларускае дыяспары. Сёньня іх праўкай і ўпарадкаваньнем займаецца а. Аляксандр Аўдзяюк.

Ад пачатку 90-х, пад ціскам прыхільнікаў беларускага адраджэньня, пачалі зьяўляцца і беларускія пераклады богаслужэбных тэкстаў у БЭ РПЦ. Гэта, найперш, Малітваслоў а. Сяргея Гардуна і ягоны ж пераклад “БАЖЭСТВЕННАЯ ЛІТУРГІЯ свц. Іаана Златавуснага”. Тэксты страшна засьмечаныя русізмамі і царкоўнаславянізмамі і не выкарыстоўваюцца па-за РПЦ МП.

У 2004 – 2006 гадох пачалі зьяўляцца новыя беларускія праваслаўныя парафіі ў складзе ЎПЦ КП і УАПЦ. Дзеля іх нармальнага функцыянаваньня быў патрэбны корпус перакладаў усяго цыклу літургічнага году, а таксама дадатковыя богаслужэньні і чыны Трэбніку. З прычыны разьбежнасьці ў тэрміналёгіі і перакладах усіх наяўных на руках богаслужэбных тэкстаў (богаслужэбных перакладаў мітр. Мікалая Мацукевіча і а.Аляксандра Надсана, Бібліі ў перакладзе В. Сёмухі і Новага Запавету ў перакладзе А.Луцкевіча) беларускамоўнае служэньне было вельмі стракатым і цяжкім. Таму, з дабраслаўленьня япіскапа Сумскага і Ахцірскага  Мяфодзія (УПЦ КП) у 2006 г. быў распачаты новы пераклад богаслужэбных тэкстаў на базе Бібліі ў перакладзе В. Сёмухі (напрацоўкі выкладзены на сайце http://www.kamunikat.org/). Але да нейкага рэальнага і нейкага якаснага выніку мы прыйшлі толькі ў 2009 годзе…

Падсумоўваючы гэты невялікі гістарычны агляд, у якім сабраны найбольш значныя бачыны гісторыі перакладаў богаслужбовых тэкстаў на беларускую мову, магчыма зрабіць наступны, досыць сумны, вынік: Ад самага пачатку нейкай арганізаванае і мэтанакіраванае працы па перакладу богаслужбовых тэкстаў на беларускую мову не было. Пераклады зьдзяйсьняліся намаганьнямі асобных беларускіх герархаў, клірыкаў і сьвецкіх, якія не былі павязаны супрацоўніцтвам і амаль не ўлічвалі напрацоўкі папярэднікаў. Ад гэтага ствараліся і ствараюцца новыя варыянты перакладаў, якія арыентуюцца выключна на вернікаў “сваёй” канфэсіі альбо юрысдыкцыі.

Крыніцазнаўства

Калі мы бярэмся за справу перакладу праваслаўных богаслужбовых тэкстаў на сучасную беларускую мову, то найперш мусім вызначыць: Якую праваслаўную традыцыю мы лічым аўтэнтычнае для перакладу, альбо, у больш шырокім сэнсе, – якая традыцыя ёсьць сапраўды традыцыяй Беларускага Праваслаўя. На вялікі жаль, гэтае вельмі сур’ёзнае пытаньне мала хвалявала і хвалюе пераважную большасьць беларускіх перакладчыкаў. На першы плян вылучалася сама ідэя беларускага тэксту богаслужбы, без прывязкі да нейкай канкрэтнае богаслужбовае традыцыі. Апошняе цалкам зразумела, бо, абапіраючыся на ўласны досьвед, магу засьведчыць: Пры ўладкаваньні беларускамоўнага служэньня галоўнае наяўнасьць беларускіх тэкстаў наогул, бо брак у гэтым кірунку беларускасьці відавочны.

Такім чынам, перад перакладчыкамі богаслужбы на сучасную беларускую мову ў дыяспары, а імі былі пераважна клірыкі, стаяла мэта не пошуку аўтэнтычных старажытных беларускіх першакрыніц дзеля перакладу і не дасьледаваньня іх, а ўласна сам пераклад зь даступных іншамоўных (пераважна царкоўнаславянскіх маскоўскага ўзору) выданьняў.

Менавіта таму, група беларускамоўных праваслаўных тэкстаў (міжваеннага пэрыяду ў Заходняе Беларусі і праваслаўнае дыяспары) ХХ ст. пераважна належыць да богаслужбовае традыцыі Расейскай Праваслаўнае Царквы і, відавочна, зьяўляецца падрадковымі перакладамі маскоўскіх богаслужбовых тэкстаў. Але, па сваёй сутнасьці, гэтыя тэксты ўжо былі сапсаваны неаднаразовай адаптацыяй царкоўнаславянскага тэксту пад расейскую мову ў ХVIII і ХІХ ст.ст. (сёньня ў РПЦ МП вызнаюць аж тры варыянта царкоўнаславянскае мовы, якая ўжываецца ў богаслужбовай літаратуры), праўкамі Памеснага сабору РПЦ 1917 – 1918 г.г. Далейшы беларускі падрадковы пераклад ужо зьмененага царкоўнаславянскага тэксту, на мой погляд, яшчэ больш заблытвае першапачатковы зьмест.

