ЖЫЦЬЦЁ ЗВЫШГОДНАГА АЙЦА НАШАГА АНТОНІЯ ВЯЛІКАГА

Памяць 17 студзеня

Звышгодны Антоній быў родам зь Эгіпту. Бацькі ягоныя былі людзі высакародныя і вядомыя сваёй хрысьціянскай набожнасьцю; свайго сына яны выхавалі так, каб ён не ведаў нікога іншага, акрамя іх і свайго дому. Уступіўшы ў юнацкі узрост, ён не сьпяшаўся ні прымацца за навукі, ні збліжацца зь іншымі хлопцамі, але, застаючыся ў сваім доме, захоўваў чысьціню сэрца і імкнуўся да посьпеху ў набожнасьці. Не аддаючыся забавам юнацкага узросту, Антоній любіў хадзіць разам з бацькамі ў храм Божы і, слухаючы там чытаньні з боскіх кніг, імкнуўся здабываць адгэтуль усю магчымую для сябе карысьць і жыць менавіта так, як яны вучылі. Ён не прасіў у старэйшых салодкай ежы, як гэта уласьціва дзецям, і наогул не зьвяртаў на ежу шмат увагі, здавольваючыся заўсёды тым, што яму давалі.

Бацькі звышгоднага Антонія памерлі, калі яму было каля дваццаці гадоў. Застаўшыся пасьля іх зь малалетняю сястрою, ён першапачаткова клапаціўся пра дом і пра належнае выхаваньне сястры. Часта, па сваім звычаі, наведваючы храм, ён чуў з чытаных там боскіх кніг, як апосталы, пакінуўшы усё, рушылі усьлед за Выратавальнікам, і як, па сьведчаньні кнігі Дзеяў Апостальскіх, Шматлікія з хрысьціян прадавалі сваю маёмасьць і клалі кошт прададзенага да ног апосталаў для раздачы патрабуючым (Дзеі. 4:44). Антоній разважаў пра тое, якая цьвёрдая была вера гэтых людзей, і якая вялікая узнагарода прыгатавана ім на нябёсах. З такімі думкамі ён прыходзіць аднойчы ў храм і тут раптам ізноў чуе словы Хрыста, сказаныя да багатага юнака: “Калі хочаш дасканалым быць, ідзі, прадай маёмасьць тваю і раздай убогім; і мець будзеш скарб на нябёсах; і прыходзь, і ідзі сьледам за Мною” (Мц. 19:21). Антоній прыняў гэта за напамінак звыш, — як бы Хрыстос сказаў гэтыя словы асабіста яму самому, — і адразу, па выхаду з храма, прадаў сваю маёмасьць, а атрыманыя праз продаж вялікія грошы раздаў жабракам, пакінуўшы толькі іх маленькую частку для сваёй слабай і малалетняй сястры. У яго было трыста вельмі добрых і багатых пладамі фінікавых пальмаў, і ён падарыў іх суседзям, каб вызваліць і сябе і сястру ад усякіх клопатаў аб іх.

Калі, неўзабаве пасьля гэтага, ён ізноў прыйшоў у храм і пачуў словы Госпада ў Эвангельлі: “Ня турбуйцеся заўтрашнім днём” (Мц. 6:34), то адразу ж выйшаў прэч і раздаў патрабуючым і астатнюю частку маёмасьці. Не жадаючы больш пражываць у сваім доме, ён даручыў сястру верным і вядомым яму нявінным дзевам, прысьвяціўшым сябе на служэньне Жаніху — Хрысту, каб яна выхоўвалася сярод іх прыкладам іх жыцьця, сам жа пачаў весьці суровае і строгае падзьвіжніцкае жыцьцё.

У той час у Эгіпце было яшчэ мала манастыроў і пустэльніцтва было яшчэ не распаўсюджана; але усякі, хто жадаў служыць Хрысту і ратавацца, практыкаваўся ў дабрадзейнасьці, адасобіўшыся недзе зблізку свайго паселішча. У той час на недалёкай адлегласьці ад паселішча Антонія пражываў адзін старац, які зь маладых гадоў аддаваўся ў адзіноце манаскім подзьвігам. Пабачыўшыся зь ім і атрымаўшы для душы карысьць ад гэтага, Антоній пачаў пераймаць яму і таксама шукаць адзіноты ў розных месцах у блізкасьці ад свайго паселішча. Калі і пасьля гэтага яму даводзілася чуць пра якога—небудзь пустэльніка, ён, падобна разважлівай пчале, адпраўляўся шукаць яго і не вяртаўся назад, пакуль не знаходзіў патрэбнае і праз спатканьне і гутарку зь ім не здабываў, падобна таму як пчала здабываеш мёд, — некаторай карысьці для сябе.

Такія былі першыя подзьвігі вялебнага, у якіх маючы посьпех, ён усё больш і. больш умацоўваў свае намеры ў добрым кірунку. Разам з гэтым ён набываў сабе пражытак працай сваіх рук, памятаючы словы Пісаньня (2 Фес.3:10). На атрыманыя ад продажу сваіх вырабаў грошы ён купляў хлеб і сілкаваў галодных; ягоная душа была ў сталых малітоўных зносінах з Богам, бо ён ведаў з Пісаньня, што маліцца трэба бесьперастанку (1 Фес.5:17). Чытаньне Сьвятога Пісаньня ён выслухваў з такой глыбокай увагай, што не забываў з чытанага рашуча нічога і, пры строгім выкананьні усіх запаведзяў Гасподніх, памяць пачала замяняць яму самая сьвятыя кнігі. Так жыў Антоній, і яго любілі усе браты, да якіх ён прыходзіў, каб атрымаць ад іх душэўную карысьць і, знаходзячыся ў падначаленьні ў іх, павучыцца ад іх дабрадзейнасьці, — якою хто пераважна адрозьніваўся: аднаму ён імкнуўся пераймаць ва устрыманьні, іншаму ў бадзёрасьці, таму — у пакорнасьці, іншаму ў пільнасьці, іншаму — ва уважлівасьці да чытанага; у аднаго ён вучыўся подзьвігам посту, у іншага дзіваваўся ляжаньню на голай зямлі, услаўляў пакору аднаго, цярпеньне іншага. Набыўшы агульную усіх іх любоў і ад усіх атрымаўшы для сябе карысьць, ён вяртаўся да сябе ў кельлю і там, разважаючы пра усё бачанае, імкнуўся засвоіць і сумясьціць у сабе дабрадзейнасьці усіх, накіроўваючы свае высілкі да таго, каб ні ў адной са згаданых дабрадзейнасьцяў не апынуцца самым апошнім. Паступаючы так, ён, хоць і пачаў усіх пераўзыходзіць славаю, аднак жа, працягваў карыстацца агульнаю любоўю: суседзі і манахі, якіх ён часта наведваў, бачачы такое жыцьцё Антонія, звалі яго багалюбівым і любілі адны — як сына, іншыя — як брата.

Калі Антоній так меў посьпех і умацоўваўся ў дабры, вораг хрысьціянскага імя — сатана, быўшы не ў сілах бачыць такія дабрадзейнасьці ў юнаку, паўстаў супраць яго са сваім старажытным спакушэньнем і пачаў спрабаваць адхіліць яго праз спакушэньне ад добрых намераў і спакусіць з праўдзівага шляху. Ён прыводзіў яму на памяць думку пра прададзеную і раздадзеную маёмасьць, пра незабясьпечанасьць сястры, пра веліч роду, пра мітусьлівую славу гэтага сьвету, пра задавальненьне, якое можна атрымаць ад рознай ежы і іншых прыгажосьцях сьвецкага жыцьця. Адначасова ён уяўляў Антонію вонкава цяжкі шлях і цяжкі канец дабрадзейнасьці, і немач цела і працягласьць часу подзьвігу; гэтымі і шматлікімі іншымі намерамі спакусьнік імкнуўся азмрочыць яго розум і разбэсьціць сэрца. Калі ж сатана убачыў сябе пераможаным Антоніем праз ягоныя малітвы да Бога, цярпеньне і веру, то зьвярнуўся да звычайных у юнацкім узросьце спакусам: пачаў бянтэжыць яго начнымі летуценьнямі, страхам і прывідамі, шумам, галасамі і крыкамі сярод ночы, днём жа — і адкрытымі нападамі. Антоній цьвёрда пярэчыў сатане: той укладаў яму нячыстыя намеры, Антоній жа праганяў іх бесьперапыннаю малітваю; той імкнуўся прывесьці яго пачуцьці ў асалоду натуральным раздражненьнем і хваляваньнем юрлівасьці, а гэты агароджваў сваё цела вераю, няспаньнем і пастом; сатана прымаў уначы выяву выдатнай жанчыны і усяляк спрабаваў узбудзіць у Антоніі запал, але той гасіў яе думкай пра пекла зь нязгаслым полымем і вечным чырве; сатана схіляў юнага Антонія ступіць на шлях сьлізкі і блізкі да падзеньня, а ён, прыводзячы сабе на думку вечныя пакуты пасьля страшнага суду, непарушна захоўваў сярод спакусаў чысьціню душы. Усё гэта паслужыла толькі да зганьбаваньня сатаны: пракляты, пачаўшы марыць быць падобным Богу, быў зараз прысаромлены юнаком; што паўстае супраць цела і крыві быў перамагаем чалавекам, маючым цела, таму што Свайму слузе садзейнічаў Гасподзь, што прыняў дзеля нас цела і падараваўшы праз тое цела сілу перамагаць ворага, каб усё, хто спакушаем, такім чынам, адзін за адным, маглі — кожны паўтараць словы апостала: “Ня я, зрэшты, а мілата Божая, якая са мною” (1 Кар. 15:10).

Зласьлівы зьмей пераканаўся, нарэшце, што ён не ў сілах перамагчы Антонія такімі сваімі падступнымі спакусамі, і, бачачы сябе заўсёды толькі гнаным, нямоглы скрыгатаў зубамі. Потым ён зьявіўся яму мабыць — у выяве чорнага і страшнага хлопца, які з плачам так казаў чалавечым голасам:

— Шматлікіх я увёў у спакусу, шматлікіх спакусіў, але зараз як іншымі сьвятымі, так і табой праз твае подзьвігі пераможаны.

На праўду, падступны спакусьнік казаў гэта, разьлічваючы прывесьці пакорлівага юнака да высокага менавіта пра сябе.

— Хто ты, што так кажаш пра сябе? — спытаў яго вялебны Антоній.

— Я спакусьнік на блуд, — адказваў сатана, — шматлікімі рознымі хітрасьцямі я імкнуся схіліць на гэты грэх усіх юнакоў, чаму і завуся духам блуду. Колькіх ужо людзей, даўшых зарок цноты, я схіліў да такога граху! колькіх, ужо распачаўшых жыць устрыманьнем, мне атрымалася вярнуць да ранейшага нячыстага жыцьця! Я — той, за каго і прарок Асія дакарае упаўшых, кажучы: “Бо дух блуду ўвёў іх у аблуду” (Ас. 4:12), і сапраўды, яны былі спакушаны мною; я ж часта спакушаў і цябе самога, але кожны раз быў прагнаны табою.

