СЛОВА НА МАЎЧАНЬНЕ Ў ЧАС ПОСТУ

сьвяціцель Рыгор Багаслоў

Змоўкніце, паважаныя вусны; і ты, пяро маё, пішы словы маўчаньня, распавядай словамі вяшчаньня сэрца.

Калі, прыносячы таямнічую ахвяру чалавечым пакутам Бога, каб і самаму мне памерці для жыцьця, зьвязаў я цела на сорак дзён, па законах Хрыста—Цара, бо вылячэньне даецца целам вычышчаным, тады, па—першае, прывёў у непахіснасьць розум, жывучы адзін удалечыні ад усіх, абклаўшыся воблакам жальбы, сышоўшы увесь у сябе і без разваг думкамі, і потым, трымаючыся правіл сьвятых мужоў, прыклаў дзьверы да вуснаў. Падстава гэтаму тая, каб, устрымліваючыся ад усякага слова, навучыцца выконваць меру ў словах.

Хто супраць шматлікіх уздыме уражаючую дзіду, той зручна уціхамірвае нешматлікіх. Хто здалёк кідае дакладна ў цэль крылатыя стрэлы, у таго на блізкай адлегласьці ніколі не праляціць страла міма цэлі. І карабель марскі, які пераплываў шырокія моры, адважна можна пасылаць у плаваньне, не далёкае ад прыстані. Хто атрымае верх у малым, то тое яшчэ сумніўна, ці атрымае посьпех і ў вялікім, хоць і моцна жадае. Але хто робіць вялікае, пра тое няма сумневу, што, калі захоча, лёгка перасягне іншых і ў малым. Таму вось і я зусім зьвязаў у сябе сілу слова, бо спадзяваўся, што пасьля зь вуснаў маіх ужо не выльецца лішняга слова.

Вусны больш усяго згубны для людзей. Гэта конь, заўсёды уцякаючы наперад, гэта самая прыгатаваная зброя. Іншы усё бачыць, але рукі ў яго дастаюць вельмі няшмат, менавіта тое, што пад нагамі, ногі ж яго не абыходзілі цэлай зямлі. І забойцу трэба змагацца з працай; пралюбадзей трапеча свайго шалёнага запалу; злодзеям усяго страшней дзень. І багацьце цяжка; адным валодаю, а іншае ужо страціў; гэтулькі утрымліваю ў сябе ў руках, колькі можна утрымаць вадкасьці жменяй. Карабель, далёкі шлях, разбойнікі, галодны чалавек, распасьціраючы прагныя позіркі на чужы здабытак, — вось колькі сапернікаў ва усякага любячага золата! І худым не без працы, не без працы і добрым. Але нішто не утрымлівала мовы, хуткага на слова, — ні чалавек, ні сьнег, ні струмень, ні каменны уцёс. Стралок ужо блізка; неміласэрная страла укладзена ужо ў лук, і на раздвоеных ягоных канцах у дугу выгнулася цеціва; думка спусьціла стралу; яна панеслася і усё зрынае — нябесных і зямных, жывых і яшчэ не народжаных, асьцярожных і неасьцярожных, добрых і злых, непрыяцеляў і сяброў, далёкіх і блізкіх. Для гэтай стралы усюды мэта; і хто кідае яе, таму першае месца паміж мудрацамі.

Шмат брыдкага выкладае мова юрлівых. Годны сьмеху, каб яму узбудзіць у людзях нястрымны сьмех, дазваляе ў сябе кідаць і сам кідае словамі, зьневажае выява Божы, і шмат патаемнага вывяргае ў вушы іншых, і часта ва усіх кірунках рассыпае хмары пены бурнага гневу; нярэдка ж зь задуманага злачынства унутрана сэрцы выносіць прывітаньне і адно мае ў душы, а іншае на вуснах, менавіта — хлусьня, ласкавыя словы і забойствы. Хто вылічыць усе тыя засмучэньні, якія прычыняе слова? Калі захоча, без усякай працы, у адну хвіліну, прымусіць варагаваць дом зь домам, горад з горадам, народ зь уладаром, гаспадара зь слугой, як іскра, імгненна запальвае салому. Плывучыя на адным караблі, сына, бацькі, брата, сябра, мужу, жонку — усіх зручна узбройвае яно аднаго супраць іншага. Злога робіць добрым, а добрага, насупраць таго, загубіць, і усё гэта зноў перайначыць. Хто перасіліць слова? Слова малое; але нішто не мае такой магутнасьці. О, калі б яно адразу зьмярцьвела ў людзей злых!