Прыкладамі такіх беларускіх падрадковых перакладаў зь літургічных выданьняў РПЦ першае паловы ХХ ст. ёсьць комплекс перакладаў мітрапаліта Гарадзенскага і Кліўляндзкага  Андрэя Крыта (БАПЦ), а таксама Вацлава Пануцэвіча (Літургія Святога Яна Залатавуснага. Чыкага, 1958 г.) і а.Льва Гарошка (Гарошка Л., а. Бажэственная літургія (Сьвятога Іоана Златавуснага). Парыж, 1946.).

Спробай пэўнага сымбіёзу расейкай і кіеўскай (беларуска–украінскае) традыцыі, а таксама выключэньнем зь агульнага шэрагу нешматлікіх беларускамоўных праваслаўных перакладаў, выглядаюць літургічныя пераклады сьв. пам. мітрапаліта Мікалая (Мацукевіча). У некалькіх выданьнях Службоўніка (1980, 1993 і 1995 (пададзены паралельны ангельскі тэкст) г.г.) перакладчык ўдасканальвае мову перакладу, а таксама ўносіць некаторыя моманты зь украінскіх праваслаўных выданьняў УАПЦ пад рэдакцыяй мітрапаліта Іларыёна (Огіенко) і “Архірэйскага чыноўніка” ПАПЦ 30-х гадоў ХХ ст. Апошнія часткова выкарыстоўвалі старажытную праваслаўную традыцыю Кіеўскае мітраполіі і ўносілі некаторыя нацыянальныя элемэнты ў пераклад і богаслужбу. Што праўда, на сёньняшні дзень, пэўную праблему богаслужэбнага выкарыстаньня перакладаў міт. Мікалая выклікае неадпаведнасьць выкарыстаньня перакладаў зь Эвангельля і Псалтыры ў часе богаслужбы, бо пры стварэньні Службоўніка ён карыстаўся ўласнымі перакладамі, а ў 2002 г. дабраславіў выкарыстаньне ў БАПЦ Бібліі ў перакладзе сп. Васіля Сёмухі.

На вялікі жаль, мітрапаліт Мікалай заўчасна памёр і справа далейшага перакладу была спынена. Магчыма канстатаваць – да канца ХХ ст. беларускія праваслаўныя так і не здолелі стварыць увесь богаслужбовы цыкл на сучаснае беларускае мове, а таксама чыны Трэбніка.

На хвалі беларускага адраджэньня канца 80-х пачатку 90-х гадоў кволыя спробы перакладу богаслужбовых тэкстаў пачаў рабіць і БЭ РПЦ. Натуральна, пераклад рабіўся з богаслужбовых кніг РПЦ МП, але тут перакладчыкі, у прыватнасьці а.С.Гардун, намагаліся як найбольш захаваць царкоўнаславянізмы тэксту і, адначасна, штучна наблізіць беларускую мову да расейскай. Наогул, казаць аб беларускасьці і беларускае традыцыі перакладаў рэдакцыі БЭ РПЦ, на мой погляд, вельмі цяжка. Гэта хутчэй царкоўнаславянская – беларуская – руская трасянка на расейкам абрадавым і моўным падмурку.

Не значна лепш была справа ў вызначэньні менавіта беларускай абрадавай крыніцы тэкстаў дзеля перакладу і ў перакладчыкаў–уніятаў. Хоць тут назіраем, у параўнаньні з праваслаўнымі (ХХ ст.) пэўныя станоўчыя вынікі. На жаль, на сёньняшні дзень, мы практычна мусім тут абапірацца выключна на богаслужбовыя пераклады а.Аляксандра Надсана, які, хоць і дэкляруе іх пераклад з грэцкае мовы (верагодна некаторыя зьверкі і былі), хутчэй за ўсё базай браў рымскія выданьня (царкоўнаславянскае мовай), падрыхтаваных яшчэ сумна вядомай камісіяй “Pro Russia”, якая арыентавалася найперш на расейскую праваслаўную традыцыю. За гэта сьведчыць параўнаньне Ватыканскага выданьня “ЛЇТУРГЇКОНЪ СІЄСТЬ СЛУЖЕБИКЪ” (Рым, 1952) і перакладаў а. Аляксандра: “Службоўнік” (Менск, 2004) і “Госпаду памолімся” (малітоўнік, Полацк, 2002). Адным зь вызначальных элемэнтаў такога параўнаньня, які сьведчыць менавіта аб базавым выкарыстаньні Рымскага тэксту, ёсьць адсутнасьць трапара трэцяй гадзіны (Госпадзі, калі Усясьвятога Твайго Духа ў трэцьцю гадзіну:) ў Сьв. Літургіях Яна Залатавуснага і Васіля Вялікага. Гэты трапар прысутнічае ва ўсіх сучасных тэкстах Праваслаўнай традыцыі, у тым ліку і Грэцкіх (у некаторых выданьнях ён узяты ў “дужкі” як неабавязковы). Зьмены ўнесены толькі ў некаторыя часткі праскамідыі і канкрэтызаваны некаторыя абвяшчэньні (выгаласы) дыякана на екцяньнях. Разам з тым, у перакладах а. Аляксандра Надсана можна заўважыць і станоўчы факт, а менавіта заўвагі са спасылкай на пэўныя народныя звычаі – элемэнты беларускага праваслаўнага абраду.