Антоній, калі пачуў гэта, то падзякаваў Госпаду і зь яшчэ большаю, чым раней, бязбоязнасьцю сказаў ворагу:

— Шмат у чым ты зьняважаны, шмат у чым прысаромлены, чаму і чарноцьце твае і прынятая табою выява хлопца па сутнасьці не іншае, як толькі знакі твайго бясьсільля. Зараз я ужо і не асьцерагаюся больш цябе: “Гасподзь мне памочнік: буду глядзець на ворагаў маіх” (Пс. 117:7).

Ад гэтых слоў Антонія прывід адразу бясьсьледна зьнік. Такая была першая перамога Антонія над сатаной, здабытая зь дапамогай дабрадатнай сілы Хрыстовай. Аднак жа, ні Антоній не прыйшоў у нядбаньне пра сябе пасьля гэтай адной перамогі, ні ў сатаны пасьля адной паразы не саслабелі яшчэ сілы, таму што ён “як рыклівы леў, шукаючы каго праглынуць” (1 Пят 5:8).

Антоній, памятаючы з Пісаньня, што шмат бывае падкопаў Сатаны, неаслабна практыкаваўся ў цяжкіх подзьвігах, разважаючы, што калі сатана і быў пераможаны, калі спакушаў цялеснаю юрлівасьцю, то ён можа падвергнуць новым або яшчэ цяжэйшым і небясьпечным спакусам. Таму Антоній усё больш і больш мардаваў і занявольваў сабе сваё цела, каб, перамогшы ў адным, не даць над сабою перамогі ў іншым. Прывучаючы сябе паступова да яшчэ больш суровага жыцьця, шматлікія надзвычайныя подзьвігі служэньня Богу ён зрабіў звыклымі для сябе, звычкі ж зьвярнуў як бы ў прыроду: кожны Дзень ён пасьціўся да заходу сонца і усе ночы праводзіў у малітве; часам ён спажываў ежу толькі праз два дня і толькі на чацьвёртую ноч на невялікі час забываўся сном. Ежу ягоную складалі хлеб і соль, пры невялікай колькасьці вады, пасьцельлю служыла рагожа ці валасяніца, а часам — і голая зямля. Алеі ён зусім не ужываў у ежу, пра мяса ж і віно не трэба і казаць, бо іх не ужываюць і меней руплівыя манахі. Вялебны казаў, што юнацкаму целу і немагчыма перамагчы ворага, калі яно будзе расслабленае саладосьцю алеі, і што трэба накладаць на цела як болей магчымыя цяжэйшыя подзьвігі, каб, з паслабленьнем ягоным, рабіўся мацней дух, па слову апостала: “Калі я нямоглы, тады моцны” (2 Кар. 12:10). Прымаючы на сябе кожны дзень усе новыя і новыя подзьвігі, ён успамінаў прарока Ільлю, які казаў: “Жывы Гасподзь Саваоф, прад Якім я стаю!” (3 Цар. 18:15). І ён так разважаў сам зь сабою:

— Не дарма дададзена тут у пісаньні гэта слова да месца, бо Ільля не лічыў, подзьвігаў мінулага часу, але як бы кожны Дзень ізноў прымаўся за подзьвігі, усімі сіламі імкнучыся паўстаць прад вачамі Божымі такім, якім, па яго меркаваньні, павінен быць чалавек годны сузіраньня Божая, г. з. — чыстым сэрцам і гатовым выконваць волю Боскую.

Ён думаў і пра тое яшчэ, што кожны падзьвіжнік павінен пераймаць вялікаму Ільлі і, маючы прад сабой ягоны прыклад, вывучаць па ім, — як прад люстэркам, — сваё жыцьцё. Таму ён адправіўся да знаходзіўшымся недалёка ад паселішча могілкам са склепамі, упрасіўшы раней аднаго са знаёмых, каб ён прыносіў яму ў вядомыя дні ежу. Той замкнуў яго ў адной з такіх скляпаў і там, у адзіноце, вялебны аддаваўся бязмоўнасьці. Пры выглядзе гэтага, сатана пачаў асьцерагацца, што Антоній з часам узброіцца супраць яго пустэльніцкім падзьвіжніцтвам: сабраўшы дэманаў, ён, па дазволу Божаму, падверг яго такому жудаснаму зьбіцьцю, што вялебны ляжаў пасьля нерухомым і безгалосым, пра што пасьля ён сам шмат разоў распавядаў; прычыненыя яму пакуты пераўзыходзілі усякія чалавечыя пакуты. Але, па літасьці Госпада Бога, ніколі не пакідаючага маючых спадзяваньне на Яго, Антоній не памёр. Праз некалькі дзён, да Антонія прыйшоў згаданы раней ягоны знаёмы, несучы звычайную ежу. Адчыніўшы дзьверы і убачыўшы яго быццам мёртвага ляжачым на зямлі, ён падняў яго і прынёс у сваё паселішча.

Калі разьнёсься слых пра гэта, да Антонія памкнуліся суседзі і родзічы і зь вялікаю скрухай пачалі зьдзяйсьняць над ім, як над памерлым ужо, памінальную службу. Але апоўначы, калі усё моцна заснулі ад стомы, Антоній пачаў прыходзіць патроху ў сябе; уздыхнуўшы і прыпадняўшы галаву, ён заўважыў, што не сьпіць толькі той, хто прынёс яго сюды. Падклікаўшы яго да сябе, ён стаў прасіць яго, каб той, не будзячы нікога, аднёс яго на ранейшае месца, што і было выканана, і Антоній ізноў пачаў жыць у адзіноце. Не маючы сіл, па чыньніку ран, стаяць на нагах, ён маліўся, лежачы ніцма, і пасьля; малітвы гучна выклікнуў:

— Нячысьцікі! вось я, Антоній, тут. Не пазьбягаю я барацьбы зь вамі; ведайце, што калі зробіце нешта, нават і большае ранейшага, нішто не можа адлучыць мяне ад любові да Хрыста.

Пры гэтым Вялебны сьпяваў:

— “Калі выступіць супраць мяне кагорта, не збаіцца сэрца маё” (Пс.26:3)

Тады ненавісьнік дабра — сатана, дзівячыся, што Антоній адважыўся вярнуцца сюды пасьля такога зьбіцьця, склікае сваіх нячысьцікаў і зь лютасьцю кажа ім:

— Бачыце, — нам не атрымалася перамагчы яго ні духам блуду, ні ранамі цела, — пасьля таго і іншага ён нават зь яшчэ большаю адвагай зьдзекуецца над намі; узброіцеся ж кожны на яшчэ мацнейшую і зацятую барацьбу зь ім, каб ён адчуў, каму зрабіў выклік.

І адразу пасьля гэтага усё мноства нячысьцікаў прыйшло ў апантаны рух, таму што ў сатаны ёсьць шмат спосабаў барацьбы зь людзьмі. Раптам раздаўся такі гром, што месца гэта пахіснулася ў самым падмурку, і сьцены распаліся; і адразу сюды уварвалася і запоўніла жыльлё Антонія мноства дэманаў, якія зьявіліся ў выглядзе зданяў ільвоў, ваўкоў, асьпідаў, зьмей, скарпіёнаў, рысяў і мядзьведзяў, і кожны з гэтых зданяў выяўляў сваю лютасьць адпаведным яго выгляду спосабам: леў рыкаў, рыхтуючыся паглынуць Антонія, тур запалохваў сваім ровам і рагамі, з шыпеньнем выгіналася зьмяя, імкліва кідаліся ваўкі, рысь па сваім рыхтавалася да нападу; усе гэтыя здані былі вельмі страшныя па сваім вонкавым выглядзе, а выраблены іх ровам шум быў прама жудасны. Антоній, уражаны і разьдзіраем імі, пераносіў найпакутлівыя катаваньні, але не запаў у страх і захаваў бадзёрасьць і чысьціню розуму. Хоць раны цела і прычынялі яму боль, але, застаючыся непахісным у душы, ён як бы зьдзекаваўся над ворагамі і казаў:

— Калі б у вас было колькі—небудзь сілы, то для барацьбы са мной досыць было б і аднаго зь вас, — але Гасподзь адняў у вас сілу, таму вы і спрабуеце застрашыць сваёю шматлікасьцю; ужо адно тое служыць відавочным знакам вашай слабасьці, што вы прынялі на сябе выявы неразумных жывёлін.

І зноў ён мужна працягваў казаць ім:

— Калі, па дазволу Божаму, вы маеце сілу напасьці і паглынуць мяне, то вось я, — чаго марудзіце? А калі вам не дадзена такой сілы над мной, — то навошта дарма і працаваць? Знак крыжа і вера ў Бога служаць для нас неадольнай сьцяной абароны.

Так дэманы, пасьля шматлікіх замахаў і марных стараньняў застрашыць вялебнага Антонія, толькі скрыгаталі сваімі зубамі, таму што не толькі ніводны зь іх не меў ніякага посьпеху, але, насупраць, самі былі пераможаны і пасаромлены ім.

Міласэрны Гасподзь Ісус, любячы Свайго слугу, не пакінуў яго падчас такой цяжкай барацьбы зь дэманамі. Падняўшы дагары свой позірк, Антоній убачыў, што дах склепу расчыніўся над ім і да яго сыходзіць, расьсяваючы цемру, сьветлы прамень. Са зьяўленьнем сьвятла, дэманаў не засталося ніводнага, боль цела імгненна супакоіўся, склеп ж, які распалася пры зьяўленьні дэманаў, зноў апынулася цэлым. Зразумеўшы ў гэтым наведваньне Госпада і глыбока, ад сэрца, уздыхнуўшы, вялебны выклікнуў з тварам, зьвернутым да азараючага яго сьвятла:

— Дзе быў Ты, міласэрны Ісусе? — дзе быў Ты, і чаму зь самага пачатку не зьявіўся вылечыць мае раны?

І быў да яго голас:

— Антоній! Я быў тут, але чакаў, жадаючы бачыць тваю мужнасьць; зараз жа, пасьля таго як ты цьвёрда вытрымаў барацьбу, Я буду заўсёды дапамагаць табе і услаўлю цябе ва усім сьвеце.

Пачуўшы гэта, Антоній устаў і адчуў сябе настолькі дужым, што, як здавалася яму, ён атрымаў ізноў сілы шмат больш, чым выдаткаваў у барацьбе. Вялебнаму Антоній было тады трыццаць пяць гадоў.

Пасьля гэтага Антоній пайшоў да вышэйзгаданага старца, у якога ён шукаў кіраўніцтва ў самым пачатку, і пачаў упрошваць яго пайсьці і пасяліцца разам зь ім у пустэльні ў якім або цяжкадасягальным месцы. Калі старац адмовіўся — і па чыньніку старасьці, і па чыньніку навізны такой выявы падзьвіжніцтва, Антоній бясстрашна адправіўся адзін у далёкі шлях да невядомай сярод манахаў гары ў пустэльні. Але вораг, не спыняючы спакушаць яго і жадаючы перашкодзіць выкананьню яго намеру, кінуў на шляху ягоным срэбную талерку, — каб спакусіць яго срэбралюбствам. Убачыўшы талерку, Антоній зразумеў спакусу ворага і прыпыніўся крыху ў разважаньні. Гледзячы ў бок — на талерку, ён пачаў выкрываць захаваўшамуся ў здані срэбра спакусьніку і так казаць у сабе:

— Адкуль быць гэтай талерцы ў пустэльні? — Гэта толькі шлях для зьвяроў і птушак, тут няма нават ніводнага чалавечага сьледу; да таго ж, калі б яна звалілася зь мяшка, то, па прычыні яго вялікіх памераў, гэта не магло б застацца незаўважаным для згубіўшага, і ён, ва усякім разе, вярнуўся б і, пашукаўшы на пройдзеным шляху, знайшоў бы згубленую рэч, бо месца тут пустэльнае. Гэта твая, сатана, хітрасьць, але не перашкодзіш гэтым майму намеру: “Срэбра тваё хай будзе на згубу з табою” (Дзеі. 8:20).

