ТРЫ СЛОВА АБ НЯСЕНЬНІ КРЫЖА

сьвяціцель Феафан Затворнік

Слова І

“А я не хачу хваліцца, хіба толькі крыжам Госпада нашага Ісуса Хрыста”, кажа сьвяты Апостал Павал (Гал. 6:14). Як гэта сьв. Апостал да такога дайшоў стану, што нічым іншым хваліцца не жадаў, акрамя крыжа Хрыстова? Крыж усялякі ёсьць скруха, цесната, зьневажэньне; як жа хваліцца ім? І вось аднак жа Апостал Павел хваліцца ім; разам зь ім хваліліся вядома і усе Апосталы, а за імі і усе іншыя насіўшыя крыж. Чаму ж гэта так? Пабачылі багамудрыя мужы вялікае значэньне крыжа, высока шанавалі яго і хваліліся, што ўдастоіліся насіць яго. Яны бачылі ў ім, замест цеснаты, шырату, замест гаротнасьці саладосьць, замест зьневажэньня веліч, замест ганьбы славу, – і хваліліся ім, як хваліцца іншы пышным упрыгожваньнем і узнагародай.

О , калі б нам дараваў Гасподзь такі сэнс і разуменьне, каб зразумець і адчуць сілу крыжа і пачаць хваліцца ім!

Пра значэньне крыжа вось кароткае агульнае тлумачэньне: Гасподзь зьдзейсьніў выратаваньне наша хроснаю сьмерцю сваёю; на крыжы разадраў Ён рукапісаньне грахоў нашых; крыжам памірыў нас Богу і Айцу; праз крыж зьвёў на нас дарункі дабрадатныя і усе дабраслаўленьні нябесныя. Але такі крыж Гасподні ў ім самім. Кожны ж зь нас робіцца датычным выратавальнай сілы ягонай няйначай, як праз свой уласны крыж. Свой уласны кожнага крыж, калі злучаецца з крыжам Хрыстовым, сілу і дзеяньне гэтага апошняга пераносіць на нас, робіцца як бы каналам, праз які з крыжа Хрыстовага перадаецца на нас усякі дарунак добры і усякі дарунак зьдзейсьнены. З гэтага відаць, што уласныя кожнага крыжы ў справе выратаваньня гэтулькі ж неабходны, колькі неабходны крыж Хрыстоў. І вы не знойдзеце ніводнага выратаванага, які не быў бы носьбітам крыжа. Па гэтай вось падставе кожны усебакова абкладзены крыжамі, каб не абцяжарвацца шуканьнем нашэньня крыжа і блізка быць ад выратавальнай сілы крыжа Хрыстовага. Можна сказаць так: агледзься вакол сябе і ў сабе, угледзь крыж свой, панясі яго, як сьлед, зьяднаны з крыжам Хрыстовым, – і будзеш выратаваны.

Хоць і без ахвоты усякі нясе крыж свой, і крыж большаю мерай не просты, а складаны, але не усякі глядзіць на яго праз крыж Хрыстовы; не усякі зьвяртае яго ва уладкаваньне выратаваньня свайго; не ва усякага таму крыж бывае выратавальным крыжам. Перагледзім усе магчымыя крыжы і разьбяром: як належыць несьці кожны зь іх, каб ён быў сілаю ў выратаваньне.

Крыжоў шмат, але відаў іх тры: першы від – крыжы вонкавыя, якія складаюцца зь смутку і бед, і наогул з горкай долі зямнога жыцьця; другі – крыжы унутраныя, што нараджаюцца з барацьбы зь запалам і блудам дзеля дабрадзейнасьці; трэці – крыжы духоўна–дабрадатныя, ускладзеныя дасканалаю адданасьцю ў волю Боскую.

Цяпер скажу вам некалькі слоў пра крыжы вонкавыя. Гэта – самыя шматскладовыя і разнастайныя крыжы. Яны раскіданы на усіх шляхах нашых і сустракаюцца на амаль кожным кроку. Сюды адносяцца: смуткі, беды, няшчасьці, хваробы, страты блізкіх, няўдачы на службе, усякага роду пазбаўленьня і шкоды, сямейныя непрыемнасьці, непрыемнасьці вонкавых адносін, абразы, крыўды, нагаворы і наогул доля зямная, ва усякага больш ці менш нялёгкая. – У каго няма якога-небудзь з гэтых крыжоў? І не быць не можа. Не пазбаўляе ад іх ні шляхетнасьць, ні багацьце, ні слава і ніякая веліч зямная. Яны зрасьліся зь зямным жыцьцём нашым з той хвіліны, як зьнік рай зямны, і не адступяць ад яго да той хвіліны, калі адчыніцца рай нябесны.