Адпаведна літургічным, зроблены і пераклады чыноў Трэбніка. Тут, замест першакрыніцы – “Вялікага Трэбніка” сьвяціцеля Пятра Магілы (выдатнае крыніцы дзеля перакладу розных чыноў), узятае за асновы зноў–жа Рымскае выданьне “Малага Трэбніка” (Рым, 1947) і ягоныя аналяг РПЦ МП. Гэта, на мой погляд, выглядае крыху дзіўна, бо нават расейкія ўзоры мелі сваім падмуркам менавіта Трэбнік сьв. Пятра Магілы. Да таго ж, некаторыя чыны скарочаны ў адпаведнасьці зь сучаснае уніяцкае традыцыяй. Падобнае назіраем і зь мінейнымі тэкстамі.

Разам з тым, мова перакладаў а.Аляксандра Надсана і якасьць адпаведнасьці царкоўнаславянскаму тэксту значна вышэйшая чым у перакладчыкаў РПЦ МП і, у шэрагах выпадкаў, перакладаў сьв.пам. мітрапаліта Мікалая.

Разглядаючы ўласныя пераклады богаслужбовых тэкстаў, мушу зазначыць, што ад пачатку мэтай было як найхутчэй запоўніць “правалы” рэальнага беларускамоўнага праваслаўнага служэньня. Таму першымі ўзорамі былі царкоўнаславянскія тэксты ўкраінскае традыцыі. Толькі ад другой паловы 2008 г. у іх пачалі ўносіцца навуковыя праўкі з беларускіх старадрукаў і пісьмовых помнікаў XVI – XVII ст.ст. Апошнія датычыліся найбольш абрадавага боку. Таксама пры выбары варыянтаў перакладу некаторых перавага аддавалася аўтэнтычным тэкстам грэцкае традыцыі і іх аналягаў у Сэрб.ПЦ і Балг.ПЦ, як царкоў Паўднёва–Славянскае групы, ад якой найбольш надыходзілі царкоўнаславянскія богаслужэбныя тэксты ў старажытнасьці. Па майму меркаваньню, пэўны плюс нашых перакладаў – гэта выключна выкарыстаньне Бібліі ў перакладзе В. Сёмухі. Такім чынам, нашы пераклады, нават з праўкамі 2009 – 2010 гадоў, зьяўляюцца таксама сынтэзам некалькіх традыцый.

Разглядаючы ўсе пераклады праваслаўных і ўніятаў, зробленыя ў ХХ ст., можна зрабіць агульны вывад аб тым, што перакладчыкі не мелі на мэце разьведку менавіта беларускіх крыніц дзеля зьдзяйсьненьня перакладаў. Яны найперш ставілі прад сабой мэту не адраджэньня беларускай праваслаўнае (уніяцкае) традыцыі на сучаснае беларускае мове, а стварэньня самой магчымасьці беларускамоўнага служэньня. Асабняком стаяць толькі пераклады БЭ РПЦ, якія ад пачатку рабіліся на базе ўзораў РПЦ МП у расейкай праваслаўнае традыцыі.

Безумоўна, зноў жа абапіраючыся на ўласны досьвед, усяму вышэй выкладзенаму (у выпадку БЭ РПЦ і ўніятаў, якія мелі ўсе магчымасьці дзеля навукова–мовазнаўчай працы) ёсьць лягічнае апраўданьне: на сьвятара–перакладчыка моцна цісьне ягоная канфэсія (каталік альбо праваслаўны) і, у выпадку з маскоўскім праваслаўем, юрысдыкцыя. Сьвятар практычна няздольны ўладкаваць нейкую асобную традыцыю на асобна ўзятай парафіі (некалькі парафіях) ў рамках Царквы іншае традыцыі. Ён можа пры ўладкаваньні (стварэньні) беларускамоўнага служэньня толькі выкарыстоўваць мову і некаторыя элемэнты беларускіх богаслужбовых звычаяў. У пляне адраджэньне беларускага праваслаўнага абраду значныя перавагі мае Беларуская Аўтакефальная Праваслаўная Царква; Беларускія Праваслаўныя парафіі Канстантынопальскага Патрыярхату, які дазваляе існаваньне розных Праваслаўных традыцый у сваёй юрысдыкцыі, і, як ні дзіўна, Беларускія ўніяты, бо ў якасьці “Царквы свайго права” маюць права на адметны абрад і мову. Але апошнія зьвязаны каталіцкае дагматыкай і здольныя толькі на пэўныя зьнешнія формы.