І толькі — толькі ён прагаварыў гэта, талерка імгненна зьнікла, як расьсяваецца дым ад полымя.

У іншы раз пасьля гэтага ён убачыў золата, у вялікай колькасьці ляжачае на ягоным шляху. Ён хутка пераскочыў праз яго, як праз які—небудзь вагонь, і пасьпяшаўся ў пустэльню. Перайшоўшы там раку, ён знайшоў у гары нейкае пустое абгароджанае месца, якое, па чыньніку даўняга запусьценьня, было поўнае рознага роду атрутных гадаў і зьмей. Антоній пасяліўся тут, і усё мноства скарпіёнаў, як бы гнанае нейкім, адразу ж разьбеглася. Ён заклаў камянямі уваход; прынёсшы зь сабою хлеба на шэсьць месяцаў, — паколькі запасіць яго было ў звычаі ў фівянаў, у якіх ён нярэдка не псаваўся на працягу цэлага году, — і, маючы усярэдзіне агароджы трохі воды, ён пачаў там жыць у поўнай адзіноце, пустэльнікам, ніколі сам не выходзячы адтуль і да сябе нікога не прымаючы. Толькі два разу ў год ён прымаў праз дах хлеб, які прыносіўся яму сябрам, якога ён раней прасіў пра гэта; але зь прыносіўшым ён не перамаўляўся ніводным словы.

Калі шматлікія, жадаючы бачыць Антонія, каб атрымаць ад яго душэўную карысьць прыходзілі да дзьвярэй яго жыльля, то чулі розныя зьвернутыя супраць Антонія галасы нячыстых духоў, якія крычалі:

— Навошта ты прыйшоў у нашы валоданьні? што табе за справа да гэтай пустэльні? ідзі прочкі з чужых межаў, табе не пад сілу жыць тут і пераносіць нашы напады!

У такой бесьперапыннай барацьбе зь нячысьцікамі і ў такой адзіноце удалечыні ад людзей звышгодны Антоній пражыў цэлых дваццаць гадоў.

Калі ж наступіў час папрацаваць не для свайго толькі выратаваньні, але і на карысьць іншым, да жыльля Антонія сабралася шмат асобаў, якія жадалі пераймаць ягонае падзьвіжніцкае жыцьцё, і яны сілком разламалі уваход у ягонае жыльлё. Убачыўшы, што твар у яго сьветлы і целам ён здаровы, яны дзівіліся, як пасьля такіх пастоў і подзьвігаў і пасьля такой барацьбы зь нячысьцікамі ён не зьмяніўся ні тварам, ні целам. З гэтага часу звышгодны зрабіўся і для іншых настаўнікам, пастырам, настаўнікам падзьвіжніцкага жыцьця і правадыром на шляху да неба. Бог да такой ступені дапамагаў яму, што пасьля ў яго зьявілася незьлічонае мноства вучняў, якіх ён схіліў да адрачэньня ад сьвету і ад саміх сябе. На працягу нядоўгачасовага часу утварылася мноства манастыроў, у якіх ён зь любоўю кіраваў у падзьвіжніцкім жыцьці манахаў новых і старых — і па узросьце, і па часе такога жыцьця. Аднойчы брація, сабраўшыся, пачала прасіць яго, каб ён даў ім статут манаскага жыцьця. Узвысіўшы голас, ён адказваў:

— Для навучэньня выкананьню запаведзяў Божых зусім досыць і Боскіх Пісаньняў; аднак, нельга не лічыць справай вельмі карыснай і добрай, калі брація узаемна суцяшаюць адзін аднаго словамі. Таму, адкрывайце мне, як дзеці айцу, тое, што ведаеце, я ж, як дзецям, буду паведамляць вам тое, што пазнаў з працяглага досьведу. Першым чынам, хай ва усіх вас будзе агульным правілам, — каб ніхто не слабеў у подзьвігу, які ён распачаў на сябе, але кожны хай заўсёды імкнецца, як толькі пачатковец, памнажаць і павялічваць пачатае.

Працягваючы сваю гаворку, Антоній паведаміў ім шмат карыснай навукі, як гэта відаць зь ягонай гутаркі, падрабязна выкладзенай у складзеным Апанасам Вялікім жыцьці Антонія. З гэтай гутаркі тут будзе прыведзена ліць найбольш важнае. Пра жыцьцё вечнае Сьвятой Антоній так казаў:

— У гэтым сапраўдным жыцьці кошт набытай рэчы бывае роўны таму, чаго яна каштуе, і не больш за тое атрымлівае прадавец. Але абяцаньне вечнага жыцьця набываецца за занадта малы кошт: яно падаецца нам за жыцьцё кароткачасовае, аб якім напісана: “Дзён гадоў нашых — семдзесят гадоў; а пры большай моцы восемдзесят гадоў; а самая лепшая іх пара — праца і хвароба” (Пс. 89:10). Калі б мы нават пражылі, працуючы на служэньні Богу, восемдзесят ці сто гадоў, усё ж у будучым жыцьці нам цараваць не які—небудзь абмежаваны час, але за вышэйзгаданую колькасьць гадоў запануем на вякі стагодзьдзяў, прытым — не зямлю атрымаем ва уладаньне, але неба, склаўшы зь сябе тленнае цела, атрымаем яго ж ізноў у нятленьні. Такім чынам, дзеці мае, не аддавайцеся смутку, таму што “цяперашнія часовыя пакуты нічога ня вартыя ў параўнаньні з тою славаю, якая адкрыецца ў нас” (Рым. 8:18).

Пра пакідаючых сьвет і схільных перабольшваць значэньне свайго подзьвігу ён казаў:

— Хай ніхто зь адмовіўшыхся ад сьвету не думае пра сябе, што ён пакінуў нешта вялікае, таму што, у параўнаньні зь нябеснымі выгодамі, уся зямля нікчэмная і малая. Калі ж увесь сьвет у сукупнасьці не каштуе нябесных сяліб, то хай кожны падумае і зразумее, што, зрокшыся некалькіх вінаграднікаў, ці ніў і дамоў, ці ад нікчэмнай колькасьці золата, ён не можа — ні казаць, што пакінуў вялікае, ні смуткаваць, што узнагароду атрымае малаважную. Падобна таму, хто адмаўляецца ад малой меднай манэт для набыцьця ста залатых манэт, — адмовіўшыся ад усяго сьвету, калі б ён увесь быў у яго уладзе, усё ж у нябесным царстве, атрымаў бы ў сто кратаў большую узнагароду.

Пра прывіднасьць зямных выгод і вялікай карысьці дабрадзейнасьцяў звышгодны сказаў наступнае:

— Асабліва цьвёрда мы павінны памятаць тое, што калі б хто і не захацеў расставацца са сваімі багацьцямі, усё ж сьмерць сілком разлучыць яго зь імі. Калі так, то чаму ж нам самім не зрабіць таго ж для дабрадзейнасьці? чаму дзеля нябеснага царства не адмовіцца добраахвотна ад сваёй маёмасьці, якое усё адно страцім у канцы гэтага жыцьця? Хай жа хрысьціяне не клапоцяцца пра тое, чаго, паміраючы, не могуць узяць зь сабой. Будзем, лепш, усімі сіламі душы імкнуцца да набыцьця таго, што узводзіць нас, па сьмерці, на неба, як то: прамудрасьці, цноты, справядлівасьці, дабрадзейнага жыцьця, разважлівасьці, любові да галечы, цьвёрдай веры ў Хрыста, міру, дабрыні. Імкнучыся да гэтага, мы і на зямлі будзе праводзіць жыцьцё безжурботнае.

Пра дбайнае і няспыннае служэньне Хрысту Богу сьвяты Антоній казаў так:

— Не варта нам забываць, што мы — слугі Хрыста і павінны служыць яму, свайму Творцу. Слуга не можа адмаўляцца ад выкананьня загадаў, якія адносяцца да сёньняшняга ці будучага часу, на той падставай, што ён працаваў ужо ў ранейшы час, і не асьмеліцца сказаць, што, змарыўшыся на ранейшай працы, зараз павінен быць вольны, — насупраць, кожны Дзень зь аднолькавай стараннасьцю выконвае усё таксама добра, каб і спадару свайму дагадзіць і самому не падвергнуцца за ленасьць зьбіцьцю і пакараньню. Падобным чынам і мы павінны заўсёды дбайна выконваць запаветы Боскія, цьвёрда памятаючы, што Гасподзь — праведны падаўца узнагароды, і што ў якім граху сьмерць засьпее чалавека, за той ён і будзе асуджаны. Пра гэта Ён зь выразнасьцю сьведчыць і праз словы прарока Езэкііля: “Ён памрэ ад няпраўды сваёй, якую ўчыніў” (Езэк. 33:13). Вось чаму і пракляты Юда ў адну ноч, за зьдзейсьненае ім злачынства, страціў плады сваіх прац на працягу усяго ранейшага часу. Таму мы павінны заўсёды зь аднолькавай стараннасьцю імкнуцца выконваць запаветы Госпада, і Сам Бог будзе пры гэтым дапамагаць нам, як напісана: “Хто любіць Бога, хто пакліканы па Ягонай пастанове, усё спрыяе на добрае” (Рым. 8:28).

А каб не аддавацца ленасьці, Антоній пераконваў памятаць заўсёды пра сьмерць і прыводзіў словы апостала, які так казаў пра тое, што ён штодня памірае: “Мы ўвесь час падупадаем небясьпецы. Я кожны дзень паміраю” (1 Кар. 15:30 — 31).

— Таму, — працягваў Антоній, — і мы, людзі, будзем імкнуцца жыць праведна і, разважаючы пра сьмяротную гадзіну, не грашыць. Устаючы ад сну, не будзем спадзявацца дажыць да вечара, і, адыходзячы да сну, будзем памятаць, што, быць можа, не дажывём да раніцы; не будзем забываць, што мера нашага жыцьця нам невядомая, і што мы цалкам ва уладзе Боскай. А жывучы так кожны Дзень, мы не будзем ні грашыць, ні спакушацца нейкімі згубнымі пажаданьнямі, ні гневацца адзін на аднаго, ні зьбіраць сабе зямных багацьцяў, але, як штохвіліны чакаючыя сьмерці, занядбаем усім тленным: страціць для нас усякае значэньне жаночая любоў, загасьне полымя юрлівасьці, будзем мы тады прабачаць адзін аднаму грахі, трымаючы заўсёды прад сваімі уяўнымі вачамі Дзень страшнага суду; страх прад гэтым судом і трапятаньне пры думцы пра вечныя пякельныя пакуты загадзя будуць адхіляць прыемнасьць задавальненьня цела і утрымліваць душу ад падзеньня ў грахоўную прорву.