Жадаеш, каб гэтыя крыжы былі табе ў выратаваньне, спажыві іх па намеры Боскія пры прызначэньні іх у стаўленьні да чалавека наогул, і ў стаўленьні да цябе ў прыватнасьці. Навошта так уладкаваў Гасподзь, што на зямлі нікога няма без смутку і нягоды? Затым, каб не забываў чалавек, што ён выгнаньнік, і жыў бы на зямлі не як родзіч на роднае старонцы, а як вандроўца і выгнанак у краіне чужой, і шукаў вяртаньня ў праўдзівую айчыну сваю. Як толькі зграшыў чалавек, адразу выгнаны з раю, і па-за раем абкладзены смуткам і пазбаўленьнем і усякага роду незручнасьцямі, каб памятаў, што ён не на сваім месцы, а знаходзіцца пад пакараньнем і клапаціўся шукаць памілаваньні і вяртаньня ў свой чын.

Так, бачачы жалобы, няшчасьці і сьлёзы, не дзівіся і, церпячы іх, не крыўдуй. Так належыць. Злачынцу і неслуху не да твару поўны дастатак і шчасьце. Прымі гэта да сэрца і дабратліва нясі долю сваю.

Але навошта, – скажаш, – у мяне больш, а ў іншага менш? Навошта мяне гнятуць беды, а іншаму ва усім амаль шчасьце? Я разьдзіраюся ад скрухі, а іншы суцяшаецца? Ужо калі агульная гэта доля, усім бы без выключэньняў і раздаваць яе. – Ды бо так яна і раздаецца. Прыгледзься і убачыш. Табе цяпер цяжка, а іншаму учора было, ці заўтра будзе цяжка; цяпер жа яму адпачыць дазваляе Гасподзь. Навошта глядзіш на гадзіны і дні? Глядзі на усё жыцьцё, ад пачатку да канца, і убачыш, што усім бывае цяжка, і вельмі цяжка. Адшукай, хто радуецца цэлае жыцьцё? Самі цары нярэдка не сьпяць ночы ад тугія сэрца. Табе цяжка зараз, а перш хіба не бачыў ты уцешных дзён? Бог дасьць, і яшчэ убачыш. Пацярпі ж! Зробіцца сонечным і над табою неба. У жыцьці, як у прыродзе, то сьветлыя, то змрочныя бываюць дні. Ці было калі, каб грозная хмара не праходзіла? І ці быў хто на сьвеце, хто б так думаў? Не думай і ты так пра сваё гора, і узрадуеш сябе спадзяваньнем.

Табе цяжка. Але хіба гэта выпадковасьць беспадстаўная? Схілі крыху галаву тваю, і успомні, што ёсьць Гасподзь, па-бацькоўску пра цябе клопат маючы і вока зь цябе не спускаючы. Калі спасьцігла цябе гора, то няйначай, як зь Яго згоды і волі. Ніхто, як Ён паслаў яго табе. А Ён вельмі добра сапраўды ведае, што, каму, калі і як паслаць; і калі пасылае, у выгоду ягоную пасылае, хто падлягае гору. Так агледзься, і убачыш добрыя пра цябе намеры Боскія ў напаткаўшай цябе скрухі. Ці грэх якой жадае ачысьціць Гасподзь, ці ад грахоўнай справы адвярнуць, ці выратаваць меншым горам ад большага, ці выпадак табе даць – цярпеньне і веру Госпаду паказаць, каб на табе потым паказаць і славу міласьці Сваёй. Што-небудзь з гэтага вядома ідзе да цябе. Адшукай жа, што менавіта, і прыкладзі тое да раны сваёй, як плястыр, – і суцешыцца боль яе. Калі, зрэшты, і не убачыш ясна, што менавіта жадае дараваць табе Бог праз напаткаўшае цябе гора, агульную, без роздумаў, веру узьвядзі ў сэрца сваё, што усё ад Госпада, і што усё, што ідзе ад Госпада ёсьць у выгоду нам; і тлумач трымцячай душы: так Богу заўгодна. Цярпі! Каго карае Ён, той у Яго як сын!

