КІЕЎСКІ МІТРАПАЛІТ СІЛЬВЕСТР КОСАЎ І ЯЗАФАТ КУНЦЭВІЧ — ПОВЯЗЬ ЦАРКОЎНЫХ ГЕРАРХАЎ

Ігар Войніч

У судовай справе забойства ў 1623 г. полацкага уніяцкага біскупа Язафата Кунцэвіча дагэтуль застаюцца нявысьветленымі некаторыя пытаньні. На гэтым забойстве сучасныя дасьледчыкі як зь уніяцкага, так і з праваслаўнага боку зарабілі і цяпер зарабляюць шмат палітычных ачкоў, каб прынізіць годнасьць сваіх апанэнтаў. Аднак наш расповед галоўным чынам закранае самы пачатак супрацьстаяньня паміж Кунцэвічам і жыхарамі Віцебска.

У грамадзкім жыцьці ВКЛ на працягу другой паловы XV і усяго XVI ст. пачало дзейнічаць пісанае права. Статуты ВКЛ 1566 і 1588 г. патрабавалі карыстацца толькі “правом писаным” ¹ (Статут 1566 г., раздз. 4, арт. 30; Статут 1588 г., раздз. 1, арт. 1). Царкоўнае жыцьцё ў ВКЛ па-ранейшаму рэгулявалася звычаёвым правам, аднак паступова ў праваслаўных землях стала уводзіцца практыка прызначэньня найвышэйшых царкоўных ерархаў са згоды сьвецкіх уладаў ².   XVI — пачатку XVII ст. кароль Жыгiмонт III Ваза, а разам зь iм i пераважная большасьць дэпутатаў сэйм (у асноўным каталікі) паспрабавалі надаць тагачасным парадкам нейкія цывілізавана-законныя рамкі.

Вядома, што на Берасьцейскiм саборы 1596 г. царкоўная грамадзкасьць Беларусi i Украiны падзялiлася на тых, хто прыняў унiю, i тых, хто застаўся ў праваслаўi. Дзяржаўныя улады схіляліся да думкі, што праваслаўныя прыходы на землях Вялiкага Княства Лiтоўскага, якія не прынялі уніі, не маюць законнага права на існаваньне. Тое, што ў дзяржаве працягвала iснаваць праваслаўная царква, найвышэйшымі коламі грамадзтв проста не заўважалася, бо праваслаўных i унiятаў лiчылi прадстаўнiкамi адной канфэсii — царквой грэцкага абраду. На найвышэйшыя дуxоўныя пасады, паводле канстытуцыйных пастаноў сэймаў 1607, 1609 i 1618 г., без згоды караля нельга было высьвячаць новага царкоўнага герарха. Паступова біскупаў, якія працягвалі упарціцца прыняцьцю уніі, па меры іх адыходу ў небыцьцё, замянілі на уніятаў. Да 1620 г. амаль уся царкоўная улада на землях ВКЛ, за выключэньнем некалькіх брацтваў і прыходаў у найбольш буйных праваслаўных цэнтрах (Вільні, Кіеве, Полацку, Віцебску, Львове і інш.) лічылася уніяцкай. Аднак у гэтым годзе ў Кіеў, вяртаючыся зь Масквы, завітаў ерусалiмскi патрыярx Тэафан, запрошаны запароскім казацкім гетманам Пятром Канашэвiчам-Сагайдачным.

Паводле звычаёвага права або старадаўніх традыцый, высьвячэньні на найбольш старадаўнiя рускія япархіі — Кiеўскую мiтраполiю, Полацкую архiяпiскапiю і іншыя царкоўныя пасады — павінны былі адбывацца са згоды ці па даручэньні Канстанцiнопальскага патрыярxа. Тэафан якраз меў на гэта паўнамоцтвы. Паддаўшыся націску (не выключана, што паспрыялі і багатыя падарункі украінскага гетмана), ён высьвяцiў на царкоўныя пасады новых ерархаў, якiя ужо былі занятыя уніятамі ³. Сярод іх — манах Мялецi Сматрыцкi, хiратанiзаваны за некалькі тыдняў у дыяканы, пасьля ў ерадыяканы (прэсьвітар), і ужо толькі потым у біскупы на Полацкае арцыбiскупства, якое ужо займаў унiят Язафат Кунцэвiч. Кунцэвічу, у сваю чаргу, яшчэ раней было прапанавана прыняць дабраслаўленьне на Полацкае арцыбіскупства ад Тэафана, але Кунцэвіч пасьля некаторых ваганьняў усё ж адмовіўся, чым выклікаў гнеў палачан. Пасьля гэтага архіяпіскапства і было прапанавана віленскаму манаху Сматрыцкаму ⁴. Новае высьвячэньне адбылося без дазволу караля — значыць, з парушэньнем законаў, што вяло да грамадзкай няўстойлівасьці ў шматнацыянальнай дзяржаве.