Пра царства Боскае Антоній казаў яшчэ:

— Эліны, шукаючы мудрасьці, едуць за мора і пра пустыя вучэньні распытваюць чужых настаўнікаў; нам жа зусім не трэба пераходзіць зь адной чужой краіны ў іншую ці пераплываць, шукаючы царства нябеснага, мора, бо Самім Госпадам нашым Ісусам Хрыстом сказана ў Эвангельлі: “Царства Божае ўнутры ў вас ёсьць” (Лк. 17:21), і для дасягненьня яго патрэбна толькі адна наша добрая воля.

Адносна барацьбы зь дэманамі Антоній даў наступныя навучаньні:

— Самім Богам паказана нам зь неаслабнай увагай сачыць заўсёды за тым, што адбываецца ў нас у душы, таму што ў нас ёсьць вельмі хітрыя ў барацьбе ворагі, — разумею дэманаў, — і нам, па словах апостала (Эфес.6:11—12), мае быць няспынная барацьба зь імі. Незьлічонае мноства іх носіцца ў паветры, цэлая процьма ворагаў атачаюць нас зь усіх бакоў. Я не мог бы растлумачыць вам усе адрозьненьні паміж імі; скажу толькі коратка пра тыя вядомыя мне сродках, якімі яны спрабуюць спакушаць нас. Першым чынам, мы павінны цьвёрда памятаць тое, што Бог не падстава зла, і што дэманы зрабіліся злымі не па Ягонай волі: такая зьмена ў іх адбылася не па прыродзе, а залежала ад іх уласнай волі. Як створаныя добрым Богам, яны першапачаткова былі добрымі духамі, але за ганарлівасьць былі скінутыя зь неба на зямлю, дзе, касьнеючы ў злым, спакусілі народы лжывымі марамі і навучылі іх ідалапаклонству; нам жа, хрысьціянам, яны бязьмерна зайздросьцяць і бесьперастанку паднімаюць супраць нас усякае зло, асьцерагаючыся, што мы ўспадкуем  іх ранейшую славу на нябёсах. Розныя і разнастайныя ступені апусканьня іх у зло: адны зь іх дасягнулі крайняга падзеньня ў бездань нягоднасьці, іншыя здаюцца меней зласьлівымі, але усе яны, па меры сваіх сіл, змагаюцца рознымі спосабамі супраць усякай дабрадзейнасьці. Таму нам патрэбныя узмоцненыя малітвы і подзьвігі устрыманьня, для атрыманьня ад Бога дарунка разважаньня, — каб спасьцігаць адрозьненьні паміж злымі духамі, каб пазнаваць у кожным асобным выпадку іх рознага роду хітрасьці і спакушэньні і усё адбіваць адным і тым жа хрысьціянскім знакам — крыжом Гасподнім. Атрымаўшы гэты дарунак, Сьвяты апостал Павел вучыў: “Каб не зрабіў нам шкоды сатана; бо нам вядомы ягоныя намыслы” (2 Кар. 2:11). Трэба, каб і мы пераймалі апосталу і папярэджвалі іншых пра тое, што выпрабавалі самі, і наогул — навучалі узаемна адзін аднаго. Са свайго боку я бачыў ад дэманаў шмат падступных спакушэньняў і кажу вам пра гэта, як дзецям, каб, маючы папярэджаньне, вы маглі захаваць сябе сярод такіх жа спакус. Вялікая злосьць нячысьцікаў супраць усіх хрысьціян, асабліва ж — супраць манахаў і нявіньніц Хрыстовых: яны усюды расстаўляюць ім у жыцьці спакусы, намагаюцца разбэсьціць іх сэрцы бязбожнымі і нячыстымі намерамі. Але ніхто зь вас хай не прыходзіць ад гэтага ў страх, бо гарачымі малітвамі да Бога і постам нячысьцікі неадкладна праганяюцца. Зрэшты, калі яны спыняць на некаторы час напады, не думайце, што вы ужо зусім перамаглі, бо, пасьля паразы, нячысьцікі звычайна нападаюць потым зь яшчэ большаю сілаю. Хітра зьмяняючы спосабы барацьбы, яны калі не могуць прывабіць чалавека намерамі, то спрабуюць спакусіць ці запалохаць яго зданямі, прымаючы выяву то жанчыны, то скарпіёна, то ператвараючыся ў якога—небудзь волата, вышынёю з храм, у цэлыя палкі ваяроў ці ў нейкія іншыя здані, якія усе зьнікаюць па першым жа зьдзяйсьненьні знака крыжа. калі ў гэтым пазнаюць іх спакушэньне, то яны зьяўляюцца прадказальнікамі і намагаюцца, падобна прарокам, прадказваць будучыя падзеі. калі і ў гэтым выпадку яны церпяць зганьбаваньне, то на дапамогу сабе ў барацьбе заклікаюць ужо самага свайго князя, корань і цэнтар усялякага зла.

Шмат разоў звышгодны айцец наш Антоній Вялікі распавядаў і пра зьяўляўшайся яму сапраўды такой жа сатанінскае выяве, якая падносіўся асьвечанаму Богам позірку Ёва: “Ад яго чханьня паказваецца сьвятло; вочы ў яго як вейкі зары; з пашчы ягонай выходзяць агнявікі, выскокваюць вогненныя іскры” (Ёў.  41:9 – 10). У такім страшным выглядзе зьяўляўся князь сатана. Ён жадаў бы імгненна загубіць увесь сьвет, але ў рэчаіснасьці не мае ніякай сілы: усямагутнасьць Боская утаймоўвае яго, падобна таму, як жывёла кіруецца аброцьцю, ці як свабоду палоннага зьнішчаюць кайданы ягоныя. Ён баіцца і крыжовага знака і дабрадзейнага жыцьця праведнікаў, і Сьвяты Антоній так кажа пра гэта:

— Вялікую сілу, умілаваныя браты, маюць супраць сатаны чыстае жыцьцё і бязгрэшная вера ў Бога. Паверце майму досьведу, — для сатаны страшныя няспаньне жывучых па волі Боскай людзей, іх малітвы і пасты, пакорнасьць, добраахвотная галеча, сьціпласьць, пакора, любоў, стрыманасьць, больш жа усяго — іх чыстасардэчная любоў да Хрыста. Высока узьлятаючы зьмей сам добра ведае, што ён асуджаны на таптаньне яго нагамі праведнікаў, па слову Боскаму: “Вось, даю вам уладу наступаць на зьмеяў і скарпіёнаў і на ўсю сілу варожую, і нішто не пашкодзіць вам” (Лк. 10:19).

Звышгодны Антоній распавёў для душэўнай карысьці слухачоў і вось яшчэ што:

— Колькі разоў нячысьцікі нападалі на мяне пад выглядам узброеных ваяроў і, прымаючы выявы скарпіёнаў, каней, зьвярэй і розных зьмей, атачалі мяне і напаўнялі сабой памяшканьне, у якім я быў. Калі ж я пачынаў сьпяваць супраць іх: “Некаторыя калясьніцамі, некаторыя конямі, а мы імем Госпада, Бога нашага, хвалімся” (Пс. 19:8), то, прагнаныя добрай дапамогай Божай, яны уцякалі. Аднойчы яны зьявіліся нават у вельмі сьветлым выглядзе і пачалі казаць: “Мы прыйшлі, Антоній, каб даць табе сьвятло”. Але я заплюшчыў свае вочы, каб не бачыць сатанінскага сьвятла, пачаў маліцца ў душы Богу, — і благое сьвятло іх загасла. Праз жа крыху часу, яны зноў зьявіліся і усталі прад мною сьпяваць і спрачацца адзін зь адным ад Пісаньня, — але я быў як глухі і не слухаў іх. Здаралася, што яны вагалі самы манастыр мой, але я з бясстрашным сэрцам маліўся Госпаду. Часта вакол мяне чуліся крыкі, скокі і звон; але калі я пачынаў сьпяваць, крыкі іх зьвярталіся ў жаласныя крыкі, і я услаўляў Госпада, зьнішчаючага іх сілу і паклаўшага канец іх апантанасьці.

— Паверце, дзеці мае, таму, — працягваў Антоній, — што я распавяду вам: аднойчы я бачыў сатану ў выяве незвычайнага волата, які адважыўся сказаць пра сябе:

— Я — Божая сіла і прамудрасьць, — і зьвярнуўся да мяне; з такімі словамі:

— Прасі ў мяне, Антоній, чаго жадаеш, і я дам табе.

Я ж, у адказ, плюнуў яму ў вусны і, узброіўшыся Хрыстовым імем, цалкам накіраваўся на яго, і гэты волат зь выгляду адразу растаў і зьнік у мяне ў руках. Калі я пасьціўся, ён ізноў зьявіўся мне пад выглядам манаха, які прынёс хлеб і угаворваў мяне паесьці.

— Ты, — казаў ён, — чалавек і не вольны ад чалавечай слабасьці, зрабі ж некаторае паслабленьне свайму целу, інакш можаш захварэць.

Але я зразумеў, што гэта — падступнае спакушэньне хітрага зьмея, і, калі зьвярнуўся да сваёй звычайнай зброі — знаку крыжа Хрыстовага, — ён адразу ператварыўся ў брую дыму, якая, пацягнуўшыся да акна, зьнікла праз яго. Нячысьцікі часта спрабавалі прывабіць мяне ў пустэльні зьявіўшайся раптам зданьню золата, разьлічваючы спакусіць ці выглядам ягоным ці праз дакрананьне да яго. Не схаваю і таго, што дэманы шмат разоў прымаліся біць мяне. Але я цярпліва пераносіў зьбіццё і толькі ўсклікаў:

— Ніхто не можа адлучыць мяне ад любові Хрыстовай!

Ад гэтых слоў яны прыходзілі ва узаемную адзін супраць аднаго лютасьць і, нарэшце, былі прагнаныя не па—мойму, але па Божым наказе, паводле слоў Хрыста: “Я бачыў сатану, які ўпаў зь неба, як маланка” (Лк. 10:18).

Аднойчы дэман пастукаўся ў вароты манастыра. Выйшаўшы, я убачыў прад сабой велізарнага волата, галава якога, здавалася, дасягала да нябёсаў. І калі я спытаў:

— Хто ты?

Ён адказваў:

— Я — сатана.

Я спытаў:

— Чаго табе, тут трэба?

— Дарма, — адказваў ён, — мяне вінавацяць усе манахі, — і за што праклінаюць мяне усе хрысьціяне?

— І справядліва паступаюць, — сказаў я ў адказ, — таму што, часта бываюць спакушаныя табой.

— Я нічога ім не раблю, — адказваў ён, — але самі яны бянтэжаць адзін аднаго. Бо я пракляты і зрынуты, — а ці не чуў ты з Пісаньня, што “У ворага зброі ня стала зусім, і гарады Ты разбурыў” (Пс. 9:7). І сапраўды, вось я ужо пазбаўлены усякага месца ў сьвеце, не засталося пад маёю уладай ніводнага горада, і няма ў мяне зброі, усе народы ва усіх краінах вызнаюць імя Хрыстова, пустэльні напоўніліся манахамі. Хай жа самі глядзяць за сабой, а мяне дарма не праклінаюць.