Найбольш ж спыні увагу на тваім маральным стане і адпаведнай вечнай долі. Калі ты грэшны, – як вядома і грэшны, – то цесься, што прыйшло полымя смутку і папаліць грахі твае. Ты усё глядзіш на гора зь зямлі. А ты перанясіся ў іншае жыцьцё. Стань на судзе. Глянь на полымя вечнае, прыгатаваны за грахі. І адтуль паглядзі на сваё гора. Калі там прыйдзецца быць асуджанаму, якіх нягод не пажадаў бы ты перацярпець тут, каб толькі не падпасьці гэтаму асуджэньню? Пажадаў бы, каб кожны дзень зараз рэзалі і палілі, чым там неапісанае і вечнай пакуце аддадзеным быць. Ці не лепш , каб там не выпрабаваць гэтага, зараз і не гэтак вялікае несьці гора так, каб праз тое пазбавіцца вечнага полымя? Кажы сам сабе: па грахах маім пасланы мне такія удары, і дзякуй Госпаду, што дабрыня Ягоная на пакаяньне цябе вядзе. Затым, замест бясплоднага смутку, распазнай, які ёсьць за табой грэх, павініся і перастань грашыць. Калі так падумаеш, то вядома скажаш: мала яшчэ мне. Па грахах маім і не таго заслугоўваю!

Так, ці агульную нясеш горкую долю, ці частыя выпрабоўваеш нягоды і смуткі, дабратліва трывай, удзячна прымаючы іх ад рукі Гасподняй, як лекі ад грахоў, як ключ, адчыняючы дзьверы ў царства нябеснае. А наракаць не наракай, іншаму не зайздросьці і бессэнсоўнаму смутку не аддавайся. Бо ў смутку так бывае, што іншы крыўдаваць і наракаць пачынае, іншы зусім губляецца і валіцца ў роспач, а іншы пагрузіцца ў сваё гора, і толькі смуткуе, не рухаючыся думкай сваёю навокал і не узводзячы сэрца свайго у вышыню – да Бога. Усе такія не карыстаюцца пасланымі ім крыжамі, як сьлед, і прапускаюць час спрыяльны і дзень выратаваньня. Гасподзь у рукі падае прыладу выратаваньні, а яны адпрэчваюць яе. Спасьціглі бяда і гора. Ужо нясеш крыж. Зрабі ж, каб гэта нясеньне было ў выратаваньне, а не на пагібель. Для гэтага не горы перасоўваць патрабуецца, а малыя зьдзейсьніць зьмена ў думках розуму і стану сэрца. Узбудзі падзяку, аддайся пад дужую руку, павініся, выправі жыцьцё. Калі адышла вера ў богакіраваньне усім, вярні яе ў нетры сваё, і пацалуеш правую руку Боскую. Калі схавалася сувязь гора з грахамі тваімі, завастры вока сумленьня і убачыш: Аплачаш грэх і вільготным зробіш сухасьць смутку сьлязамі пакаяньня. Калі забыўся, што горкасьць тутэйшай долі выкупае ад найгоркай вечнай долі, аднаві памяць пра тое, і да дабрадушнасьці дадаўшы жаданьне смутку, каб за малыя тутэйшыя смуткі літасьць вечную атрымаць нам ад Госпада. Ці шмат і ці цяжка усё гэта? А тым часам такія думкі і пачуцьці сутнасьць ніткі, якімі крыж наш зьвязваецца з крыжам Хрыстовым і зь яго ідуць выратавальныя для нас сілы. Без іх жа крыж застаецца на нас і гняце нас, а выратавальнасьці не мае, быўшы разьяднаны з крыжам Хрыстовым. Тады мы зьяўляемся не выратаванымі насеньнем крыжа, і не можам ужо хваліцца пра крыж Госпада нашага Ісуса Хрыста.

Са шматлікага малое сказаўшы вам пра вонкавыя крыжы, запрашаю вас, браты, у мудрасьці хадзіць, выкупіўшы час гаротнасьці і смутку дабратлівым, удзячным і пакутным цярпеньнем. Тады адчуем выратавальнае дзеяньне журботных крыжоў, і будзем цешыцца, носячы іх, робячыся здольнымі пабачыць скрозь іх сьвятло славы, і навучацца хваліцца імі не толькі дзеля будучыні, але і цяперашняга плоду ад іх. Амін.