Паміж уніятамі і праваслаўнымі успыхнула новая канфрантацыя, ускладненая наступнымі акалічнасьцямі. У гэты час вялася вайна памiж Рэччу Паспалiтай i Турцыяй. Кароннае і казацкае войскі восеньню 1620 г. якраз атрымалі адчувальную паразу пад Цэцорай. Канстанцiнопаль — дуxоўны цэнтар праваслаўя, як вядома, з 1453 г. быў ужо пад туркамi. Палiтычным фактарам нестабiльнасцi ў Рэчы Паспалiтай было таксама тое, што Маскоўская дзяржава пасьля падзеньня Канстантынопаля абвясцiла сябе “трэцiм Рымам”, цэнтрам усёй Русi i праваслаўя . Са свайго боку яна лiчыла, што усе усxоднеславянскiя землi, дзе ёсьць праваслаўныя прыxоды, нават у Кiеўскай мiтраполii, падпадаюць пад яе дуxоўнае кiраўнiцтва.

Напружаныя адносiны зь Маскоўскай дзяржавай, якая варожа сябе паводзіла ў час польска-турэцкай вайны, прыхаваная пагроза ад праваслаўнага казацтва i незаконнае, паводле пісанага права, аднаўленьне патрыярхам Тэафанам найвышэйшай праваслаўнай герарxii вымусiлi караля Рэчы Паспалiтай Жыгiмонта III сваiм унівэрсалам у лютым 1621 г. абвясьцiць Тэафана турэцкiм шпiёнам, а новавысьвечаных герарxаў загадаць прыцягнуць да судовай адказнасцi за здраднiцтва ⁵. Ім былi прад'яўлены тры асноўныя абвiнавачваннi: што патрыярx Тэафан самазванец ⁶ i турэцкi шпiён і усе яго высьвячэннi несапраўдныя, што гэта парушае каралеўскiя правы i старадаўнiя законы; патрыярx хіратанізаваў ерарxаў на тыя епарxii, дзе ужо ёсьць бiскупы, а гэта пярэчыць юрыдычнаму правiлу — адну пасаду не павінны займаць дзьве асобы ⁷. Усе абвінавачваньні былі юрыдычна замацаваны новым каралеўскім унівэрсалам ад 22 сакавіка ⁸.

Дзеяньні уладаў былі цалкам лагiчныя: Тэафан — падданы султана, у Маскве гасьціў дзевяць месяцаў, столькі ж у Кіеве ⁹, дзе праводзіў, па сутнасьці, антыдзяржаўную палітыку, заклікаючы украінскіх казакаў “не падымаць зброі супраць сваіх адзінаверцаў, што жылі ў Вялікай Расіі, і пакарыцца Маскоўскаму самадзержцу”. За такія дзеяньні, прызнаюцца самі маскоўскія праваслаўныя дасьледчыкі, Тэафана шчодра адорвалі багатымі паднашэньнямі ¹⁰.

Мялецi Сматрыцкi, вярнуўшыся пасля сваёй хiратанiзацыi з Кiева ў Вiльню, адразу пачаў рассылаць па усёй Полацкай епархіі лiсты, у якiх прыводзiў шэраг аргумэнтаў на карысьць свайго, згодна з “старадаўнiмі традыцыямі” , сапраўднага прызначэньня на Полацкае архіяпіскапства ¹¹, адначасова заклікаючы насельніцтва не падпарадкоўвацца уніяцкаму арцыбіскупу Кунцэвічу. У гэтых лістах Сматрыцкі мянаваў сябе сапраўдным Полацкім архіяпіскапам, а Кунцэвіча называў вераадступнікам (apostatem). У якасьці довадаў прыводзіўся аргумэнт, што яго, Сматрыцкага, хіратанізавалі ад імя Канстантынопальскага патрыярха, а ў Кунцэвiча такога пасьвячэньня не было. Значыць, той — несапраўдны герарх.

