ДА ГІСТОРЫІ ПЫТАНЬНЯ ПРЫЁМУ КЛІРЫКАЎ У НОВУЮ ЮРЫСДЫКЦЫЮ ПРАЗ ХІРАТЭСІЮ Ў ПРАВАСЛАЎНАЕ ЦАРКВЕ

прат. Сяргей Горбік

У працэсе вывучэньня гісторыі Праваслаўнае Царквы, асабліва ХХ стагодзьдзя, пры разглядзе прыёму клірыкаў у іншую юрысдыкцыю, мы часта сустракаемся зь досыць незразумелае фармулёўкай “прыняты праз хіратэсію”. Падобнае неразуменьне выклікана тым, што сам чын хіратэсіі (χειροθεσία – пакладаньне рук, дабраслаўленьне) ужываецца адносна чыну пастаўленьня ніжэйшага царкоўнага кліру: чытальнікаў і сьпевакоў і, у некаторых выпадках, іпадыяканаў. Адносна рукапакладаньня архірэяў, сьвятароў і дыяканаў ужываецца тэрмін хіратонія (χειροτονία). Такім чынам, узьнікае натуральная блытаніна, бо, здаецца лягічным, да архірэяў, сьвятароў і дыяканаў хіратэсія ўжывацца не можа. Тым больш, што ў тэкстах сустракаецца і тэрмін “паўторная хіратонія” (г.зн. першая хіратонія была прызнана несапраўднае). Некаторыя дасьледчыкі і клірыкі, памыляючыся, ставяць знак роўнасьці паміж тэрмінам “прыняты праз хіратэсію” і “прыняты праз паўторную хіратонію”. І, выходзячы з такога сьцьверджаньня, лічаць тэрмін “прыняты праз хіратэсію” некарэктным альбо наогул няправільным.

Паспрабуем разабрацца ў гэтым пытаньні.

Гісторыя ўжываньня тэрміну “хіротэсія” адносна сьвятароў і дыяканаў мае досыць старажытную гісторыю. Так, пры прадстаўленьні сьвятара альбо дыякана новаму кіруючаму архірэю (пры іх пераходзе ў іншую япархію альбо прызначэньні новага япархіяльнага ўладыкі), яны станавіліся прад ім на калені і цалавалі край вопраткі, выказваючы гэтым сваю пакору і павагу архірэю, а архірэй – ускладаў рукі на галаву сьвятара альбо дыякана і дабраслаўляў яго. Пасьля гэтага абраду клірык прызнаваўся правадзейным сябрам кліру гэтае япархіі. У некаторых выпадках указвалася – абрад прадстаўленьня клірыкаў адбываўся прад Сьвятой Літургіяй у алтары храму, а архірэй сядзеў каля пасаду. Верагодней за ўсё, менавіта адсюль пайшоў выраз “прайшоў хіратэсію” – гэта значыцца атрымаў дабраслаўленьне на служэньня ад кіруючага архірэя [6, б. 12]. Што праўда, падобная форма не ўваходзіла ў лік чыноў Канстантынопальскае Царквы, нямела жорстка ўсталяванае формы і, хутчэй за ўсё, зьяўлялася адвольным звычаем. Апошняе натуральна, бо пытаньне пацьвярджэньня “сумнеўных хіратоній” у Бізантыі не паўставала.

Але ў старажытнае Праваслаўнае Царкве існавала праблема правілаў прыёму клірыкаў зь ліку ерэтыкаў, якія прынесьлі пакаяньне. Гэтае пытаньне абмяркоўвалася яшчэ на VII Сусьветным саборы [1, б. 36]. Менавіта тады і паўстала пытаньне дакладнага тлумачэньня звычаю дабраслаўленьня архірэям шляхам пакладаньня рук і чытаньнем малітваў прымаемага клірыка. Падставай дыскусіі зрабілася дваістае разуменьне слоў аб пакладаньні на іх рук у 8-м правіле І Сусьветнага сабору (Аб называўшых сябе некалі Чыстымі, але прыяднаных да Кафалічнае і Апостальскае Царкве; добрае годнасьці сьвятому і вялікаму Сабору, ды па пакладаньню на іх рук, знаходзяцца яны ў кліры). Поўнае і прынятае Саборам тлумачэньне даў сьв. Тарасій, што гэта не другое рукапакладаньне, а іншая рэч, азначаючая толькі дабраслаўленьне [1, б. 63].