У усякага неразумнага слова ёсьць зло, але асабліва можа быць злом у таямнічых нябеснай ахвяры. Я ворган Божы і ў мілагучных сьпевах прыношу услаўленьне Цару, прад Якім усё трапеча. Апяваю ж не Трою, не шчасьлівае плаваньне якога—небудзь карабля «Арго», не сьвіную галаву, не магутнага Геракла, не шырокі круг зямлі, як ён падпяразаны морамі, не бляск камянёў, не шляхі нябесных сьвяцілаў. Апяваю не апантанасьць запалу, не прыгажосьць юнакоў, у гонар якіх бразгала сьпешчаная ліра старажытных. Не, я апяваю царуючага ў вышыні вялікага Бога ці ж зьзяньне прысьветлай маёй разам спалучанай Тройцы. Апяваю высокія голасныя песьні анёльскіх абліччаў, якія яны, стоячы прад Богам, выгукваюць напераменку. Апяваю складнасьць сьвету, яшчэ больш дасканалую, чым сапраўдная, — складнасьць, якой я чакаю, таму што усё сьпяшаецца да адзінага. Апяваючы нятленную славу Хрыстовых пакут, якімі Хрыстос абагавіў мяне, зьяднаўшы чалавечую выяву зь нябеснай. Апяваю зьмешваньне, бачнае ў мне; бо я не якое—небудзь лёгка растлумачаны твор; я — твор, у якім сьмяротны спалучаны зь нябеснымі. Апяваю закон Божы, дадзены людзям, і усе справы сьвету, таксама адвечнасьць і канец таго і іншага, каб ты адно выконваў у сэрца сваім, а ад іншага бег далей прочкі і баяўся будучага дня. Для усяго гэтага слова маё павінна быць як гусьлі.

Але сьцеражыцеся, сьвятары, каб ён не прагучала чаго—небудзь бязладнага. Буду захоўваць слова чыстым і для чыстых ахвяр, пасрэдніцтвам якіх вялікага Цара прыводжу ў зносіны зь народжанымі на зямлі. І не чужой мовай, не апаганеным розумам буду пасылаць Чыстаму жыватворчую ахвяру. Адна крыніца не дае салодкай і горкай бруі. Пурпурнай вопратцы усяго больш нягодны бруд. Незвычайнае полымя загубіла ў старажытнасьці сыноў жраца, якія датыкаліся да ахвяры нячыста. Аб сьвятым жа ківоце вялікага Бога чую, што ён некалі і нахілены да падзеньня забіў дакрануўшагася. Вось ад гэтага я моцна трапячу і баюся, каб не пацярпець мне чаго—небудзь, нячыста дакрануўшыся да чыстай Тройцы.

О, калі б нягодны  і нясталы розум, які кідаецца туды і сюды ў шматлікіх мітусьлівых парывах, мог я, хоць ланцужнаю аброцьцю, прывесьці бліжэй да мэты і утрымаць у сэрца зусім вольным ад спакушэньня! Лепш жа сказаць, калі ён бліжэй будзе да найбольш слаўнага Хрыста, тое асьвяціцца праменьнем вялікага Сьвятла. Ды і зараз, будучы складзены унутр, меней робіць злу, хоць бы і пачаў крыху блукаць удалечыні ад Бога. Калі полымя ці струмень загароджаны цьвёрдымі камянямі, хоць булькоча усярэдзіне, але не губіць частага хмызьняку ці нівы і, хаваючыся ў камянях, жыве напаўмёртвы. Але слова, як хутка сарвецца са шматгучных вуснаў, нястрымна буяніць і не вяртаецца назад. Зрэшты, калі крывую галіну, пакрыху разгінаючы рукамі, сагнеш у адваротны бок, то яна, вызваліўшыся ад гвалту рукі, робіцца прамою і не прымае на сябе ранейшай крывізны. Так і я, заўважыўшы, што імклівасьць зьбеглага слова не ведае ні вагі, ні меры (тады толькі была для мяне і жыцьцё, калі было слова), вынайшаў найлепшае лячэньне: зусім утрымаў слова ў прамудрым сэрцы, каб вусны мае навучыліся назіраць, што ім можна казаць і чаго нельга. Засвоіўшы сабе дасканалае маўчаньне, яны засвоіць добрую мову. Я пазбавіў іх усяго, і яны не будзе пагарджаць меры. Ды зьвернецца гэта ў заўсёдны закон для празьмерных!