Такім чынам, на мой погляд, першым крокам любога перакладчыка богаслужбовых тэкстаў ёсьць вызначэньне традыцыі, у якой будзе ўжывацца пераклад і, адпаведна, саму базавую першакрыніцу дзеля беларускага перакладу. Менавіта першакрыніца вызначае базавы зьмест богаслужбовых тэкстаў, а дадатак асобных элемэнтаў і практык беларускае традыцыі дадае толькі беларускую афарбоўку.

Калі сёньня зь вуснаў шэрагу беларускіх мовазнаўцаў і сьвецкіх багасловаў мы чуем заклікі да прадстаўнікоў праваслаўных і ўніятаў да кансалідацыі працы ў галіне перакладу і ўніфікацыі богаслужбовых тэкстаў. І тут зноў прад намі паўстае вельмі істотнае пытаньне: Што мы жадаем атрымаць у выніку? Пераважная большасьць беларускіх навукоўцаў, шчыра жадаючых ажывіць справу перакладу і ўвесьці яе ў навуковае рэчышча, на вялікі жаль, на гэтае пытаньне зразумела і канкрэтна адказаць няздольная. Замест гэтага, у пераважнае большасьці выпадкаў, прапануецца нейкая “агульная міжканфэсійная беларуская мадэль” (праваслаўна–ўніяцкая), дыскусіі аб тэрміналёгіі альбо адсыланьне, як да нейкае непамыльнае прамудрасьці, абстрактнаму “грэцкаму богаслужэньню” – ўсё гэта, на мой погляд, зноў жа зводзіцца да вызначэньня агульных першакрыніц перакладу, якія падыходзяць перакладчыкам розных Праваслаўных Цэркваў і перакладчыкам Каталіцкага Касьцёла (Усходняга абраду).

Між тым натуральна, што для праваслаўнага клірыка першакрыніцай дзеля перакладу ёсьць узорныя богаслужбовыя тэксты ягонай Царквы (юрысдыкцыі), а крыніцай праверкі – аўтэнтычныя тэксты перакладу на мову богаслужэньня гэтае Царквы (юрысдыкцыі). Такім чынам, у выніку нявызначанасьці, мы маем магчымасьць атрымаць расейкі, грэцкі, баўгарскі, сэрбскі, армянскі і г.д. варыянты богаслужбы на беларускае мове. А паколькі пэўная розьніца царкоўнаславянскага першаўзору тэксту богаслужбы і пэўныя абрадавыя адметнасьці прысутнічае нават у Цэрквах адной групы (як прыклад: Рускай, Баўгарскай і Сэрбскае), то і беларускія падрадковыя пераклады будуць адрозьнівацца і моўна, і элемэнтамі абраду.

Не меней складанае пытаньне і зь уніяцкім богаслужэньнем. Беларуская ўніяцкая традыцыя мае некалькі лёсавых крапак разьвіцьця – гэта ўласна першасны абрад канца ХVI – першай паловы ХVIІ ст.ст., які нічым вонкава не адрозьніваўся ад праваслаўнага, і абрад, які ў сваім канчатковым выглядзе сфармавалася пасьля Замойскага сыноду і прэзэнтаваны (у літургічнае традыцыі), найперш Супрасльскімі выданьнямі (пасьля 1720 г.). Аднак, як ужо пісалася вышэй, камісіяй “Pro Russia” быў распрацаваны і выдадзены на царкоўнаславянскае мове новы камплект богаслужбовай літаратуры, які, і моўна, і абрадам, арыентуецца на маскоўскія выданьні канца ХІХ – пачатку ХХ ст.ст. А вось беларуская мова Каталіцкае Царквы зьяўляецца, як і ў РПЦ МП, нейкім сурагатам зь палянізму і “позьняе наркамаўкі” зь яе русізмамі (“Пан”, “Панна” і адначасна “благаславіць”). Улічваючы гістарычную цягу Касьцёлу да ўніфікацыі, цалкам магчыма атрыманьня ўніятамі яшчэ адной беларускамоўнае калькі зь выданьняў РПЦ МП ды яшчэ “аздобленую” палянізмамі і русізмамі.