Слова ІІ

З трох відаў крыжа я сказаў вам некалькі слоў пра гэты, менавіта пра крыжы вонкавых: смутках, бедах і пазбаўленьні. Зараз скажу нешта пра другі від крыжоў, крыжах унутраных.

Крыжы унутраныя сустракаюцца нам падчас барацьбы са запалам і блудам. Сьв. Апостал кажа: “А тыя, якія Хрыстовыя, укрыжавалі цела з пажадлівасьцю і пахацінствамі”(Гал. 5:24). Раскрыжавалі? Значыцца, быў крыж, на якім у іх раскрыжаваны гэты запал і блуд. Які ж гэта крыж? Барацьба зь імі. Раскрыжаваць запал, значыць зьнясіліць яго, здушыць, выкараніць. Пераможа чалавек запал нейкі некалькі разоў, зьнясіліць яго; пераможа яшчэ некалькі, здушыць; яшчэ пераможа, і зусім выкараніць, зь дапамогай Боскай. Паколькі гэтая барацьба цяжкая, сумная і хваравітая, то яна ёсьць сапраўды крыж, усярэдзіне нас узьняты. У змагара зь запаламі часам быццам рукі прыцвічваюцца, цярновы вянок на галаву апранаецца, сэрца жывое уражаецца. Так яму бывае цяжка і балюча.

Працы і хваравітасьці нельга не быць; бо запал хоць сутнасьці чужыя нам, але, прыйшоўшы знадворку, так прырасьлі да цела і душы, што каранямі сваімі пракраліся ва усе часткі іх і сілы. Пачні вырываць, і балюча. Балюча, за тое выратавальнае, і выратавальнасьць гэта няйначай дастаецца, як праз хваравітасьць. Ёсьць хвароба паліп: нейкае чужое нам цела зараджаецца ў нашым целе, расьце і пускае карані. Не выражаш, не вылечыш, а пачні вырэзваць, балюча. Хай балюча, але гэты боль здароўе вяртае. А пакінь, не вырэзвай, – таксама будзе балюча, толькі боль гэта не да здароўя, а да узмацненьня хваробы, можа быць, нават да сьмерці. Вось і сыбірскую хваробу як лечаць? Выражуць вугор і прыпякуць тое месца, і яшчэ атрутным нейчым памажуць і натруць. Балюча за тое гаюча. А пакінь так, боль будзе болем, ды яшчэ сьмерці не абмінуць. Так і барацьба зь запалам, ці выкараненьне іх – хваравітыя, за тое выратавальныя. А пакінь запал, не выкараняй; ён таксама будуць прычыняць цяжар, хваравітасьць, пакуту, але не на выратаваньне, а на пагібель і сьмерць духоўную: “Бо расплата за грэх – сьмерць”(Рым. 6:23).

Які ж запал не хваравіты? Гнеў паліць; зайздрасьць сушыць; юрлівасьць паслабляе; скупасьць есьці і спаць не дае; гонар абражаны забойна зьядае сэрца; і усякі іншы запал: нянавісьць, падазронасьць, сварлівасьць, лісьлівасьць, прыхільнасьць да рэчаў і тварам – сваю прычыняе нам пакуту; так што жыць у запале то ж, што хадзіць па нажах ці вугольлю босымі нагамі, ці быць у становішчы чалавека, у якога зьмеі смокчуць сэрца. І зноў, у каго няма запалу? Ва усялякага ёсьць. Калі хутка ёсьць самалюбства, увесь запал ёсьць, бо яно ёсьць маці запалу і без дачок сваіх не бывае. Толькі не ва усякага яны усё ў аднолькавай ступені: у аднаго адны, у іншага іншыя пераважаюць і запраўляюць іншымі. А калі ёсьць ва усялякага запал, ёсьць і пакута ад іх. Усякага мучыць і крыжуе запал – толькі не на выратаваньне, а на пагібель.