Падзівіўшыся тады мілаце Божай, я адказваў яму:

— Гэта гэтак новае і нечуванае ад цябе прызнаньне прыпісваю не тваёй праўдзівасьці, якой у цябе няма ніколькі, але — адзіна Боскай сіле; ты ж, быўшы бацькам хлусьні, павінен быў прызнацца ў тым, што ёсьць у рэчаіснасьці, і гэтым разам, супраць сваёй волі, сказаў праўду, таму што Хрыстос Сваім прышэсьцем канчаткова зрынуў тваю сілу, і, пазбаўлены анёльскай славы, ты вядзеш зараз жаласнае і ганебнае жыцьцё ва усялякім брудзе. — І толькі—толькі я прагаварыў гэта, дэман адразу зьнік.

Так звышгодны пераконваў брацію не страшыцца сілы нячысьцікаў, утаймаванай і зрынутай Хрыстом, але мужна, з Божай дапамогай, змагацца зь імі, умацоўваючы свае сэрцы вераю ў Хрыста. Слухаючы гэта, браты цешыліся і запаміналі, на карысьць сабе, навучаньні свайго айца. У адных узмацнялася імкненьне да дабрадзейнасьці, у іншых умацоўвалася слабая раней вера, некаторыя чысьціліся ад ілжывых спакушэньняў намерамі, сэрцы іншых вызваляліся ад дзеяньня на іх страшных зданяў, усё ж разам праймаліся бадзёрай гатоўнасьць пагарджаць спакушэньні дэманаў і дзіваваліся дадзенай Антонію ад Бога гэтак вялікай мілатой разуменьня і адрозьніваньня духоў.

На той гары, дзе жыў звышгодны Антоній, паўстала мноства манастыроў, якія, пакрываючы яе падобна шатрам, былі перапоўнены боскімі харамі сьпевакоў псальмаў, чытальнікаў Пісаньня, малітоўнікаў, посьнікаў, людзей, радасна маючых спадзяваньне на будучыя выгоды і працаўнікоў толькі для падачы міласьціны. Узаемная любоў і згода панавалі паміж імі, і сялібы іх былі падобныя гораду, чужому хваляваньню сьвету гэтага, перапоўненаму толькі набожнасьцю і праведнасьцю. Не было паміж імі ні нейкага брыдкага, ні лаяльніка, ні ненавісьніка, ні нагаворшчыка, ні ганарлівага; было толькі мноства падзьвіжнікаў, аднадушна служыўшых Богу, так што кожны, каму даводзілася бачыць гэтыя манастыры і такі іх лад жыцьця, не мог, усклікаючы, не паўтарыць словаў Пісаньня: “Такія цудоўныя намёты твае, Якаў, селішчы твае, Ізраіле! расьсьцілаюцца яны як даліны, як сады над ракою, як альясавыя дрэвы, пасаджаныя Госпадам” (Лік. 24:5 – 6).

Час ішоў, і Антоній працягваў усё больш дбайна і больш дбайна працаваць. Тым часам паўстала жорсткае ганеньне на царкву Хрыстову з боку ганебнага цара Максіміяна. І калі сьвятых пакутнікаў павялі ў Александрыю, то рушыў усьлед за ахвярамі Хрыстовымі і звышгодны Антоній, пакінуўшы для гэтага свой манастыр.

— Пойдзем, — казаў ён, — і мы на сьветлы баль нашых братоў, каб ці і самім удастоіцца таго ж, ці бачыць іншых падзьвіжнікаў.

Па сваёй любові і добрай волі звышгодны сапраўды быў пакутнікам. Але хоць ён і жадаў пацярпець за імя Хрыстова, пакутніцтва, аднак, не было яму наканавана, бо Гасподзь для карысьці Свайго статка захоўваў настаўніка і айца Антонія. Ён адкрыта выяўляў сваю адданасьць сьвятым мучанікам: злучаны зь імі сувязьзю непарыўнай любові, прыслугоўваў ім, калі яны былі ў кайданах, суправаджаў іх на суд, зьяўляўся прад тварам катаў і, не хаваючы, што ён хрысьціянін, прама як бы дамагаўся, такім чынам, пацярпець за Хрыста. Аднак, ніхто не адважыўся падняць на яго руку, таму што так было заўгодна Богу, захаваўшаму жыцьцё Антонія, якое было карысьней для людзей, чым яго пакутніцкая сьмерць. Пасьля таго як зьведаў пакутніцкі скон найсьвяты Пётр, архіяпіскап Александрыйскі, і ганеньне спынілася, вялебны Антоній вярнуўся ў свой ранейшы манастыр і, пераймаючы на працягу усяго наступнага жыцьця сьвятым мучанікам у веры і надзеі, катаваў сваё цела асабліва строгімі подзьвігамі і сталым няспаньнем. Ніжняю вопраткай ягонай была валасяніца, верхняю — скураны плашч. Цела свайго ён ніколі не абмываў, акрамя хіба тых выпадкаў, калі трэба было пераходзіць праз ваду, і да самай сьмерці яго ніхто ніколі не бачыў галізны ягонай.

Аднойчы, калі ён знаходзіўся ў адзіноце і, зачыніўшыся ў сваёй кельлі, нікога не прымаў, прыйшоў да яго зь ашалелаю дачкой ваявода Марцініян. Ён пачаў стукацца і маліць звышгоднага выйсьці, каб памаліцца і дапамагчы ягонай патрабуючай дачцэ. Антоній, не адмыкаючы дзьвярэй, вызірнуў зьверху і сказаў:

— Навошта ты зьвяртаесься да маёй дапамогі? я сьмяротны, як і ты, аднолькава мы абодва нямоглыя па прыродзе. Калі верыш у Хрыста, якому я служу, то ідзі, памаліся па сваёй веры Богу, і дачка твая акрыяе.

Марцініян паверыў, заклікаў імя Хрыстова і пайшоў дахаты зь адразу ж вылечанай дачкой. Гасподзь зьдзейсьніў шмат і іншых цудаў праз слугу Свайго Антонія. У Эвангельлі Ён абяцаў: “Прасеце, і дасца вам” (Мц. 7:7), і паводле з гэтым, адшукаўшы чалавека, годнага яго мілаты, не адмовіў яму і ў цудатворнай сіле: шмат ашалелых ляжала прад уваходам у ягоную кельлю, — бо дзьверы яе былі замкнёны, — і усе яны атрымлівалі вылячэньне па яго дабрадатных малітвах. Антоній убачыў, што гэта шматлікасьць наведвальнікаў перашкаджае яму знаходзіцца ва упадабаным ім бязмоўнасьці; зь іншага боку, ён асьцерагаўся, каб ягоным уласны розум не пачаў узьнімацца багацьцем зьдзейсьненых праз яго знакаў, — і вось ён задумаў ісьці ў верхнюю Фіваіду, дзе ён нікому не быў бы вядомым. Узяўшы хлеб, ён сеў на беразе ракі і пачаў чакаць карабля, каб пераплысьці на іншы бок. Раптам ён пачуў голас звыш, пытаючы:

— Антоній! куды і навошта ты ідзеш?

Не зьбянтэжыўшыся, бо ужо не ў першы рос чуў такі голас, Антоній бясстрашна адказваў:

— Бо людзі не даюць мне тут супакою, то я вырашыў адправіцца ў верхнюю Фіваіду, каб не падахвочвалі мяне рабіць тое, што перавышаеце мае сілы, і каб не парушалі маёй бязмоўнасьці.

— Калі пойдзеш у Фіваіду, — працягваў голас, — то ў яшчэ большай ступені павінен будзеш перажываць тыя ж цяжкасьці. Калі ж сапраўды жадаеш жыць ў строгай адзіноце, то ідзі зараз ва унутраную пустэльню.

— Хто ж пакажа мне дарогу туды, таму што месца гэта незнаёмае мне? — спытаў Антоній.

У адказ на гэта, голас паказаў яму на сарацынаў, якія звычайна хадзілі гэтаю дарогаю ў Егіпет для гандлю. Зараз яны вярталіся ужо назад, і Антоній, падышоўшы, пачаў прасіць іх, каб яны узялі яго зь сабою і давялі да пустэльні. Яны ахвотна пагадзіліся, бачачы ў Антоніі пасланага Самім Богам спадарожніка. Пабыўшы тры дня і тры ночы разам зь сарацынамі ў дарозе, вялебны Антоній сустрэў вельмі высокую гару, з—пад якой цякла крыніца добрай вады; гару атачала невялікая раўніна, на якой расьлі некалькі дзікіх фінікавых пальмаў. Антонію спадабалася гэта месца, — як быццам яно было паказана яму самому Богам, — і Той, Хто нябачна гутарыў зь ім на беразе ракі, сапраўды, паказаў яму абраць гэту гару для свайго месцазнаходжаньня. Узяўшы ад спадарожнікаў хлеба, пачаў ён жыць на гэтай гары адзін, і зь ім не жыл ніхто. Сарацыны, бачачы ягонае падзьвіжніцкае жыцьцё, пачалі прыносіць яму хлеб, часам жа ён меў некаторае беднае суцяшэньне і ў фініках дзікіх пальмаў. Пасьля ж, калі браты пазналі пра яго месцазнаходжаньне, то пачалі зь любоўю, як дзеці — айцу, дасылаць яму ежу. Але Антоній, бачачы, што дастаўляе братам цяжар і, жадаючы пазбавіць іх ад такой працы, упрасіў аднаго з прыйшоўшых, каб ён прынёс яму рыдлёўку, матыку і невялікую колькасьць насеньня. Калі той выканаў гэта, Антоній абышоўшы гару і абраў невялікае мястэчка, прыдатнае для капаньня і пасеву, таму што для арашэньня яго можна было правесьці зьверху ваду. Узрыхліўшы тут зямлю, ён пасеяў зерні, і з таго часу ён ужо кожны год меў свой хлеб; працуючы, ён цешыўся, што, не абцяжарваючы нікога, корміцца ў пустэльні працай сваіх уласных рук. Але і там шматлікія пачалі прыходзіць да яго, то, для пачастунку наведвальнікаў, ён пасеяў яшчэ крыху гародніны: бабоў, гароху і іншага. Першапачаткова сюды сталі прыходзіць на вадапой зьвяры, якія таптала і пажырала гародніну. Аднойчы, калі яны зазвычай сабраліся сюды, звышгодны узяў аднаго зь іх і, стукнуўшы яго зьлёгку дубцом, сказаў усім ім:

— Навошта вы прычыняеце мне шкоду, самі не бачачы ад мяне ніякага прыгнёту? Імем Гасподнім загадваю вам: ідзіце ад мяне прочкі і не падыходзіце сюды.

І з таго часу зьвяры, паслушныя забароне, ужо не прыходзілі больш. Так адасоблена жыл звышгодны, знаходзячыся ў малітве і няспынных подзьвігах. Зрэшты, рухомыя любоўю да старца, браты прыходзілі да яго і імкнуліся нейчым паслужыць яму. Кожны зь іх прыносіў масьлін і ялею ці сачавіцы і іншай гародніны, молячы падмацаваць сваё; згрыбелае ад старасьці цела. Колькі павінен быў перанесьці вялебны, жывячы там, нападаў, як пра гэта мы ведаем ад прыходзіўшых да яго!

Сапраўды спраўдзіліся на ім слова апостала: “Нашае змаганьне ня супроць крыві і плоці, а супроць …  духаў злосьці паднябесных” (Эфэс. 6:12).