Прыхільнікі “грэцкага варыянту” пэўна забываюцца, што ад часу хрышчэньня Кіеўскае Русі богаслужэньне Канстантынопальскае (Грэцкае) Царквы прайшло праз шэраг зьменаў і сучасны “грэцкі абрад” запанаваў толькі ў першае палове ХІХ ст. За гэты час у богаслужбовыя тэксты было ўнесена шэраг зьменаў. Ды і мае яно дзьве рэдакцыі: парафіяльную і манастырскую. Натуральна, пэўныя праверкі нават царкоўнаславянскага перакладу паводле некаторых грэцкіх тэкстаў рабіць магчыма. Але – выключна праверкі, а не стварэньня нейкага цэласнага корпуса богаслужбовых тэкстаў.

На мой погляд, калі ідзецца мова аб пошуку нейкай агульнае беларускае крыніцы – дык найперш патрэбна вызнаць: Мы прагнем аднадзіць менавіта беларускі абрад (у праваслаўным альбо аўтэнтычным уніяцкім варыянце).

Тады, калі кіравацца менавіта нашае гістарычнае традыцыяй, адпраўным часам вызначэньня першакрыніц, дзеля далейшага дасьледаваньня і перакладу на сучасную беларукую мову, мусіць быць час зьяўленьня друкаваных узораў богаслужбовае літаратуры – канец XVI – першая палова XVIІ ст.ст. Менавіта ў гэты час быў распрацаваны і выдадзены поўны камплект богаслужбовай праваслаўнае літаратуры беларускай традыцыі (гл. Кніга Беларусі. Зводны каталог. Мн., 1986 г.; Лукьяненко В.И. Каталог белорусских изданий кириличного шрифта XVI-XVII вв. В.1. (1601-1654).Л., 1975 г.). Гэтыя выданьні, на думку шэрагу дасьледчыкаў, зь аднаго боку перанялі традыцыі старажытных рукапісных крыніц, зь другога – іх пераклады на беларускі ізвод царкоўнаславянскае мовы былі зьвераныя зь адпаведнымі грэцкімі першакрыніцамі.

Таксама нельга забываць і тое, што менавіта тэксты богаслужбовых выданьняў XVI – першай паловы XVIІ ст.ст. зазналі найбольш моцны ўплыў афіцыйнай старабеларускай мовы і таму ёсьць добрае крыніцай дзеля распрацоўкі сучаснай беларускай багаслоўскай і богаслужбовай тэрміналёгіі.

Асобную праблему дзеля вызначэньня першакрыніцы перакладу складае ўзор Архірэйскага чыноўніка Кіеўскае (Беларускае) традыцыі, які да 1716 году друкам не выдаваўся (Архиєратикон. Супрасль, 1716). Але тут у дапамогу маем вялікі комплекс рукапісных Архірэйскіх чыноўнікаў беларускага і ўкраінскага паходжаньня, добра вядомых і апісаных дасьледчыкамі. Найбольш вядомы і ўзорны зь іх – Кіеўскі, датаваны ХVI ст. і маючы бясспрэчныя беларускія моўныя рысы.

Разам з тым, пры вызначэньні першакрыніц для зьдзяйсьненьня перакладу менавіта беларускай праваслаўнае традыцыі, нельга кіравацца выключна рэгіянальнымі рамкамі старадрукаў богаслужбовае літаратуры. Абавязкова патрэбна памятаць – Кіеўская мітраполія ў XVI – XVIІ ст.ст. займала ўсю тэрыторыю Рэчы Паспалітай і культурніцкі абмен паміж праваслаўнымі навуковымі асяродкамі быў вельмі інтэнсіўным. Таму шэраг выданьняў, якія традыцыйна адносяцца да ўкраінскай традыцыі, найперш Кіеўскія часоў мітрапалітаў Пятра Магілы і Сільвестра Косава, таксама мусяць быць уключаны ў навуковую базу першакрыніц. Як прыклад варта прывесьці Вялікі Трэбнік сьвяціцеля Пятра Магілы, які ёсьць найбольшым зборнікаў чыноў і малітваў, што гістарычна былі ва ўжытку на тэрыторыі Беларусі і Ўкраіны.

Такім чынам, дзеля пераводу беларускіх перакладаў богаслужбовае літаратуры на больш якасны ўзровень, патрэбна руплівая праца па стварэньню базы першакрыніц богаслужэбнае літаратуры менавіта беларускай традыцыі і яе усебаковае дасьледаваньне.

Біблейнае пытаньне як перапона на шляху супрацоўніцтва

Ужо ад пачатку імкненьня да пераводу богаслужбы на беларускую мову паўстала пытаньне адсутнасьці перакладу Бібліі (Старога, а галоўным чынам – Новага Запавету) на беларускую мову. Сыходзячы зь адсутнасьці беларускамоўнае Бібліі, усе першыя перакладчыкі зьдзяйсьнялі ўласны пераклад частак Новага Запавету і асобных Псальмаў богаслужбы.