І тое вялікае набыцьцё, калі стрымліваеш слова, гатовае выліцца, калі запалы удараюць у тваё сэрца. Утаймоўваючы слова, ты утаймоўваеш і хваляваньне гневу; і хоць не без працы, аднак утаймуеш яго. Калі не даеш свабоды слову, калі яно пышыцца і прыходзіць у дзікую лютасьць, але трымаеш яго ў аброці, то адхіліш крыўду. Зь заваяваньнем правадыра скорыцца цар запалу, і ты адпачнеш ад пакутлівай турботы.

Для усяго гэтага трэба кіраўніцтва вялікага Цара Хрыста, але потым трэба і стырно нашага розуму. Калі не Хрыстос у цябе кіраўніком, то ні да чаго не карысныя і маўчаньне тваё, і нават яшчэ большае цярпеньне. Калі вузкі выток возера, заціснуўшы рукамі, адкрыем ізноў, яно адразу пацячэ. Насупраць таго, прасьветлае слова загадвае табе, добры мой, пачаўшы з гэтага, утрымліваць цячэньне усяго кепскага.

Такія, прыяцель мой, павучаньні майго маўчаньня; так кажа табе мая рука, якая выказвае думкі. Гэта — маё плаваньне; а ты сьпяшайся да іншага плаваньня. Усякі носіцца сваім кірункам ветру.

Але калі каму ці зь ворагаў маіх, ці зь добразычліўцаў заўгодна чуць іншы чыньнік майго маўчаньня, — вось ён. Быў час, калі меў я вельмі шмат цьвёрдасьці ў норавах. Хрыстос—Цар вёў мяне на саперніка, а ў сэрца ў мяне была вера цьвярдзей адаманту; адусюль агароджваўся я дужымі сьценамі, годны розум свой навучаў Божым словам, здабываючы дух са сьвятой літары; а разам з тым, вывяргаў зь сябе салёную гаркату кніг, чытаных мною і перш; гэту прыгажосьць, бліскучую накладнымі ўпрыгожаньнямі, кіпучае ж цела сваю, пакуль квітнела яно юнацтвам, мардаваў шматлікімі і частымі працамі. Адняў у нетраў нахабства перасыці і непарыўнае зь ёй апантанасьць, зацьвердзіў вока ў вышыні цнотай, перасіліў гнеў, зьвязаў чальцы, загарадзіў сьмех. Усё тады скарылася Слову, усё ў мне памерла. Голая зямля была ў мяне ложкам; боль у баках, цьвёрдыя рызы служылі дапаможнікам да дбаньня і здабывалі ў мяне сьлёзы; днём згінаў я свой хрыбет і ва усяночных сьпевах стаяў у прамым стане, не ведаючы уласьцівай людзям прыхільнасьці да выгод жыцьця. Так было тады, таму што кіпела яшчэ ў мне цела, якое звычайна паўстае спыніць вялікае сьвятло ў нябесным яго узыходжаньні. Зрынуў я зь сябе і цяжкі цяжар зямных набыткаў, каб, стросшы усякі цяжар, палегчанаму узносіцца да Бога.

А зараз, калі спасьцігла мяне жорсткая хвароба і змардавала старасьць, запаў я ў новую злую пакуту. У мяне неўтаймоўныя і добрыя словамі вусны; яны вось заўсёды здраджвалі мяне мноству пошасьцяў рукамі зайздросьніка. Я не рабіў нашэсьця чужыя пасады, нікога не выганяў з бацькоўскай краіны, не будаваў падкопаў, не дзівіў зласлоўем, нічога не рабіў адваротнага закону нашых ахвяр (гэта вядома Слову), не абражаў ні архірэя, ні нейкага іншага; таму што абураюся на усякага народнага правадыра, аб якім ідзе падобная гаворка (а такіх правадыроў, да зьнішчэньня майго сэрца, поўныя цяпер моры і шырокія межы зямлі). Але мне пашкодзіла ліхое слова. Я не думаў гэтага раней, аднак жа яно пашкодзіла, бо узбудзіла да мяне зайздрасьць ва усіх сябрах.

А для таго каб пакарыстацца чым—небудзь ад мяне і табе, зайздрасьць, змоўкні, ласкавая слова, змоўкні ненадоўга. Я не зьвяжу цябе назаўжды; гэтага не атрымае ад мяне ненавісьнік слова.

Распавядаюць пра аднаго Самоскага цара, які ва усім меў посьпех, што ён, у дагаджаньне зайздрасьці, сам сабе прычыніў засмучэньне і любімы бацькаўскі пярсьцёнак кінуў у моры. Але рыба, якая праглынула яго, трапілася ў сетку; рыбалоў прынёс рыбу да цара, цар аддаў служцы з пярсьцёнка, які было ў яе унутранасьці; і рыбу прыняло ў сябе улоньне, а пярсьцёнак атрымала рука. Дзіўная справа! Цар жадаў засмучэньня, але не знайшоў яго.