Колькі там чулася жудасных крыкаў, як бы крыкаў натоўпу і гукаў зброі, — уся гара, здавалася, была поўная дэманаў! Але звышгодны Антоній быў падобны крэпасьці і адзін усіх перамог, адкідаючы усю процьму дэманаў каленасхілёнай малітвай. І сапраўды годна зьдзіўленьня, як адзін чалавек мог жыць у незаселенай пустэльні, не баючыся ні сталых нападаў дэманаў, ні такога мноства чатырохлапых зьвяроў і атрутных гадаў. Справядліва сьпяваў Давыд: “Той, хто надзею кладзе на Госпада, як гара Сіён, не захістаецца, стаяцьме вечна” (Пс. 124:1).

У адну ноч, калі Антоній маліўся і не спаў на служэньні Госпаду, раптам ён убачыў, што уся ягоная сяліба і нават атачаючыя пустэльня поўныя зьвяроў, якія страшна разяўлялі пасьці і скрыгаталі зубамі. Але звышгодны, адразу ўцяміўшы ў гэтым падступства ворага — сатаны, сказаў:

— Калі ад Госпада дадзена вам улада над мною, то я гатовы быць зьнішчаны вамі; калі ж вы зьявіліся па сатанінскім насланьні, то бяжыце прочкі, таму што я — слуга Хрыстовы.

І, па слове звышгоднага, усе зьвяры зьвярнуліся ў пасьпешныя уцёкі, гнаныя сілаю Боскай.

Праз некалькі дзён, адбылася новая барацьба з тым жа ворагам. Сьвяты меў звычай даваць на памяць які—небудзь падарунак кожнаму, прыходзячаму да яго з прынашэньнем, і для гэтай мэты плёў кошыкі. Пацягнуўшы за палоску, зь якой ён плёў кошык, ён раптам адчуў, што хтосьці трымае яе. Звышгодны падняўся і убачыў зьвера, які да пояса меў выгляд чалавека, іншая ж палова яго тулава мела выгляд асла. Антоній, перахрысьціўшыся, сказаў:

— Я — слуга Хрыста; калі ты пасланы на мяне, то вось я, — не уцякаю.

І адразу здань, разам са мноствам іншых нячысьцікаў, пусьцілася наўцёкі і зьнікла.

Праз некаторы час, браты упрасілі звышгоднага наведаць іх. Рухомы бацькоўскай да іх любоўю, Антоній, паклаўшы разам зь імі на вярблюда хлеба і воды, — бо мусілі ісьці па бязводнай мясцовасьці, — адправіўся ў шлях. Па дарозе узятая ім вада выйшла уся, і, па чыньніку моцнай сьпякоты, падарожнікам пагражала сьмерць ад смагі. Дарма яны абыходзілі навакольле, шукаючы недзе ў паглыбленьнях рэшткі дажджавой вады; ад смагі і сонечнай сьпёкі канаў ужо і вярблюд. У такім бядотным становішчы старац зазвычай зьвярнуўся да дапамогі малітвы. Адышоўшы ад спадарожнікаў на невялікую адлегласьць, ён, схіліўшы калены, падняў да неба рукі і пачаў маліцца. І адразу ж на гэтым Месцы зьявілася крыніца вады. Здаволіўшы смагу і узяўшы запас вады зь сабою, вандроўцы шчасьліва прыбылі да чакаючых іх братоў. Тыя, сабраўшыся усё разам, выйшлі на сустрэчу старцу і, з павагай цалуючы яго, прымалі ад яго дабраслаўленьне, а ён, як бы прыносячы з гары закон ці некаторы каштоўны для іх дарунак, прапанаваў ім духоўны пажытак, — ухваляў подзьвігі старэйшых і даваў навучаньні малодшым.

Прабыўшы тут некалькі часу, ён неўзабаве зноў сышоў на сваю гару. Маючы уладу над нячыстымі духамі, звышгодны вылечыў шмат ашалелых, выганяючы зь іх нячысьцікаў. Пра гэта падрабязна распавядае Апанас Вялікі ў складзеным ім жыцьці Антонія. Звышгодны вылечваў сваёю малітваю і розныя іншыя хваробы, не пазбаўлены ён быў і прароцкага дарунка, — рабіўся відушчым будучае і зьмешчанае удалечыні бачыў так, як бы яно было прад ягонымі вачамі. Аднойчы да звышгоднага здалёку ішлі два брата; дарогаю ў іх вада выйшла уся, і адзін зь іх воляю Божай ужо памёр, а іншы ляжаў у зьнямозе на зямлі і чакаў сьмерці. Быўшы ў той час на горы Антоній пасьпешна заклікаў да сябе двух манахаў і загадаў ім, каб яны, узяўшы зь сабою пасудзіну вады, ішлі хутчэй па дарозе, якая вядзе ў Егіпет, прычым сказаў:

— Адзін брат, які ішоў сюды, ужо адышоў да Госпада; памрэ і іншы, калі не пасьпееце на дапамогу.

Манахі, пасьпешна адправіўшыся па яго указаньні ў шлях, знайшлі усё так, як сказаў старац. Паміраючага ад смагі яны напаілі і прывялі зь сабою, а памерлага пахавалі. У іншы час здарылася, што ён сядзеў на гары і, падняўшы позірк да неба, убачыў нейкую душу, узыходзячую на неба ў суправаджэньні радасных анёлаў. Дзівуючыся гэтаму, вялебны памаліўся, каб яму было адкрыта, што азначае гэта бачаньне. І быў да яго голас:

— Гэта — душа манаха Амонія, які жыў у Нітрыі.

Амоній быў старац, які з раньняй юнацкасьці і да сьмерці праводзіў строгае падзьвіжніцкае жыцьцё, як гэта відаць зь жыцьця ягонага (за чацьвёрты дзень месяца кастрычніка); а адлегласьць ад гары, на якой жыў Антоній, да Нітрыі было на трынаццаць дзён шляху. Вучні Антонія, бачачы свайго старца радасным і зьдзіўленым, пачалі прасіць яго, каб ён растлумачыў ім падставу сваёй радасьці і зьдзіўленьня.

— Сёньня спачыў Амоній, — адказваў ім старац.

Амоніі ж быў вядомы ім, бо часта прыходзіў сюды. Запомніўшы гэты дзень, вучні Антонія сталі распытваць прыйшоўшых праз трыццаць дзён братоў і пазналі ад іх, што Амоніі сапраўды сканаў у той самы дзень і гадзіну, у які старац бачыў узьнесяце на неба ягонае душы. Тыя і іншыя шмат дзіваваліся чысьціні душы Антонія, але якой ён так хутка мог пазнаць пра падзею, якая здарылася вельмі далёка.

Аднойчы каля дзевятай гадзіны, звышгодны, устаўшы памаліцца прад спажываньнем ежы, быў захоплены розумам і убачыў сябе лятаючым па паветры. Пры гэтым дэманы паветраныя спрабавалі загарадзіць шлях і перашкодзіць ягонаму узыходжаньню. Але анёлы супрацівіліся ім і патрабавалі указаньні чыньнікаў затрыманьня. Тыя сталі узгадваць грахі Антонія зь самага ягонага нараджэньня. Але анёлы спынілі іх і сказалі:

— Што было ад нараджэньня, то Гасподзь згладзіў; але калі што ведаеце пра нейкія грахі ягоныя з таго часу, як ён зрабіўся манахам і даў зарок Богу, то пра гэта можаце казаць.

Тады дэманы, па злосьці сваёй, сталі паклёпнічаць на Антонія, вінавацячы яго ў грахах, якіх ён не зьдзяйсьняў; і калі гэта ні да чаго не прывяло, для Антонія адкрыўся вольны шлях. Ачуняўшы, Антоні убачыў, што стаіць на ранейшым месцы. Узрушаны бачаньнем, ён забыўся пра ежу і усю ноч правёў у палымянай малітве, подыхах і разважаньнях пра тое, як шмат у чалавека ворагаў, і як цяжкі паветраны шлях душы да неба.

У адну ноч ён пачуў голас звыш, які сказаў яму:

— Устань, Антоні, выйдзі і паглядзі!

Антоній выйшаў і, падняўшы дагары свой позірк, убачыў кагосьці страшнага і настолькі высокага, што галава яго дакраналася аблокаў; убачыў ён і нейкія іншыя істоты, як бы акрыленыя, якія імкнуцца падняцца да неба, але страшны волат працягвае рукі і спрабуе заступіць ім шлях, прычым адных ён сапраўды схоплівае і кідае уніз, іншыя ж, абыходзячы яго, адважна ляцяць угару, і аб такіх ён у нямоглай лютасьці толькі скрыгічучы зубамі. І зноў пачуў Антоні голас:

— Паспрабуй зразумець — што бачыш!

Тады адкрыўся розум яго, і пачаў ён разумець, што то — узыходзілі на неба чалавечыя душы, сатана ж перашкаджаў ім, прычым грэшнікаў яму атрымоўвалася утрымліваць і пакідаць у сваёй уладзе, на сьвятых жа яго сіла не распасьціралася, і ён не мог затрымаць іх. Звышгодны распавядаў пра такія адкрыцьці братам не з ганарыстасьці, але для іх карысьці. Да таго ж і яны самі, бачачы яго зьдзіўленым чым—небудзь, упрошвалі распавесьці ім пра быўшае яму бачаньне. Твар ягоны было заўсёды азораны нейкаю асабліваю мілатой і зьзяў, так што, хоць бы хто і не бачыў яго ніколі раней, усё ж адразу ж пазнаваў яго сярод шматлікіх іншых: душэўная чысьціня сьвятога адлюстроўвалася ў вясельлі ягонага твару, і, асьветлены унутраным богабачаньнем, ён заўсёды быў радасны, як напісана: “Вясёлае сэрца разьвесяляе твар” (Выс. 15:13).

Наколькі ён быў ветлы па зьнешнасьці, настолькі ж чысты і дзівосна непахісны — у веры, ніколі ён не станавіўся на бок вераадступнікаў, бачачы самавольнае скажэньне імі веры, ніколі па-сяброўску не гутарыў зь маніхеямі і іншымі ерэтыкамі, акрамя толькі тых выпадкаў, калі яны выяўлялі гатоўнасьць адмовіцца ад ранейшай памылкі; звышгодны прама казаў, што сяброўства і гутаркі зь ерэтыкамі прычыняюць шкоду душы. Больш жа усяго ён пазьбягаў арыян, забараняючы і усім праваслаўным мець зь імі зносіны. Калі некаторыя зь арыян прыйшлі да яго і ён з гутаркі зь імі убачыў іх благую веру, то адразу пабег ад іх з гары, кажучы:

— Словы іх больш атрутныя, чым зьмеі.

Калі аднойчы арыяне распусьцілі лжывы слых, быццам бы Антоні думае заадно зь імі, звышгодны зьдзівіўся іх ілжывасьці і, загарэўшыся справядлівым гневам, прыйшоў у Александрыю; там, прад архіяпіскапам і усім народам, ён пракляў арыянаў, назваўшы іх папярэднікамі антыхрыста, і спавядаў Сына Божага не стварэньнем, але адзінасутным Айцу, Творцам сьвету; і усе праваслаўныя хрысьціяне перапоўніліся вялікай радасьці, што бязбожная ерась праклятая такім слупам Царквы. Тады усе людзі, без адрозьненьня полу і узросту, не толькі хрысьціяне, але і ерэтыкі, нават самі язычнікі, зьбіраліся да звышгоднага, кажучы:

— Жадаем бачыць чалавека Боскага!