Так, носячы запал, разьдзіраесься імі і гінеш. Ці не лепш  узяцца за сябе і самому ў сабе уладкаваць пакуту, таксама зь нагоды запалу, але не на пагібель, а ў выратаваньне. Варта толькі зьвярнуць нож, і замест таго, каб, задавальняючы запалу, сябе уражаць ім, уразіць ім запалы, пачаўшы барацьбу зь імі і ва усім ім запярэч. І тут будзе боль і пакута сэрца, але боль гаючая, за якой адразу рушыць усьлед уцешнае заспакаеньне, як бывае калі гаючы плястыр трапляе на рану. Узлуецца, напрыклад, – хто, – цяжка адолець гнеў і непрыемна; але калі адолееш, супакоісься; а калі задаволіш яго, доўга будзеш турбавацца. Абражаны хто, – цяжка адолець сябе і прабачыць; але калі прабачыш, сьвет падзейнічаеш; а калі адпомсьціш, не убачыш супакою. Загарэлася прыхільнасьць, – цяжка загасіць; але калі загасіш, сьвет божы убачыш; а не загасіш, будзеш хадзіць як забіты. Так у стаўленьні да усякага запалу. І запал мучыць, і барацьба зь ім скруху прычыняе. Але першае губіць, а другое ратуе і вылечвае. Усякаму гарачаму трэба сказаць: ты гінеш на крыжы запалу. Разары гэты крыж і уладкуй іншы – крыж барацьбы зь імі. І будзе табе раскрыжоўваньне на ім у выратаваньне! Усё гэта ясна як дзень; і выбар, здаецца, павінен бы быць вельмі лёгкі. І, аднак жа, справай ён не заўсёды выконваецца.

І дзівіцца трэба нашаму асьляпленьню. Пакутуе іншы ад запалу, і усё яшчэ задавальняе яго. Бачыць, што задавальненьнем больш і больш сабе прычыняе зло, і усё задавальняе. Невытлумачальная варожасьць супраць сябе саміх! Іншы і зьбіраецца паўстаць на запал, але толькі–толькі абудзіся запал са сваімі патрабаваньнямі, адразу ідзе яму ў сьлед. Ізноў памкнецца і зноў саступае. Некалькі разоў так, і усё посьпех адзін і той жа. Незразумелае паслабленьне маральнай сілы! Лісьлівасьць і зман у чым? У тым, што запал за задавальненьне сабе абяцае горы задавальненьня, а барацьба зь ім нічога не абяцае. Але ж колькі ужо разоў было выпрабавана, што задавальненьне запалу прыносіць не шчасьце і супакой, а пакуту і зьнямогу. Ён шмат абяцае, але нічога не дае; а барацьба нічога не абяцае, а усё дае. Калі не выпрабаваў гэтага, выпрабуй і убачыш. Але то гора наша, што выпрабаваць вось не зьбяромся зь сіламі. Падстава таму шкадаваньне сябе. Шкадаваньне сябе ёсьць самы лісьлівы наш здраднік і вораг. Першы вырадак самалюбства. Шкадуем сябе і губім сябе самі. Думаем, што дабро сабе робім, а робім зло; і чым больш робім зло, тым больш жадаецца нам рабіць зло. Таму зло расьце і канчатковую пагібель нашу набліжае да нас.