Па меркаваньню шэрага дасьледчыкаў, пытаньне абраду (спосабу, звычаю) прыёму “чужых” клірыкаў паўстала ў Праваслаўнае Царкве пасьля падзеньня Бізантыі і акупацыі яе тэрыторыі туркамі, а таксама далейшым пашырэньні Асманскае імпэрыі. Менавіта ў той час, досыць вялікая колькасьць праваслаўных сьвятароў, уцякаючы ад ісламскае навалы, апынуліся ў іншых мясьцінах і пажадалі зрабіцца клірыкамі тамтэйшых Праваслаўных Цэркваў. Натуральна, што пераважная большасьць сьвятароў–уцекачоў не мела не толькі адпускных грамат, але часта і грамат аб хіратоніі. У далейшым, у сувязі з рознымі праблемамі законнасьці праваслаўных герархаў на акупаваных тэрыторый (архірэйскія пасады часта проста прадаваліся туркамі; былі архірэі–уніяты; архірэі–ерэтыкі; архірэі – пастаўленыя адным япіскапам), паўстала пытаньне і кананічнасьці (законнасьці) хіратоній. Але што разумелі пад пытаньне “кананічнасьці і законнасьці” тагачасныя архірэі? Абапіраючыся на ліст Канстантынопальскага патрыярха Цімафея ІІ, напісаны, верагодней за ўсё, як адказ на пытаньні Ерусалімскага патрыярха Тэафана ІІІ, магчыма сьцьвярджаць, што на той час, па меркаваньню патрыярха, “праблемнымі” хіратоніямі зьяўляліся: ад уніятаў; ерэтыкаў па неразуменьню; без прызначэньня на канкрэтнае месца служэньня; архірэямі, што нямеюць япархіі; сіманійнымі архірэямі (купіўшымі архірэйскі чын); зьдзейсьненыя пад прымусам уладаў (як архірэйская, так і клірыка). Пры гэтым Канстантынопальскі патрыярх прама забараняў “паўторную хіратонію”, як “зьнявагу Духа Сьвятога”. Заўважым – аб поўным непрызнаньні сьвятарскае і (альбо) дыяканскае хіратоніі мова не ідзе [4, б.39].

Вырашэньне праблемы патрыярх Цімафей ІІ бачыць ва ўжываньні “старажытнае практыкі дабраслаўленьня архірэям клірыка пры ўступленьні на новае месца служэньня і чытаньня малітва”. Паколькі самі малітвы не ўказаны, можна меркаваць, што пад імі разумеюцца менавіта малітвы пакліканьня Сьвятога Духа пры хіратоніі. Пры гэтым само дабраслаўленьне, згодна слоў патрыярха, мусіць адбывацца “у алтары храму прад сьвятым пасадам” [4, б. 40].

Такім чынам, у ХVII ст. Канстантынопальскі патрыярх Цімафей ІІ фактычна ўвёў ва ўжытак крыху дапоўнены і ўнармаваны чын старажытны звычай дабраслаўленьня архірэям новых (прыйшоўшых зь іншае Царквы \ япархіі, а не рукапакладзеных ім) сьвятароў праз пакладаньня рук (χειροθεσία – хіратэсію). Варта падкрэсьліць – быў уведзены ў практыку не новы чын, а толькі форма ўзмоцненага дабраслаўленьня клірыка на служэньня ў адпаведнасьці і ў перайманьне практыкі І і VII Сусьветных сабораў.

Менавіта таму, што хіратэсія (χειροθεσία), дабраслаўленьне шляхам пакладаньня рук, зьдзейсьненыя архірэям над новымі, перайшоўшымі пад ягоны амафор, сьвятарамі ёсьць толькі дабраслаўленьнем, мы не знаходзім яе ўсталяванае формы ў Трэбніках альбо Архірэйскіх Чыноўніках. Хоць згадкі аб традыцыі падобнага дабраслаўленьня досыць часта сустракаюцца.