Так усё звалі Антонія, і імя ягонае карысталася такою незвычайнаю славаю, што імкнуліся дакрануцца хоць бы да краю вопраткі ягонай, спадзеючыся і праз гэта атрымаць вялікую для сябе карысьць. Нельга і пераказаць, колькі ашалелых і хварэючых рознымі хваробамі атрымалі тады вылячэньне, колькі зачынілася язычніцкіх капішчаў, колькі далучылася да статка Хрыстовага язычнікаў — праз прысутнасьць Антонія ў горадзе, ягоныя словы і цуды. Некаторыя, думаючы, што вялікая колькасьць народу сьцясьняе сьвятога, пачалі адганяць ад яго народ; але ён рахмана сказаў такім:

— Лік прыходзячых да мяне не больш процьмы дэманаў, зь якімі вядзём няспынную барацьбу на гары.

Складальнік гэтага жыцьця, Сьвяты Апанас Вялікі, кажа: Калі Антоні вяртаўся да сябе, і мы пайшлі праводзіць яго, то адна жанчына крычала ззаду:

— Пачакай, чалавек Божы, малю цябе, — пачакай! Дачка мая жорстка мучыцца ад нячысьціка. Малю цябе, — пачакай, каб і мне, бегучы за табой, не пацярпець няшчасьця!

Крануты гэтымі словамі і нашымі просьбамі, дзівосны старац спыніўся і не пайшоў далей. Калі жанчына падышла, а дачка яе была кінутая нячыстым духам на зямлю, Антоній памаліўся ў душы Госпаду Ісусу Хрысту, — і адразу нячысты дух пакінуў хворую. Маці яе і увесь народ падзякавалі Богу; цешыўся і сам Антоній, што вяртаецца ў сваю упадабаную пустэльню.

Было і то яшчэ дзіўна ў звышгодным, што, не навучаны грамаце, ён быў мудры і вельмі разважлівы. Аднойчы два паганскіх філёзафа, эліны па паходжаньні, прыйшлі да Антонія, каб выпрабаваць і, калі можна, перамагчы яго ў мудрасьці. Ён быў на вяршыні гары і, калі убачыў іх, то, зразумеўшы з першага позірку, — хто яны, сам сустрэў прыйшоўшых і спытаў праз перакладчыка:

— Навошта вы, мудрацы, прынялі на сябе працу ісьці здалёку да неразумнага і жадаеце спрачацца зь неасэнсаваным?

— Мы лічым цябе не дурным, але, наадварот, вельмі мудрым, — адказвалі яны.

— Калі вы прыйшлі да неразумнага, — ізноў адважна зьвярнуўся да іх Сьвяты, — то праца ваш марная. Калі ж, як кажаце, я чалавек мудры, то павінны пераймаць таму, каго завяце мудрацом, таму што варта пераймаць мудрым і набожным. Калі б я прыйшоў да вас, то мне трэба было б пераймаць вам; але вы прыйшлі да мяне, як мудрацу, то будзьце ж, як я, хрысьціянамі.

І філёзафы сышлі, дзівячыся і праніклівасьці яго розуму і выгнаньню ім нячысьцікаў, што яны бачылі на свае вочы.

Прыходзілі да яго і іншыя навукоўцы, падобныя гэтым філёзафам, жадаючы пасьмяяцца над ім, як над чалавекам неадукаваным і непісьменным. Але ён прысарамаціў іх і прымусіў замоўкнуць такім разважаньнем:

— Адкажыце мне, — сказаў ён, — што зьявілася раней, — розум ці пісьменнасьць, і што з гэтага дало пачатак іншаму: ці пісьменнасьць стварыла розум, ці розум стварыў пісьменнасьць?

— Розум вынайшаў і перадаў пісьменнасьць, — адказвалі яны.

Тады Антоні прамовіў:

— Такім чынам, у кім здаровы розум, той можа і не мець патрэбу ў пісьменнасьці.

Таксама і ў трэці раз прыйшлі да яго людзі, якія вывучылі усякую сьвецкую мудрасьць і што пераўзыходзілі усіх сучасьнікаў сваёю вучонасьцю. Майстэрскімі пытаньнямі пачалі яны дапытвацца ў яго падставы нашай веры ў Хрыста, — зь відавочнаю мэтай паглуміцца над крыжам Хрыстовым. Памаўчаўшы трохі і смуткуючы пра іх памылку, старац пачаў так казаць ім праз перакладчыка, добра ведаючага грэцкую мову:

— Што лепш і прыстойней, — ці шанаваць крыж Хрыстовы, ці узьнімаць пралюбадзейства, дзетазабойства і кровазьмяшэньні вашых богаў? ці услаўляць адчыненую ў крыжы Хрыстовым пагарду да сьмерці і найвялікую дабрадзейнасьць, ці хваліць непрыстойнасьці, якім вучыць ваша заганная вера? Што можа быць лепш, як казаць і верыць, што Слова Божае прыняло на Сябе чалавечае цела, каб праз злучэньне зь нашай сьмяротнаю прыродаю узьвесьці нас на неба і прылучыць да нябеснага, Боскага? Як жа вы адважваецеся сьмяяцца над хрысьціянскай верай, — што Хрыстос Сын Божы, без аніякай шкоды для Сваёй прыроды, пачаў быць тым, чым не быў, і знаходзіцца тым, чым пачаў быць, — калі вы самі, зводзячы душу зь неба, пасяляеце яе не толькі ў цела чалавечае, але і ў зьмей і жывёл і перасоўваеце яе то туды, то сюды і сьцьвярджаеце, што яна перасяляецца часам у чалавека, часам у жывёлу, часам у птушку ці нейкую іншую жывую істоту? Хрысьціянская вера, спавядаючы усямагутнасьць і літасьць Боскую, праз гэта лічыць магчымым для Бога увасабленьне, пры чым, аднак, гонар не выключае гонару. Вы ж лапочаце, што душа, прыходзячы зь найчыстай крыніцы боскасьці, валіцца потым нізка, і адважваецеся сьцьвярджаць, што, прымяншаючыся яна церпіць зьмены і ператварэньні. Зрэшты, нам трэба казаць тут пра крыж Хрыста Бога нашага. Ці не лепш зьведаць крыж ці якую-небудзь іншую сьмерць, чым, давяраючы вашым недарэчным выдумкам, аддаваць глыбокую пашану эгіпэцкай багіні Ізідзе, якая аплаквае Азырыса, свайго брата і разам мужа? Пасаромеецеся, прашу веры ў злога Тыфона, брата вашага бога Азырыса. Ды будзе вам сорамна за уцёкі Сатурна, за яго ненатуральнае паглынаньне дзяцей. Засароміцеся крыважэрнасьці і распуснасьці Зеўса, ягонай юрлівасьці, пра што кажуць вашы ж старажытныя паданьні. Вось у што вы верыце, вось якія вашы багі, якія упрыгожваньні вашых храмаў! Вы сьмеяцеся над крыжам і пакутамі Гасподнімі. Але чаму ж замоўчваеце пра уваскрэсеньне Ягонае? чаму не зважаеце на цуды Ягоныя: вяртаньне зроку сьляпым, слыху глухім, вылячэньне кульгавых, ачышчэньне пракажоных, хаду па моры, выгнаньне нячысьцікаў, уваскрашэньне мёртвых і шматлікія іншыя, зь якіх зь выразнасьцю адкрываліся Ягоная Боскія сіла і слава? І калі б вы пакінулі прадузятасьць, якой перапоўнены, то адразу ж пераканаліся б, што Ісус Хрыстос ёсьць Праўдзівы Бог, увасобіўшыся дзеля нашага выратаваньня.

Гэтымі і шматлікімі іншымі довадамі звышгодны да такой ступені прысарамаціў пытальнікаў — філёзафаў, што яны не знайшліся сказаць яму ні слова ў адказ. Пра усё гэта ахвотнік можа падрабязна пазнаць зь жыцьця Антонія, складзенага Апанасам Вялікім, у якога гэта гутарка выкладаецца цалкам. Мы ж, у выглядзе шырокасьці апавяданьня, пакінуўшы прамову звышгоднага да элінаў, скажам зараз коратка пра справы самога звышгоднага, якія мелі выбітное значэньне ў ягоным жыцьці і для нас найболей карысных.

У звышгодным Антоніі было дзіўна і тое, што, хоць ён пражываў на самай ускраіне тагачаснага сьвету, цар Канстанцін і яго сыны Констанс і Канстанцый завочна палымяна упадабалі яго і ў лістах сваіх як сыны прасілі яго прыйсьці пабачыцца зь імі.

— Ісьці ці не мне да цароў? — спытаў ён у сваіх вучняў.

— Калі пойдзеш, — адказвалі тыя, — будзеш Антоніем, калі ж не пойдзеш, будзеш аввай Антоніем.

— Бо, — сказаў вялебны, — калі я пайду, не буду аввай, то ужо лепш мне не хадзіць; — і не пайшоў.

Цары пасьля гэтага сталі прасіць яго, каб ён, хоць у лістах сваіх падаў ім дабраслаўленьне і суцяшэньне. У адказ звышгодны сапраўды паслаў ім ліст, у якім, пахваліўшы іх за спавяданьне веры Хрыстовай, напісаў ім, каб не ганарыліся уладай у гэтым жыцьці, але каб, хоць і сядзяць на царскіх пасадах, не забывалі, аднак, што яны — людзі, больш жа усяго, каб памяталі пра будучы страшны суд, на якім павінны будуць даць справаздачу ў тым, як яны карысталіся уладай. Звышгодны пераконваў іх быць міласьцівымі да людзей, назіраць правасудзьдзе, быць бацькамі для жабракоў і няшчасных сірот.

Аднойчы, седзячы сярод браціі за працай, ён быў як бы ў стане захапленьня і, уважліва гледзячы угару на неба, уздыхаў, потым, малітоўна схіляючы калены, горка на працягу доўгага часу плакаў. Прысутныя прыйшлі ў страх і пачалі неадступна упрошваць яго распавесьці, што ён бачыць.

— Лепш бы было, дзеці мае, паміраць, перш чым наступіць надыходзячае бедзтва, — зь вялікаю скрухай адказваў старац.

Паколькі яны зноў сталі упрошваць яго пра тое ж, звышгодны Антоні, заліваючыся сьлязамі, сказаў:

— Незвычайнае бедзтва насоўваецца на Царкву Хрыстову, і будзе яна аддана людзям, падобным бязмоўнаму быдлу. Бачыў я алтар храма Гасподняга і ў ім мноства лашакоў, якія, атачыўшы сьвяты пасад, люта зьвяргаюць усё, што стаіць на ім і, рассыпаўшы па падлозе, топчуць нагамі; і чуў я голас, які казаў: “Апаганены будзе ахвярнік Мой!” Вось у чым падстава маіх уздыхаў і сьлёз.