Натхнімся ж, браты, і мужна пойдзем на крыж самакрыжаваньня, праз расьпяцьце і выкараненьне запалу і блуду. Адпрэчым самашкадаваньне і запалім рэўнасьць самапакуты. Атрымаем сэрца лекара, які ў патрэбе і любімым і шанаваным асобам робіць жорсткія рэзаньні і прыпяканьні. – Не буду вам паказваць спосабу і усяго ходу барацьбы. Вазьміцеся за справу, і яна сама усё растлумачыць і усяму навучыць. Прывядзіце на думку той супакой, тую радасьць і тое сьвятло, якія паселяцца ў сэрца пасьля перамогі запалу, і запаліце тым рэўнасьць сваю да паўстаньня на іх. Сьвятло, супакой і радасьць зараджаюцца зь самага пачатку уступа ў барацьбу гэтую, і усё растуць і узвышаюцца, пакуль у канцы не завершацца мірным ладам сэрца, у якім спачывае Бог. І Бог сьвету праўдзіва знаходзіцца з тым, хто дасягае гэтай ступені. Тады вось цалкам апынаецца, што крыж сапраўды ёсьць дрэва жыцьця. Райскае дрэва жыцьця засталося ў раі; на зямлі, замест яго, узьнята дрэва крыжа. Мэта ж і гэтага адна: спазнае чалавек і жывы будзе. Прыйдзі, прыхіліся да яго вуснамі тваімі і пей зь яго жыцьцё. Прыхіліся да крыжа, калі, адпрэчыўшы самашкадаваньне, парупісься пра самакрыжаваньне; а піць жыцьцё зь яго пачнеш, калі уступіш у барацьбу зь запаламі. Кожная перамога запалу будзе то ж, што прыём жыватворных сокаў з крыжа жыватворчага. Рухайся хутчэй, хутчэй нап’ешся  і напоўнісься жыцьці. Дзівосна уласьцівасьць самакрыжаваньня! Яно быццам адымае, але, адымаючы, дае; яно быццам адсякае, але, адсякаючы, прышчапляе; яно быццам забівае, але, забіваючы, жывіць. Сапраўды Крыж Хрыстовы, якім сьмерць зваяваная і жыцьцё падараванае. Якая выгода, а ці вялікая праца!!! Першы крок цяжкі – першае сябе пераадоленьне, першая рашучасьць на барацьбу; а потым, што ні сутычка ў барацьбе, усё лягчэй і лягчэй. І рэўнасьць будзе мацней разгарацца, і уменьне асільваць павялічвацца, і вораг слабее. Як у звычайнай барацьбе, ваярам бывае страшна толькі пачаць; а потым яны ужо ні на што не глядзяць, усё ім робіцца і зручна і лёгка; так і ў духоўнай барацьбе: толькі пачні, далей барацьбе будзе сама сябе распальваць і палягчаць. І затым, чым больш заўзятыя і хутчэй сутычкі, тым хутчэй канец барацьбы і бліжэй супакой. Моцы бракуе пачаць? Маліся. Гасподзь пашле. Атачы сябе думкамі пра небясьпеку знаходжаньня ў запалах, і пагоніш сябе тым зь цемры іх да сьвятла свабоды ад іх. Ажыві пачуцьцё катаваньня, і узгарысься прыкрасьцю на іх і жаданьнем пазбавіцца ад іх. Але больш усяго, паспавядаўшы немач сваю прад Госпадам, стой і стукай ў дзьверы літасьці Ягонай, лямантуючы аб дапамозе. Прыйдзе дапамога! Гляне на цябе Гасподзь, і сьвятло ад вачэй Яго папаліць у табе самашкадаваньне і запаліць рэўнасьць бадзёра узброіцца супраць запалу. А там, калі Гасподзь зь намі, хто супраць нас?

Пачынальнік подзьвігаў Гасподзь! Натхні нас рэўнасьцю уступіць у подзьвіг барацьбы зь запаламі, Сам і выстаяць у ёй падай сілы, ды пад знакам Крыжа Твайго змаганьне добрае ажыцьцяўляем, пазіраючы на Цябе, Начальніка і Зьдзяйсьняльніка веры нашай, крыжам выратаваньне нам зьдзейсьніўшага і жыцьцё нам у ім падараваўшы. Амін.

Слова ІІІ

Засталося яшчэ растлумачыць вам трэці від крыжа, выратавальнага для нас – крыж адданасьці ў волю Боскую. Скажу і пра яго некалькі слоў…

Кажу вам некалькі словаў, таму што поўнае аб ім вучэньне перабольшвае сілы мае. На крыж гэты узыходзяць ужо найбольш дасканалыя хрысьціяне. Яны і ведаюць яго; і казаць пра яго маглі б ясна, досыць і зь сілаю. Іншым жа дзе казаць так? А не успомніць нельга, каб хто зь вас, адолеўшы некалькі запалаў і крыху супакоіўшыся ад трывог зь усярэдзіне, не падумаў, што ужо усё зрабіў, што павінна і што чакаецца ад хрысьціян.