Трэба адзначыць, што ў лісьце Канстантынопальскага патрыярха Цімафея ІІ і іншых згадках аб прыёме клірыкаў адсутнічае апісаньне практыкі падобнага дабраслаўленьне архірэя архірэям. Гэта можна вытлумачыць наступным: Па першае, калі мова ідзе аб “узмоцненым дабраслаўленьні” (прадугледжваючым нейкае магчымае выпраўленьне), то тут варта узгадаць словы апостала Паўла “Меншае дабраслаўляецца большым” (Жыд. 7:7), а дзеля для япіскап – адзін архірэй не зьяўляецца “большым”. “Большы” для яго – толькі Сабор Япіскапаў. Сыходзячы з гэтага, магчыма меркаваць, што, калі архірэі і прымаліся ў іншыя Царквы праз дабраслаўленьне, адбывалася гэта, як мінімум, на Архірэйскіх Саборах. Зрэшты, і апостальскія правіла прадугледжваюць хіратонію і суд над архірэям не меней чым двума ўладыкамі…

Зьяўленьне звычаю дабраслаўленьня сьвятароў на служэньне ў Кіеўскае Царкве непасрэдна зьвязана з Берасьцейскае царкоўнае ўніяй 1596 г. Абодва бакі, праваслаўныя і ўніяты, нягледзячы на ўзаемныя абвінавачаньні і непрызнаньня, прымалі клірыкаў без новага рукапакладаньня, праз вызнаньне Сымбаля і дабраслаўленьне правячага япархіяльнага архірэя. Паколькі абодва бакі пры прыёме спасылаліся на старажытныя практыкі і рашэньні (тлумачэньні) І і VII Сусьветных сабораў, можна меркаваць: архірэйскае дабраслаўленьне зьдзяйсьнялася шляхам пакладаньня рук (χειροθεσία). Падобная практыка ўжывалася і Расейскае Грэка – Праваслаўнае Царквой пры прыёме былых уніяцкіх сьвятароў пасьля сабору 1839 г. [2, б. 23, 74]

У самой Грэцыі пытаньне аб спосабе прыёму альбо прызнаньня сьвятарскіх хіратоній паўстала ў сувязі зь непрызнаньнем аднаасобнае архірэйскае хіратоніі япіскапа Андрыбускага Пракопа, якую зьдзейсьніў япіскап Гаўрыіл Зарнскі ў 1832 г. і якая была непрызнаная Саборам 1834 г. Тады абодва ўладыкі былі пазбаўлены сану і, хоць у далейшым яны прынесьлі пакаяньне і былі адноўлены ў архірэйскім служэньні, рукапакладзеныя імі з 1832 да 1834 года сьвятары былі зацьверджаны ў сане праз “старажытнае дабраслаўленьне сваіх правячых архірэяў – хіратэсію” [3, б. 161]

Новы ўздым цікавасьці да пытаньня формы прыняцьця клірыкаў зь невядомым альбо сумніўным рукапакладаньнем паўстаў у Польскае Аўтакефальнае Праваслаўнае Царкве ў другой палове 20-х гадоў, калі ў Польшчы зьявіліся сьвятары – уцекачы з бальшавіцкае Расеі. Праблема была выклікана некалькімі фактамі.

Па першае, бальшавіцкія рэпрэсіі фактычна разбурылі ранейшую Праваслаўную Царкву Расейскае імпэрыі. Зьявілася так званая “катакомбная герархія” і, адпаведна, новыя “катакомбныя сьвятары”. Апошнія, што цалкам натуральна, часам нямелі аніякіх дакумэнтаў аб сьвятарскае альбо дыяканскае хіратоніі; часам – невядомы быў архірэй (альбо ягоны сапраўдны лёс) [5, б. 62].

Па другое, ва Ўкраіне паўстала Украінская Аўтакефальная Праваслаўная Царква, якая прыняла так званыя “новыя каноны”. Ды і сама хіратонія кіраўніка ЎАПЦ, мітрапаліта В. Ліпкіўскага, досыць моцна адрозьнівалася ад звычайнае і выклікала шквал крытыкі з боку артадаксальнага праваслаўя.