Адзін з такіх лістоў быў накіраваны ў Віцебск. Каму мог Мялеці Сматрыцкі яго даверыць? Надзейнаму чалавеку, якi добра ведае мясцiны, куды гэтае пасланьне накiроўвалася. Такой асобай у Вiльнi, дзе Сматрыцкi ў гэты час выпускаў свае кнiгi, мог стаць якраз жыхар Віцебшчыны Сiльвестар Косаў, які ў 1621 г. там вучыўся.

Бацька, дзед і прадзед будучага кіеўскага мітрапаліта Сільвестра Косава для свайго часу былi адукаванымi людзьмi: іх служба патрабавала даволi сур'ёзных ведаў, іх жыцьцё было зьвязана са справамі віцебскага суда і магістрата. Косавы намагалiся даць сваiм дзецям самую лепшую адукацыю, якую можна было атрымаць. Аднак у Рэчы Паспалітай юнакi праваслаўнага веравызнаньня мелi не такi багаты выбар. Адной зь самых лепшых i багатых навучальных установаў праваслаўных у пачатку XVII ст. была брацкая школа пры вiленскiм Сьвятадухавым манастыры. Менавiта ў гэтай школе пачынае адукацыю Сiльвестар Косаў недзе ў сярэдзіне дзесятых гадоў XVII ст. Асноўнай справай праваслаўных брацтваў была абарона праваслаўя, а ў брацкiх школах рыхтавалi духавенства для праваслаўных прыходаў. У гэтыя часы ў вiленскай брацкай школе якраз праходзіла адукацыйная рэформа, за аснову якой былi узятыя езуiцкiя або кальвiнiсцкiя школы12. Там, акрамя традыцыйных для праваслаўных навучэнцаў грэцкай i царкоўнаславянскай моў, пачалi выкладаць лацiнскую. У сваёй кнiзе “Cherubin” Косаў гаворыць, што сярод яго настаўнiкаў (magistr) быў нябожчык Лявонцiй Карповiч13 , якi памёр у 1620 г. Ёсьць паведамленнi, што ў гэты ж час у вiленскай брацкай школе выкладаў Мялецi Сматрыцкi ¹⁴.

Закончыў Сiльвестар вiленскую брацкую школу ў 1620 або 1621 г. Косаў быў у ёй адным зь лепшых вучняў, і пасьля завяршэньня апынуўся перад выбарам — задаволiцца адукацыяй брацкай школы цi працягнуць далейшае навучаньне ў вiленскай езуiцкай акадэмii, куды прымалі таксама і праваслаўных. Каталiцкi ордэн Ісуса, галоўнай справай якога, згодна статуту ордэна, стала адукацыя насельніцтва ў каталіцкім духу, у пачатку XVII ст. меў найлепшыя навучальныя установы (школы, калегii i акадэмii) на усходнiх межах Еўропы. У Вiленскай акадэмiі ў гэты час ужо існавалі усе аддзяленнi: нiжэйшая (studia inferiora), сярэдняя (gimnasium) i вышэйшая (studia superiora). Тут можна было атрымаць поўную акадэмiчную адукацыю.

Для Косава усё атрымалася па-iншаму. Братчыкi баялiся, што праваслаўныя выхаванцы пад уплывам езуiцкiх настаўнiкаў могуць перайсцi ва унiяцтва цi каталiцтва, што, па словах украінскага акадэміка М.Грушэўскага, адбывалася вельмі часта ¹⁵. Да таго ж, наведваньне каталіцкай вучэльні колішнімі найлепшымі вучнямі вiленскай брацкай школы на вачах праваслаўных жыхароў Вільні магло успрымацца не зусім адэкватна — праваслаўе на беларускіх землях у гэтыя часы перажывала адзін зь самых значных крызісаў у сваёй гісторыі.