Не, і пры гэтым не ўсё яшчэ зроблена. Хто нават цалкам сябе ачысьціў ад запалаў не зьдзейсьніць яшчэ галоўнае дзеі хрысьціянскае, а толькі падрыхтаваўся да як. Ачысьціў ты сябе ад запалаў: прынясі ж цяпер сябе чыстага Богу ў ахвяру чыстую і нявінную, якая адна і годная Яму Ўсячыстаму. Паглядзі на Галгофу. Там крыж разважлівага разбойніка ёсьць крыж ачышчэньня сябе ад запалаў, а Крыж Госпада ёсьць крыж ахвяры чыстай і бязгрэшнай. І ён ёсьць плод адданасьці ў волю Боскую – бесьпярэчна, цалкам, беззваротна. Хто ўзьнёс на крыж Выратавальніка нашага? Гэта адданасьць.У садзе Гэфсіманскім маліўся Гасподзь наш Ісус Хрыстос, ды міма ідзе чара; але рашуча аб гэтым вызначэньне прамовіў: “але не як Я хачу, а як Ты” (Мц. 26:39). Ад слова Ягонага: “Я ёсьць”, падаюць прыйшоўшыя зьвязаць Яго. Але потым яны ж зьвязваюць Яго. Чаму? Таму што Ён Сам Сябе раней зьвязаў адданасьцю волі Боскай. Пад крыжам стварэньне уся уздрыгвае і жыцьцё памерлыя прымаюць; а Ён нерухомы знаходзіўся на крыжы: бо аддаў дух Свой Богу. Такія і усе, вырасшые ў мужа дасканалага, дасягнуўшыя ў меру узросту выкананьня Хрыстовага. Яны усё бываюць раскрыжаваны, так бы мовіць, на волі Боскай. На ёй прыцьвічана усялякі іх уласны рух, і думка, і жаданьне. Ці гэтых апошніх, у звычайным сэнсе і выглядзе, зусім няма ў іх: сваё усё ў іх памерла, паглынутае быўшы воляю Боскай. Што рухае іх, гэта ёсьць Боскі узмах, Боскае пакліканьне, якія ім толькі адной вядомым чынам адбітыя ў сэрцах іх, вызначаюць усю іх дзейнасьць. Сьв. Апостал Павел у стаўленьні да сябе малюе гэты стан так: “Я укрыжаваўся з Хрыстом, ужо ня я жыву, а жыве ува мне Хрыстос” (Гал. 2:19-20). Як толькі раскрыжаваўся з Хрыстом, – ён Апостал, чалавек дасканалы, спыніў ужо жыць сам, але пачаў у ім жыць Хрыстос. Альбо ён апынуўся ў такім становішчы, аб якім піша ў іншым лісьце: “Бог учыняе ў вас і хаценьне і дзеяньне па Сваім упадабаньні” (Піл. 2:13). Гэта верх дасканаласьці хрысьціянскае, да якой толькі здольны дасягнуць чалавек. Ён ёсьць прадпачатак будучага стану па уваскрэсеньні, калі Бог будзе усё ва усіх. Чаму усе, удастоіўшыся дасягнуць яго, нярэдка стаяць ў супярэчнасьці зь усімі парадкамі зямнога знаходжаньня і - ці церпяць ганеньні і пакуты, ці робяцца і шануюцца дабрашчаснымі, ці выдаляюцца ў пустэльні. Але ва усіх гэтых выглядах вонкавай долі іх, унутранае іх адно: адзіныя, зь адзіным Богам знаходзячыся ў сэрца. Ім адзіным жывуць і дзейнічаюць, хаваючыся ва ўнутраным, найглыбокім бязмоўі, пры дасканалай адсутнасьці усялякіх рухаў сваіх. Кажуць, што высока ў апошніх межах атмасфэры нашай спыняецца усякі рух стыхій зямных. Там спакойна знаходзіцца адна сусьветная стыхія. Гэта выява сураскрыжаванаму Хрысту, якія перасталі жыць  жыцьцём і распачаўшыя жыць толькі Хрыстом, ці інакш узышоўшыя на крыж адданасьці ў волю Боскую, якая адна прысутнічае і дзейнічае ў іх зь адмаўленьнем усякіх асабістых меркаваньняў і дзеяньняў.

Больш не маю вам сказаць нічога пра гэта. І гэта сказана, каб толькі намякнуць вам, што вось дзе канец, вось дзе трэба нам быць і чаго дасягнуць, і каб, ведаючы гэта, вы зразумелі усё, што не маеце і не робіце добрага, лічыць ні ў што, калі не дашлі да гэтай, нам вызначанай і ад нас чаканай, вышыні духоўнага жыцьця. Шматлікім думаецца, што хрысьціянства то ж, што і іншыя віды жыцьця; а яно не тое. Зачынаецца яно пакаяньнем, сасьпявае барацьбою зь запаламі, завяршаецца праз сураскрыжаваньне Хрысту чыстага унутранага чалавека, паглыбленьнем у Богу. “Бо вы памерлі, – кажа Апостал, – і жыцьцё ваша схавана з Хрыстом у Богу” (Кал. 3:3). Тут усё зьдзяйсьняецца усярэдзіне, нябачна для людзей, і вядома толькі сумленьню і Богу. Вонкавае тут нішто. Яно ёсьць вядома прыстойная абалонка, але не вырашальная сьведка, і тым меней вытворца унутранага. Як часта вонкавыя спраўныя паводзіны бываюць  выглядам труны, поўнай костак!