Толькі ў 1931 годзе зьяўляецца пераклад на беларускую мову Новага Запавету і Псальмаў А.Луцкевіча, які адразу дае магчымасьць ажыцьцявіць складаньне богаслужбовых Эвангельля і Апостала, а таксама уніфікаваць некаторыя моманты праваслаўнага беларускамоўнага служэньня.

У 1954 г. зьяўляецца каталіцкі пераклад ксяндза П. Татарыновіча “Сьвятое Эвангельле і Апостальскія Дзеі”, а ў 1974 г. – “Лісты Сьвятых Апосталаў”. Пераклады кс. П. Татарыновіча атрымалі дазвол Ватыкану на выкарыстаньня ў каталіцкім богаслужэньні (як падаецца – у абодвух абрадах). У ЗША зьяўляецца і поўны (паводле пратэстанцкай традыцыі) пераклад Бібліі Я. Станкевіча (1973).

Аднак ніхто зь перакладчыкаў богаслужэбных тэкстаў у дыяспары (як праваслаўных, так і ўніятаў) наяўнымі беларускімі перакладамі Новага Запавету і Бібліяй Я. Станкевіча не скарысталіся. Усе пачынаюць ужываць уласныя пераклады. Зразумела – гэта ад самага пачатку адмоўна ўплывае на ўніфікацыю перакладаў богаслужэньня нават у самой БАПЦ, не кажучы ўжо аб узгодненым супрацоўніцтве зь іншымі праваслаўнымі юрысдыкцыямі і беларускімі ўніятамі.

Найбольш прасунуўся ў Біблейных перакладах дзеля богаслужбы мітрапаліт Мікалай Мацукевіч, які пераклаў поўнае кола Эвангельскіх чытаньняў, Парэміі і некаторыя Псальмы. Паводле ўласных перакладаў уладыка рэдагуе і “Службоўнік” (1993 г). Але ў 2002 г. выходзіць зь друку поўны пераклад Бібліі, які зьдзейсьніў сп. Васіль Сёмуха, на якім стаіць дабраслаўленьне ўладыкі Мікалая на ўжываньне ў БАПЦ. Неўзабаве гэтае выданьне робіцца ўзорным дзеля ўсёй праваслаўнае беларускае дыяспары. Пераклад сп. В. Сёмухі дэ-факта прыняты таксама праваслаўнымі беларусамі ў складзе ПАПЦ, УАПЦ і ЎПЦ КП, хоць адсутнасьць перакладу шэрагу кніг Старога Запавету складае пэўныя цяжкасьці дзеля ўніфікаванага і ўзгодненага перакладу: як некаторых богаслужэбных тэкстаў, так і багаслоўскіх прац.

Амаль адначасна з перакладам Бібліі сп. В. Сёмухі, зьяўляецца пераклад “Новага Запавету” і Біблейнае камісіі БЭ РПЦ, які атрымаў лякальнае выкарыстаньне ў РПЦ МП, але практычна непрызнаны беларускай патрыятычнае супольнасьцю, як у Беларусі, так і дыяспары.

Такім чынам, сёньня бачым наступны малюнак: Усе праваслаўныя беларусы па-за БЭ РПЦ выкарыстоўваюць пераклад Бібліі В. Сёмухі; невялікае беларускае кола ў РПЦ МП – пераклады Біблейнае камісіі БЭ РПЦ; уніяты – пераклады а. А. Надсана ў богаслужэбных тэкстах і фактычна адвольнае выкарыстаньне іншых перакладаў у чытаньні Эвангельля, Апостала і Парэмій.

Але менавіта тэрміналёгія Біблейнага перакладу кардынальным чынам уплывае на тэрміналёгію перакладу богаслужбовага тэксту. Больш таго, менавіта біблейная тэрміналёгія ёсьць першаснае ў адносінах богаслужбовага тэксту. Таму, калі мы кажам аб магчымасьці нейкага “міжканфэсійнага і міжюрысдыкцыйнага супрацоўніцтва”,  ёсьць усе падставы вылучыць яшчэ адно пытаньне – тэрміналягічнае.

Тэрміналягічнае пытаньне

Сёньня шмат хто зь прадстаўнікоў “экумэнічнага руху” бачыць галоўную праблемы разнастайнасьці беларускіх перакладаў богаслужбовых тэкстаў (прынамсі Праваслаўнае альбо, як любяць казаць, “усходняе” традыцыі)  у адсутнасьці агульнае тэрміналёгіі.

Сапраўды, сёньня магчыма вылучыць як мінімум тры падыходы да выбару тэрміналёгіі перакладу:

1. Беларускай праваслаўнае дыяспары, які склаўся да канца 80-х гадоў ХХ ст. і выкарыстаны сп. Васілём Сёмухай пры перакладзе Бібліі на беларускую мову. Гэты варыянт зацьверджаны герархіяй БАПЦ у асобах мітрапалітаў Мікалая Мацукевіча і Ізаслава Бруцкага.