Так і са мною. Зайздрасьць заўсёды глядзіць на маё слова дзікімі вачамі; таму абраў я для сябе глыбіню маўчаньня і дагэтуль пераймаю Самосцу. Але не ведаю ясна, што будзе заўтра, худы ці добры сустрэне мяне канец.

Ты, Лекар людзей, спыні зайздрасьць і, вызваліўшы мяне ад жорсткіх слоў, увядзі ў сьветласьць Сваю, дзе б я, завучы Цябе з хорам вечнага сьвятла, мог выгукваць вуснамі стройную песьню.

Прымі ж гэтыя безгалосыя вяшчаньні рукі маёй, каб быў прарочы помнік майго маўчаньня.

Песьню Хрыстову пасьля маўчаньня ў Пасху.

Цар мой Хрыстос! Паколькі зноў аддаю паветру доўга стрыманае слова, то Цябе першага назаву вуснамі. Прад Табой праліваю з розуму свайго гэта слова — гэтае (калі дазволена сказаць так) бязгрэшнае прынашэньне найчыстай ахвяры.

Сьвятло Айца, Слова вялікага Розуму; найцудоўны усякага слова, вышэйшае Сьвятло усявышняга Сьвету, Адзінародная Выява несьмяротнага Айца і Пячатка Адвечнага, Азараючага разам зь вялікім Духам Канец неабсяжнага стагодзьдзя, вялікі славай, Падаўца асалоды, перашаўзьняты, нябесны, усямагутнае Дыханьне Розуму, Кіраўнік сьвету, Жыцьцядаўца, Творца усяго, што ёсьць і будзе, — Табе усё прыналежыць, Ты зьвязаў узмахам падмуркі зямлі і усё, што Табе было заўгодна, нясеш няўхільным шляхам. Па Тваім узмаху, Цар, высока ідучае сонца, устаўшы на агністае кола, засланяе сабою зоркі, як Ты засланяеш розумы. Па Тваім узмаху то жыве, то зьнікае напераменку і зноў зьяўляецца ў поўным сьвятле вока ночы — месяц.

Па Тваім узмаху кола задыяка і гэты мерна круціцца карагод вызначаючы меру гадавых часоў, непрыкметна паміж сабою расчыняючыхся. І нерухомыя, і рухомыя, вяртаючыеся на ранейшы свой шлях зоркі ёсьць слова Тваёй Боскай мудрасьці. Тваё сьвятло — усе тыя нябесныя розумы, якія апяваюць славу нябеснай Тройцы. Твая слава — чалавек, якога паставіў Ты тут анёлам, сьпеваком зьзяньня Твайго, о несьмяротнае Сьвятло і зноў нарадзіўшыся для сьмяротнага, бясплотная Вышыня, напрыканцы ж, каб пазбавіць ад згубы сьмяротных, Носьбіт Плоці! Для Цябе жыву, для Цябе кажу; я адушаўлёная прад Табою ахвяра — адзінае прынашэньне, пакінутае ў мяне ад усіх маіх набыткаў. Для Цябе злучаў я свае словы; для Цябе дазваляю слова. Але, малюся, зрабі, каб тое і іншае было сьвята, каб я казаў, што прыстойна, а недазвольнага і не думаў; адрынуўшы бруд, стачыў Маргарыт, з пяску выняў золата, з калючых цярну — ружу, пакінуўшы салому, сабраў з каласоў пшаніцу.

Гэтыя пачаткі розуму майго прыносячы Табе, Хрыстос, словамі маімі склаў першую песьню. У гэты дзень вялікі Хрыстос паўстаў зь мёртвых, да якіх прыклаўся. У гэты дзень адбіў Ён джала сьмерці, зьнішчыў змрочныя засаўкі маркотнага пекла, дараваў свабоду душам. У гэты дзень, паўстаўшы з труны, зьявіўся Ён людзям, для якіх нарадзіўся, памёр і паўстаў зь мёртвых, каб мы, адроджаныя і пазьбегшыя сьмерці, захоплены былі з Табою, паўстаўшым. У гэты дзень прамяністае і вялікае анёльскае аблічча напоўнілася радасьцю, сьпяваючы пераможную песьню. У гэты дзень і я, вызваліўшы вусны ад маўчаньня, узьнёс гучны голас, і вось зрабіўся я гусьлямі, каб усхваляць Цябе. Розуму раскрыў я унутранасьць розуму і Слову — слова; а потым, калі заўгодна, раскрыю і вялікаму Духу.