Будучы рэктар брацкай школы ераманах Іосiф Бобрыкавiч выпрошваў у брацтва грошы на замежных выкладчыкаў для Косава i яшчэ аднаго здольнага выпускнiка — Ісаi Трафiмовiча-Казлоўскага, якiх мусiў падрыхтаваць да выкладчыцкай дзейнасьцi. Аднак Косаў i Трафiмовiч так i не дачакаліся гэтага. Пакінуўшы Вiльню, юнакі вырашылі далейшую адукацыю працягнуць на Захадзе. Дакумэнты сьведчаць, што ў лютым 1622 г. Сiльвестар знаходзіўся ў Люблiне ¹⁶.

У нас няма канкрэтных зьвестак пра тое, што канкрэтна рабіў Косаў у 1620—1621 г. Аднак ускосныя дадзеныя сьведчаць, што ён у гэты час прыехаў да сваіх бацькоў, каб прасiць грошай на працяг далейшай вучобы, а разам з тым каб даставіць у Віцебск адзін зь лістоў Сматрыцкага. Пацьвярджэньні гэтага можна знайсьці ў матэрыялах сьледзтва па справе забойства Полацкага арцыбіскупа Язафата Кунцэвiча ў Віцебску ў 1623 г.

Каралеўская судовая камісія зь Вільні на чале з канцлерам Львом Сапегам, не давяраючы мясцоваму Віцебскаму суду, пры правядзеньні ў студзені 1624 г. дазнаньня па факту бунта віцебскіх гараджан і забойства Язафата Кунцэвіча адзначыла, што “бунтаўшчыкі ні ў чым яму (Кунцэвічу) не павінаваліся” пачынаючы зь сакавіка 1621 г., калі “Мялецi Сматрыцкі прыслаў нейкага Сiльвестра ў чарнечым (манаскім) адзеннi разам зь сябрам са сваімі лістамі ў Віцебск” [“Melecyusz Smotricki przysіaі niejakiego Sylwestra w odzieniu czernieckiem z listami swyemi do miasta tutejszego witebskiego”¹⁷]. Хто гэты таямнiчы Сiльвестар? Дакумэнты сьведчаць, што Косаў у гэты час яшчэ не прыняў манаскі пострыг18 . Асобы, якія давалі судовыя паказаньні, засьведчылі камісіі, што той самы Сiльвестар і яго спадручны маглі і не быць манахамі (“skd ci mianowani czerсcy”), а толькі былі апрануты ў манаскую (чарнечую) рызу. Хоць Сільвестар Косаў і не меў маральнага права насiць манаскае адзеньне, але, каб зручней прайсьцi усе кардоны па дарозе зь Вiльнi ў Вiцебск з пасланьнямі, за якія можна трапiць за краты, яму трэба было знайсьці нейкае выйсьце. Манаская вопратка якраз i павiнна была ў гэтым дапамагчы — у ёй можна лёгка выдаць сябе за пустэльнiка-чарняца, не выклiкаючы асаблiвых падазрэньняў; да таго ж, яна надавала важнасцi маладому пасыльнаму, якi прынёс пiсьмо ад такой даволi значнай i папулярнай у тыя часы на Беларусі грамадзкай i царкоўнай асобы, як Мялецi Сматрыцкi ¹⁹. Пра тое, што пасланцы Сматрыцкага, якія наведвалі Полацк, Віцебск і Мсьціслаў, не зьяўляліся манахамі, а толькі прыкрываліся манаскай вопраткай, паведаміў таксама уніяцкі мітрапаліт Іосіф Вельямін Руцкі: “…delegatowie iego [Мялецiя Сматрыцкага — І. В.], po ro¿nych stronach na bunty rozsyіali, a¿ te¿ ich іapaж poczкto, y przyznali siк, ¿e swieckimi byli, habit tylko mai№c zakonny”²⁰ (“… яго пасланцы ў розныя месцы рассылаліся падбіваць на бунты, калі ж іх пачалі хапаць, то прызналіся, што былі сьвецкімі, толькі апрануліся манахамі”).