2. БЭ РПЦ, пабудаваны на “наркамаўцы” і як найбольш набліжаны да рускай мовы.

3. РКЦ, які ўключае ў сябе сынтэз яўных палянізмаў і “русыфікаванага варыянту наркамаўкі”.

Усё іншае – вытворчыя адгалінаваньні ад гэтых трох варыянтаў, у тым ліку – і варыянт тэрміналёгіі а. Аляксандра Надсана, які ўвёў у тэрміналёгію дыяспары некаторыя ўласныя беларусізаваныя царкоўнаславянізмы (ютрань, блаславіць, антыфан, прававерныя і г.д.).

Можа падацца цікавым, але 90% беларускіх слоў, якія ўжывае кожны пададзены вышэй варыянт беларускай богаслужбовай тэрміналёгіі, прысутнічае ў агульных слоўніках беларускае мовы. З пункту гледжаньня мовазнаўца – усе яны легітымныя. Дык, скажа вы, у чым праблема? Кожны перакладчык у праве карыстацца ўсім багацьцем і шматкаляровасьцю беларускае мовы. Але не ўсё так проста…

Ужо ад канца 20-х гадоў ХХ ст. падыход да мовы набывае іскравыя палітычныя рысы і чым далей – тым палітызацыя моўнага пытаньня робіцца больш і больш відавочнай. Сёньня я не буду разглядаць правільнасьць тых альбо іншых мовазнаўчых падыходаў альбо правапісаў – аб гэтым ужо ёсьць багаты дасьледніцкі і дыскусійны матэрыял. Але, што на мой погляд вельмі істотна, на моўным пытаньне карэнным чынам адбілася ідэалёгія РПЦ МП і РКЦ: русафільства першай і палянафільства другой. А сёньня ўзор беларускае мовы і тэрміналёгіі, як гэта не дзіўна гучыць дзеля прадстаўнікоў іншых народаў, вызначае і ступень ляяльнасьці да існуючага рэжыму.

Сёньня, менавіта з пункту гледжаньня пануючай дзяржаўнае ідэалёгіі і ўласных культурніцкіх упадабаньняў, вышэйшая герархія РПЦ МП (БЭ РПЦ) і РКЦ зрабіла свой уласны выбар моўна–тэрміналягічнага варыянта. І, на мой погляд, погляды асобных мовазнаўцаў і мернікаў, нават асобных сьвятароў, тут мала што здольныя зьмяніць.

У сьвятле вышэйвыкладзенага, мне падаецца вельмі сумнеўным кампраміс паміж царкоўнаславянізмам і русізмам РПЦ МП і сьвядомымі беларусамі дыяспары, а меркаваньне асобных прадстаўнікоў беларускіх уніятаў вельмі мала каштуе ў сьвятле іх поўнага падпарадкаваньня РКЦ (тэарэтычна – хай і на ўзроўні Ватыкану) і адсутнасьці ўласнае герархіі. Як вынік – ужываньне тэрміналёгіі ёсьць першае перапонай на шляху прапанаванага некаторымі “экумэнічнага супрацоўніцтва ў галіне перакладаў”.

Яшчэ адна моцная перашкода ва ўжываньні і распрацоўцы беларускае богаслужбовае тэрміналёгіі – амаль поўная адсутнасьць перакладаў багаслоўскіх тэкстаў – найперш прац Сьвятых Айцоў Царквы. Я маю на ўвазе не хуткі пераклад з рускамоўных крыніц, а пераклад з першакрыніц: грэцкае і лацінскае моў. Падобныя пераклады мусяць разьвіваць беларускую багаслоўскую лексыку і, адпаведна, уплываць на больш дакладны, з багаслоўскага боку, пераклад богаслужэбных тэкстаў. Падобнае працай у нас амаль ніхто не займаецца, а да ці даходзіць справа да друку – гэта наогул балючае пытаньне…

богаслужэньне: Парафіяльны і манастырскі тып

Агульна вядома, што ад пачатку хрышчэньня Кіеўскае Русі тут быў уведзены пераважна манастырскі тып богаслужэньня нават у парафіяльных храмах. Падобнае богаслужэньне ёсьць досыць працяглым. Напрыклад, яно прадугледжвае на Вячэрняй сьпеў Псальмы 103 з прысьпевам; сьпеў на Ранішняй усяго канону цалкам (у некаторых сьвяточных выпадках – некалькіх) і г.д. Падобнае шматгадзіннае манастырскае богаслужэньне адлюстравана і ў старажытных беларускіх Служэбніках і Гадзінасловах (Часасловах).