Гэта бачаньне звышгоднага спраўдзілася праз два гады, калі адкрылася жорсткае арыянскае ганеньне: цэрквы Божыя былі разрабаваны, сьвяты посуд апаганены, і Сьвятых Таямніц дакраналіся нячыстая рукі язычнікаў. Цэлыя зборы ганебных накіраваліся тады супраць Хрыста і сілай прымушалі праваслаўных хадзіць у цэрквы з галінамі дрэў у руках. Апошняе тлумачыцца тым, што ў язычнікаў у Александрыі быў звычай уваходзіць у свае капішча з пальмавымі галінамі ў руках, і арыяне, жадаючы прыцягнуць іх на дапамогу сабе супраць праваслаўных, з перайманьня ім, таксама пачалі хадзіць з галінамі ў свае храмы; пагадзіўшыся сумесна дзейнічаць супраць праваслаўнай хрысьціянскай веры, яны і пачалі пераймаць адзін аднаму ў звычаях — арыяне язычнікам і язычнікі арыянам. Да гэтага ганебнага звычаю прымушалі і праваслаўных, каб яны былі заадно зь арыянамі. О жах! о беззаконьне! Жанчыны і дзяўчыны былі зьняважаны, кроў праваслаўных пралівалася ў храмах і апырсквала пасады, купелі хрышчэньня былі апаганены юрлівасьцю язычнікаў. Усё убачылі тады ў гэтым выкананьне бачаньня Антонія, — што лашакі топчуць ахвярнік Божы. І шмат тады слабых людзей, зь страху прад арыянамі, пераходзілі на бок іх ерасі.

Кажучы пра надыходзячае бедзтва, сьвяты Антоній у той жа час суцяшаў брацію і казаў:

— Не смуткуйце, дзеці: як угневаўся Гасподзь, так і зьмілуецца Ён потым, і Царкве зноў будзе вернутая яе прамяністая прыгажосьць і сіла, і захаваўшыя непахісна сярод ганеньняў веру Хрыстову будуць зьзяць сьвятлом мілаты. Зьмеі вернуцца тады ў свае норы, і набожнасьці яшчэ больш памножыцца. Назірайце толькі за сабой, каб не мець згубных для сябе зносін зь арыянамі, таму што вучэньне іх — не апостальскае, але нячысьцікаў і бацькі іх сатаны; па гэтаму менавіта чыньніку яны і былі пазначаны ў бачаньні пад выявай неразумных жывёл.

У той час у Эгіпце жыў адзін ваявода, на імі Валакій, які, запалены зласьлівымі арыянамі, неміласэрна перасьледаваў хрысьціян. Ён быў настолькі жорсткі, што усенародна на пляцы агаляў і біў нават дзяўчат і манахаў. Звышгодны Антоній паслаў да яго ліст такога зьместу:

— Бачу ідучы на цябе гнеў Божы. Перастань перасьледаваць хрысьціян, і тады надыходзячая да цябе пагібель сыдзе.

Грэшнік, прачытаўшы ліст, толькі пасьмяяўся над ім; абпляваўшы ліст, ён кінуў яго на зямлю, падверг ганебнаму пакараньню пасланых Антоніем і, бэсьцячы звышгоднага, прамаўляў супраць яго розныя злыя пагрозы. Але неўзабаве ж над ганебным, паводле прароцтва звышгоднага, вылілася наступнае пакараньне Боскае. На пяты дзень пасьля гэтага адправіўся ён разам зь начальнікам эгіпэцкім Нясторыем у месца, па імі Хереўм, што ў Александрыі; паехалі яны на канях самых рахманых і спакойных. Раптам коні пачалі гуляць пад імі, імкнучыся адзін да іншага, і конь, на якім сядзеў Нясторый, нечакана схапіў раптам зубамі Валакія, скінуўшы яго на зямлю і пачаў грызьці мяккія часткі ягонага цела. Амаль мёртвага прынесьлі яго пасьля гэтага ў горад, дзе на трэці дзень ён і аддаў сваю ганебную душу. І усё убачылі ў гэтым выкананьне прадказаньня Антонія, якое справядліва напаткала ганіцеля.

Але час ужо сказаць пра скон звышгоднага. Ён меў звычай спускацца зь вяршыні гары, дзе знаходзіўся сам, да жыўшых пры падножжы гары братам і наведваць іх. У адно з такіх звычайных наведваньняў ён сказаў ім пра набліжэньне сваёй сьмерці, што было адкрыта яму Богам.

— У апошні раз прыйшоў я да вас, дзеці мае, — сказаў ён, — бачыць вас я больш ужо не спадзяюся ў гэтым жыцьці, і пара ужо мне вызваліцца ад гэтага жыцьця і спачыць, бо я пражыў ужо сто пяць гадоў.

Пры гэтых словах, брація аддалася глыбокай скрухі, яны плакалі і цалавалі старца, як бы ужо сыходзячага са сьвету. А ён пераконваў іх працаваць зь неаслабнай стараннасьцю, не смуткаваць сярод подзьвігаў устрыманьня, але жыць — як бы штодня рыхтуючыся да сьмерці, з посьпехам ахоўваць душу ад нячыстых намераў, пераймаць прыкладам сьвятых, не збліжацца з раскольнікамі — мелеціянамі, не уваходзіць у зносіны з ганебнымі арыянамі; наадварот, пераконваў іх трымацца паданьняў айцоў і захоўваць ва усёй чысьціні набожную веру ў Госпада нашага Ісуса Хрыста, якой навучыліся з Пісаньня і зь ягоных шматразовых навучаньняў.

Пасьля гэтага брація настойліва сталі упрошваць яго, каб ён застаўся зь імі, бо усё жадалі удастоіцца гонару прысутнічаць пры сконе ягоным. Але ён не пагадзіўся на гэта, таму што ведаў пра жаданьне іх ушанаваць ягонае цела, па сьмерці, урачыстым пахаваньнем. Пазьбягаючы нават і пасьмяротнай адплаты яму ад людзей гонарам і славай, звышгодны пасьпяшаўся сысьці ад іх і схавацца ў адзіноце: разьвітаўшыся з братамі, ён адправіўся на вяршыню гары ў сваё упадабанае жыльлё, месца ягоных подзьвігаў. Праз некалькі месяцаў ён цяжка захварэў. Падклікаўшы тады да сябе двух манахаў, якія жылі разам зь ім на працягу апошніх пятнаццаці гадоў і прыслугоўвалі звышгоднаму па чыньніку старасьці ягонай, ён сказаў ім:

— Дзеці мае! як напісана (3 Цар.2:2. Пар. Нав.23:14), “я адыходжу ў шлях усёй зямлі”, мяне кліча да Сябе Гасподзь, і я спадзяюся спазнаць нябесных выгод. Але вас, мае мілыя дзеці, малю, — не страцьце пладоў свайго шматгадовага устрыманьня, але дбайна і з посьпехам працягвайце пачатыя вамі подзьвігі. Вам вядома, колькі розных перашкод ставяць нам нячысьцікі, але не страшыцеся іх нікчэмнай сілы. Спадзявайцеся на Ісуса Хрыста, цьвёрда верце ў Яго усім сэрцам сваім, і ад вас будуць уцякаць усе дэманы. Памятаеце усё, чаму я вучыў вас, імкніцеся праводзіць набожнае жыцьцё — і, несумнеўна, атрымаеце узнагароду на небе. Пазьбягайце усякіх зносін з раскольнікамі, ерэтыкамі і арыянамі; вам вядома, што я ні воднага разу па-сяброўску не гутарыў зь імі, па чыньніку іх благіх задум і бязбожнай ерасі. Больш жа усяго імкніцеся выконваць запаведзі Гасподнія, каб сьвятыя прынялі вас, пасьля вашай сьмерці, у вечныя сялібы, як родзічаў і сяброў. Памятаеце, разважайце і заўсёды думайце аб гэтым. І калі вы, сапраўды, клапоціцеся пра мяне, любіце мяне, як айца, і гатовыя выканаць маю волю, то не дазваляйце нікому пераносіць у Егіпет маіх рэшткаў, каб там не аддалі цела майго пышнаму пахаваньню, бо па гэтым чыньніку, галоўным чынам, я і сышоў на гэту гару. Самі пахаваеце мяне, дзеці мае, у зямлі і выканаеце наступную запаведзь свайго старца: хай ніхто, акрамя вас, не ведае магілы, дзе будзе пахавана маё цела, якое, па веры маёй у Госпада, паўстане нятленным пры агульным уваскрэсеньні мёртвых. Падзеліце маю вопратку так: верхнюю і спарахнелую ніжнюю вопратку, на якой ляжу, аддайце біскупу Апанасу, іншую верхнюю вопратку аддайце япіскапу Серапіёну, валасяніцу ж вазьміце сабе. Бывайце, мае мілыя дзеці! Антоній сыходзіць, і яго бачу не будзе больш зь вамі ў гэтым жыцьці.

Калі пасьля гэтых слоў вучні, разьвітваючыся, пацалавалі яго, Антоній выцягнуў ногі і зь ціхай радасьцю на твары, пазіраючы на прыйшоўшых за ягонай душой анёлаў, як на сяброў сваіх, памёр і далучыўся да сьвятых айцоў. Вучні сьвятога, паводле завяшчаньня ягонага, апрануўшы цела, аддалі яго зямлі, і, акрамя іх ніхто дагэтуль не ведае пра месца пахаваньня звышгоднага Антонія.

Апанас, атрымаўшы ад вучняў зношаную вопратку і плашч сьвятога, прыняў у гэтых падарунках як бы самага Антонія. Як бы ашчасьліўлены багатай спадчынай, ён заўсёды з поўнай глыбокай пашаны радасьцю пазіраў на гэтую вопратку, прыводзячы сабе на памяць ягоны Сьвяты вобраз.

Такія жыцьцё і скон звышгоднага Антонія, любоў да якога і слава якога распаўсюдзіліся па усіх краінах. І не майстэрскі складзенымі творцамі, не сьвецкай мудрасьцю, не шляхетнасьцю роду, не велізарнымі багацьцямі праславіўся ён, але —  жыцьцём. І спраўдзіліся на ім слова Выратавальніка: “Я праслаўлю тых, што праслаўляюць Мяне” (1 Цар. 2:30). Жыў ён не ў якім-небудзь знакамітым месцы, якое б усё ведалі; насупраць, — сышоў амаль на самы край сьвету ў непраходную пустэльню. Аднак жа і адтуль ён зрабіўся вядомым і ў Іспаніі, і ў Афрыцы, і ў Італіі, і ў Ілірыі і ў самым нават старажытным Рыме. Антоній, наўмысна хаваўся ад усіх у горах, не жадаў і не шукаў такой славы. Але Гасподзь Сам адкрыў і паказаў усім гэты сьвяцільнік веры і набожнасьці, каб, пазіраючы на яго, вучыліся дабрадзейнасьці і, дзівячыся такому жыцьцю звышгоднага, услаўлялі Айца Нябеснага, Якому зь адзінародным яго Сынам і Усясьвятым Духам, гонар, слава, падзяка і пакланеньне па усе стагодзьдзі, Амін.

Трапар, тон 4

Дбайнаму Ільле норавам пераймаючы, а Хрысьціцелю — хадой па шляхам праўдзівым, ойча Антоні, быў пустэльні жыхаром і сусьвет сьцьвердзіўся малітвамі тваімі. Таму малі Хрыста Бога, каб выратаваліся душы нашы.

Кандак, тон 2

Жыцьцёвую славу адкінуўшы, бязмоўнае жыцьцё правёў ты, Хрысьціцелю пераймаючы дасканала і дбайна. Таму зь ім цябе шануем, айцоў кіраўнік Антоні.

Пераклад “Беларускай Аўтакефаліі” паводле “Жыцьця сьвятых” сьвяціцеля Зьміцера Растоўскага