Яшчэ адным пацвярджэньнем таго, што пасланьнікам Сматрыцкага ў “чарнечым адзеннi” быў менавiта Сiльвестар Косаў, служыць і такі факт. “Лісты Сматрыцкага” даставілі ў гарадзкую ратушу асобы, сярод якiх, акрамя самога Сільвестра, былі гараднічы Мікалай Васілеўскі, земскі судовы пісар Леў Гурка і гарадзк пісар Адам Косаў21 — бацька Сільвестра Косава. Толькі да яго, прыбыўшы ў Віцебск, і мог зьвярнуцца будучы пісьменьнік па дапамогу, каб хутчэй давесцi вiцебчукам зьмест пасланьняў, у якіх Мялецi Сматрыцкi “менаваў сябе архiепiскапам Полацкiм, уладыкам Вiцебскiм i Мсцiслаўскiм… а айца Кунцэвiча назваў адступнiкам” [“…w ktorym siк ten napisaі archiepiskopem Poіockim wіadyk№ Witebskim y Mscisіawskim, <…> a ojca wіadykк Kuncewicza apostat nazywaі”²²]. На той час усё завяршылася мірна, але далейшае разьвіцьцё падзей у Вiцебску прывяло да трагічнай разьвязкі. У 1623 г. Кунцэвiча забiлi, і адным зь вiнаватых у “падбухторваннi жыхароў горада супраць айца Язафата Кунцэвiча” прызналi Сматрыцкага, бо менавіта яго лiсты, прынесеныя “нейкiм Сiльвестрам у чарнечай вопратцы”, выклікалі ў Віцебску першыя антыуніяцкія хваляваньні, што урэшце прывяло да трагедыi. Але пры правядзеннi сьледзтв ў студзенi 1624 г. “бурмiстры, ратманы, лаўнiкi i вiцебскiя мяшчане асабiста i добраахвотна перад судом”, згадваючы падзеi трохгадовай даўнасцi, вырашылi не выдаваць Сiльвестра Косава — сына паважанага ў горадзе чалавека, або проста не ведалi, хто гэта такi: Сiльвестар сышоў зь дому на навучаньне яшчэ падлеткам, ды і радавы маёнтак Косавых Жаробычы (з 1931 г. — вёска Слабада Шумiлiнскага раёна Вiцебскай вобласцi ²³ ) знаходзiўся ад Вiцебска не так блiзка — у палове дня шляху пехатой. Хоць асуджаных па справе забойства Кунцэвіча было даволі многа, а Віцебск пазбавілі магдэбурскага права і загадалі разбурыць гарадзкую ратушу, суд не вынес ніякага пакараньня і бацьку Сільвестра Адаму Косаву, як і Васілеўскаму з Гуркам. Магчыма, дапамаглі шляхецкае званьне, пасада, веданьне законаў, добрыя сувязі яго бацькі або грошы за толькі што прададзены пляц над Дзьвіной ²⁴ .

Пасьля наведваньня вясной 1621 г. родных мясьцін Косаў, як ужо гаварылся, зЬЯВІЎСЯ ў Любліне. Хутчэй за усё гэта адбылося восеньню 1621 г., калі пачынаўся новы навучальны сэзон. Трэба сказаць, што найбольш адукаванае дваранства i шляхта Вялiкага Княства Лiтоўскага бачыла, што набыць дастаткова патрэбныя веды для усходняга жыхара Рэчы Паспалiтай, сярод якіх актыўна насаджалiся заходнiя культурныя традыцыi, можна толькi ў замежных акадэмiях. Больш-менш заможны дваранiн лiчыў, што пасьля навучаньня сына мясцовымi настаўнiкамi трэба паслаць яго вучыцца ў заходнiя акадэміі i унiверсiтэты. А для набыцьця ведаў патрэбны былi грошы. Вiленскiя братчыкi, якія так і не знайшлі патрэбных настаўнікаў для далейшай адукацыі Косава і Трафімовіча-Казлоўскага, не далі грошай сваім таленавітым юнакам, каб яны вучыліся ў “поганых латын”. Шукаць матэрыяльныя сродкі заставалася толькі ў бацькоў. Ці не было гэта галоўнай прычынай прыбыцьця Косава ў Вiцебск у 1621 г. у “чарнечым адзеннi” зь лiстамi Сматрыцкага? Менавiта бацькi будучага пiсьменнiка “уфундавалi” яго навучаньне ў заходнiх навучальных установах: Любліне, Замойсьці і, вельмі верагодна, у Аламоўньцу, Інгальштаце або Вэнэ, пра што ён праз дзесяць гадоў паведамiў у кнізе “Exegesis”²⁵.