Сёньня шэраг Праваслаўных і Ўніяцкіх Цэркваў спрабуюць выпрацаваць асобны, парафіяльны (скарочаны) чын богаслужбы. Так, на Вячэрняй, Псальма 103 сьпяваецца без прысьпеваў; на Ранішняй сьпяваецца толькі 9 песьня канону; на Сьвятой Літургіі прапускаецца малітва за пакліканых. Ужываюцца і іншыя скарачэньні, асабліва пры сьвяточным богаслужэньні…

Па шляху магчымасьці скарачэньня пайшоў і а.Аляксандр Надсан. Пералічым найбольш адметныя: Ён не дае поўны канон (толькі 9 песьню) у шэрагу выпадкаў сьвяточнага богаслужэньня; на Вячэрняй адкідае прысьпевы пры выкананьні Псальмы 103 і дапускае пропуск малітвы за пакліканых на Сьвятой Літургіі. Апошняе, зь агляду на практыку канкрэтнае Праваслаўнае Царквы, дазваляе рабіць у сваім “Службоўніку” і мітрапаліт Мікалай (Мацюкевіч) (Службоўнік. Таронта, 1994. б. 67).

Спакуса “кароткіх” перакладаў, дзеля выкарыстаньня ў парафіяльнае богаслужбе, напаткала і мяне. Але, пасьля кансультацый з герархамі і сьвятарамі шэрагу Праваслаўных Цэркваў (найперш – УПЦ КП і УАПЦ), прыняў рашэньне на карысьць поўнага перакладу.

Разам з тым, пытаньне карэктнага скарачэньня набажэнства ў парафіяльным варыянце застаецца дзеля Беларускае Праваслаўнае традыцыі нявырашаным. Сёньня праваслаўныя сьвятары пры зьдзяйсьненьні беларускамоўнае богаслужбы карыстаюцца ўказаньнямі Тыпікону той Праваслаўнае Царквы, у юрысдыкцыі якой яны знаходзяцца (прад некалькімі парафіямі БАПЦ у ЗША і Аўстраліі гэтае пытаньне не стае, бо там наогул няма рэгулярнае богаслужбы). Але надыдзе час, калі мы будзем адраджаць Беларускую Аўтакефалію на Бацькаўшчыне і тут нам давядзецца спадзявацца толькі на ўласныя сілы.

Такім чынам, відавочна, што на парадку дня ёсьць вывучэньне самой беларускай праваслаўнае традыцыі і складаньне беларускага Тыпікону. Толькі гэта можа пазбавіць беларускіх сьвятароў ад памылак зараз і ў будучыні пры ўжываньні менавіта нашае богаслужэбнае традыцыі, а таксама вырашэньні складаных пытаньняў.

Заключэньне

Аналізуючы шлях нашых папярэднікаў, сучасныя палітычныя ўмовы і царкоўную палітыку, можам канстатаваць: Справа перакладаў богаслужбовых тэкстаў пакуль была і ёсьць справай асобных энтузіястаў і пэўных групаў у асяродку кожнае канфэсіі альбо юрысдыкцыі. Яна, у сілу сваёй спэцыфікі, не цікавіла і да сёньня не цікавіць большасьць беларускіх мовазнаўцаў і перакладчыкаў. Таксама пытаньне мовы перакладу богаслужбовых тэкстаў да сёньня застаецца вельмі палітызаваным і, адпаведна, знаходзіцца пад моцным ціскам палітычных поглядаў царкоўнае герархіі.

Таксама не прынясе плёну келейнасьць, прыватныя дамовы і пагадненьні, якія сыходзяць не зь інтарэсаў беларускага народу, беларускай хрысьціянскае культуры, а зь палітычнае мэтазгоднасьці і зацікаўленасьці па канфэсійнае альбо юрысдыкцыйнае прыналежнасьці. Калі абапірацца на агульны міжнародны вопыт, найперш Украіны, то найбольш гэтым грашыць РПЦ МП. А УПЦ КП, УАПЦ і ЎГКЦ досыць актыўна супрацоўнічаюць у галіне перакладу багаслоўскіх і богаслужбовых тэкстаў.

На мой погляд, тыя, хто сапраўды зацікаўлены ў адраджэньні Беларускай Праваслаўнае традыцыі, абраду і богаслужбы мусяць аб’ядноўвацца прыватна, па-за царкоўнае канфэсіяй альбо юрысдыкцыяй, і канцэнтраваць свае намаганьні на справе менавіта вывучэньня нашае традыцыі, стварэньня і разьвіцьця беларускамоўнага багаслоўя (найперш – праз пераклады прац Сьвятых Айцоў Царквы). Мусім імкнуцца жа аднастайнасьці праз разуменьне, хрысьціянскую сьвядомасьць, беларускамоўнае багаслоўе. Калі мы зробім гэта – тады зьявіцца ў Беларусі сапраўдная Беларуская Памесная (Аўтакефальная) Праваслаўная Царква – роўная паміж роўных, сапраўдная душа беларускага народу.