Гэта ведаючы, устанем браты, на Галгофе ў крыжоў і пачнём ужываць сябе да іх і іх да сябе, які да каго прыйдзецца. Сымон Кірынейскій, што нёс крыж Госпада, ёсьць выява тых крыжакоў, якія падвяргаюцца вонкавым смуткам і пазбаўленьнем. Каго паказвае разважлівы разбойнік раскрыжаваны і каго Гасподзь на крыжы, я толькі што сказаў прад гэтым: першы паказвае змагароў зь запаламі, а Гасподзь – мужоў дасканалых, раскрыжаваных ў богаадданасьці. А крыж злога разбойніка каго паказвае? Паказвае тых, якія працуюць запалам. Запалы іх мучаць, разьдзіраюць, крыжуюць на сьмерць, не даючы ніякай уцехі і ніякай добрай надзеі. Па гэтых прыкметах прымярай усякі да сябе крыжы, і сам сябе па іх вызначай, хто ты – Ці Сымон Кірынейскій, ці разважлівы разбойнік, ці пераймальнік Хрысту Госпаду, ці разбойнік злой, па запале, цябе зьядаючым?

Якім сябе знойдзеш, такога і канца сабе чакай. Я толькі дадам: выкіньце вы з галявы, быццам можна шляхам спакойнага жыцьця зрабіцца тым, чым належыць нам быць у Хрысьце. Уцехі калі бываюць у праўдзівых хрысьціян, то зусім выпадкова; вызначальны ж характар жыцьця іх ёсьць пакуты і хваробы, унутраныя і вонкавыя, адвольныя і мімавольныя. Шматлікімі смуткамі належыць увайсьці ў царства, і ў тое, якое унутр зьяўляецца. Першы крок тут пералом волі ад ліха на дабро, які складае сэрца пакаяньня, адлюстроўваецца сьмяротнаю болем ад раны зьнішчэньня, зь якой потым працякае кроў ва увесь працяг барацьбы зь запаламі, і якая зачыняецца ужо па набыцьці чысьціні, што узводзіць хрысьціяніна на крыж сураскрыжаваньня з Хрыстом у волі Боскай. Усё – смуткуй і хваробы і нягоды. Можна сказаць так: уцехі ёсьць сьведчаньне непраўдзівага шляху, а смутак – сьведчаньне шляху праўдзівага.

Падумваючы пра гэта, цешцеся, нясучыя крыж! А вам што, якія суцяшаюцца? Слова Аўраама да багатага ў прыпавесьці пра багатага і Лазара. Тут вы суцяшаецеся, а іншыя пакутваюць дзеля Хрыста і закона Ягонага сьвятога; а на тым сьвеце будзе наадварот: ідучыя крыжовым шляхам будуць суцяшацца, а якія суцяшаліся пакутаваць. Вы кажаце звычайна: вось і павесяліцца быццам нельга, ці нейкае сабе дазволіць задавальненьне. Ды вы галоўнае тое перш зрабіце, а потым дазваляйце і гэта. А то ў іншага толькі і справы, што – цяпер баль, заўтра тэатар, там гуляньне, ды вясёлае чытаньне і гутарка, ды забаўкі розныя, – пераход ад адных прыемнасьцяў да іншых. А пра галоўны, пра тое, як дасягнуць таго, чым павінен быць усякіх хрысьціянін і думкі няма. Якога ж плоду чакаць ад такога жыцьця? Тое унутранае наша да Бога стаўленьне ў Хрысьце быццам само будзе спэц, нягледзячы на гэтыя вонкавыя нягоднасьці?! Як яму спэц? Ці гарыць сьвечка на ветры? Ці квітнее жыцьцё ад прыёму яду? Не. Жадаеш дабра сабе: кінь уцехі, уступі на хросны шлях пакаяньня, спаліся ў полымі самараскрыжаваньня, загартуйся ў сьлязах зьнішчэньня сардэчнага, – і зробісься золатам ці серабром, ці каменьнем каштоўным, і ў свой час будзеш узяты нябесным Домаўладальнікам на упрыгожваньне Ягоных усясьветлых і усямірных палацаў. Амін.