Пасьля судовай справы па забойстве Кунцэвіча Косаў яшчэ доўгі час не зьяўляўся на роднай Віцебшчыне. Гэта стала магчымым толькі пасьля таго, як яго ў 1635 г. абралі епіскапам мсьціслаўскім, магілёўскім і аршанскім новастворанай праваслаўнай Беларускай епархіі. Але і гэтае знаходжаньне неаднаразова прыпынялася пастановай суда па скарзе уніяцкага біскупа Антонія Сялявы.

---

¹ Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588. Тэксты. Даведнік. Каментарыі. Мінск, 1988. С. 48; 484.
² Дмитриев М.В. Православие и реформация. Москва, 1990. С. 42.
³ Макарий. История Русской Церкви. Кн. 6. С. 403-404; Дмитриев М.В. Коментарии и справочно-библиографические материалы // Тамсама. С. 665—666.
⁴ Макарий. История Русской Церкви. Кн. 6. С. 415.
⁵ Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси. Вильно, 1867. Т. 1. №138—141.
⁶ У траўні 1621 г. кароль зняў абвінавачванне патрыярха Тэафана ў самазванстве. Гл.: Pietrzak J. Po Cecorze i podczas wojny Chocimskiej: Sejmy z lat 1620 i 1621. Wroclaw, 1983. S.121.
⁷ Короткий В.Г. Творческий путь Мелетия Смотрицкого. Приложение. Минск, 1987. С. 152-153.
⁸ Тамсама. С. 153—155.
⁹ Макарий. История Русской Церкви. Кн. 6. С. 408.
¹⁰ Тамсама. С. 399.
¹¹ Тамсама. С. 407.
¹² Xарлампович К.В. Западнорусские православные школы XVI — начала XVII века. Казань, 1898. С.328.
¹³ Kossow S. Cherubin przy akcie pogrzebowym przewielebnego… Oyca Josepha Bobrykowicza… Wilno, 1635. S. 23 нн.
¹⁴ Susha J. Saulus et Paulus Ruthenae unionis sanguine beati Josaphat transformatus, sive meletius Smotriscius... archimandrita Dermansis. Romae, 1666. P.19.
¹⁵ Грушевський М. Культурно-національний рух на Украіні в XVI—XVII віці. Киів, 1912. С. 40, 76-77.
¹⁶ Миславский А. [Рукописная книга]. Адзел рукапісаў кіева-пячорскай бібліятэкі. № 20. Л.87—88 // Xарлампович К.В. Западнорусские православные школы XVI—начала XVII века. C. 327; 405.
¹⁷ Stebelski I. Dwa wielkie swiatla na horyzoncie Polockim. Wilno, 1783; 2-e wyd. Lwуw, 1897. T.3. S.199; Параўн.: Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской (ИЮМ). Витебск, 1903. Вып.30. С.28.
¹⁸ Миславский А. [Рукописная книга]. Л. 87—88 // Xарлампович К.В. Западнорусские православные школы XVI — начала XVII века. C. 405.
¹⁹ Короткий В.Г. Творческий путь Мелетия Смотрицкого. С.128.
²⁰ [Josephe (Welamin Rutski)] Sowita wina, to iest Odpis ns skript… nazwany Veryficatia niewinnosci. Wilno, 1621 // Архив Юго-Западной России. Киев, 1914. Ч. 1. Т. 8. Вып. 1. С.497.
²¹ Stebelski I. Dwa wielkie swiatla na horyzoncie Polockim. S.199.
²² Тамсама.
²³ Административно-территориальное устройство БССР. Мінск, 1985. Т. 1. С. 254.
²⁴ ИЮМ. 1894. Вып. 25. С. 337—338.
²⁵ Kossow S. Exegesis, to jest danie sprawy o szkolach Kijowskich i Winnickich, w ktуrych usza zakonnicy Religiey Graeckiey. Kijow, 1635 // Архив Южной и Западной России (АЮЗР). Киев, 1913. Ч. 1. Т. 8. С. 443.