Першым і найбольш востра гэтае пытаньне ўзьняў Пінскі ўладыка Аляксандр (Іназемцаў), у япархіі якога апынулася некалькі сьвятароў і дыяканаў УПАЦ (Л), прад кіраўніком ПАПЦ мітрапалітам Дзіянісіям у 1927 – 1930 г.г. І хоць вызначанага саборнага рашэньня ПАПЦ па дадзенаму пытаньню так і не было прынятае, мітрапаліт Дзіянісій ў згодзе зь уладыкам Аляксандрам прыйшлі да рашэньня прымаць Рускіх клірыкаў– катакомбнікаў і клірыкаў УАПЦ згодна гістарычнае практыкі – праз дабраслаўленьне архірэя шляхам ускладаньня рук (χειροθεσία), а прыём архірэяў – пакідаць на рашэньне Сабору ПАПЦ [5, б. 63].

Гістарычна закладзеную практыку прыняцьця пэўнае катэгорыі клірыкаў праз хіратэсію пераняла і Руская Праваслаўная Царква Замежжа, якая гаворыць аб ёй у шэрагу даступных нам пастаноў другой паловы ХХ ст. Пры гэтым, вывучаючы пастановы РПЦЗ, магчыма выявіць яшчэ адно адрозьненьня патрабуючых хіратэсію ад цалкам нявызнаных хіратоній: Адносна падпадаючых пад хіратэсію ўжываецца тэрмін “сьвятары і дыяканы”, а ў выпадку непрызнаных хіратоній – “названыя сьвятарамі і дыяканамі”.

Менавіта на практыку даваенную ПАПЦ і далейшую – РПЦЗ вырашыла абапірацца пераважная большасьць Памесных Праваслаўных Цэркваў краін былога “сацыялістычнага лягера”, калі паўстала пытаньня яднаньня зь нацыянальнымі Праваслаўнымі Цэрквамі дыяспары (палітычнае эміграцыі) і прыёму асобных сьвятароў, рукапакладзеных на эміграцыі архірэямі розных юрысдыкцый.

У канцы варта апісаць уласна сам чын хіратэсіі (альбо архірэйскага дабраслаўленьня) пры прыёме пэўнае катэгорыі клірыкаў іншае юрысдыкцыі, што дапаможа больш поўна пабачыць розьніцу пры хіратэсіі і новае хіратоніяй (апошняя ні чым не адрозьніваецца ад звычайнае.

Прыём архірэям сьвятара альбо дыякана праз хіратэсію [6, б. 23 – 24]

Прад пачаткам Боскае літургіі сьвятар альбо дыякан, узяўшы дабраслаўленьне ў прысутнага правячага архірэя, апранаюцца ў богаслужбовыя рызы. Прад пасьля Праскамідыі, але прад пачаткам Літургіі Слова, архірэй устае прад сьвятым пасадам і да яго падыходзіць прымаючы хіратэсію. Цалуе руку архірэя і апускаецца на калені. Архірэй ускладае на ягоную галаву рукі і чытае ўсе малітвы належныя пры хіратоніі. Пасьля прыняўшы ўстае і зноў цалуе руку архірэй. Прымае дабраслаўленьне і ўстае на свае месца служэньня.

У іншым варыянце хіратэсія адбываецца ўжо пасьля пачатку Сьвятой Літургіі, у тым яе месцы, дзе па Чыноўніку ёсьць месца хіратоніі сьвятара (калі прымаецца дыякан – дыякана). Гэтак сама, як, у ніжэй пададзеным, адбываецца прыём архірэя праз хіратэсію.

Прыём архірэямі архірэя праз хіратэсію (практыка РПЦЗ) [6, б. 23 – 24]

Архірэй з панагіяй на шыі уваходзіць у храм,  і яго як архірэя, сустракаюць  і ён уваходзіць у Алтар да саслуженьня Літургіі, як гэта пакладзена для  япіскапа. Апранаюць такога архірэя ва усе архірэйскія уборы ў Алтары і памыўшы рукі і зьдзейсьніўшы сваю праскамідыю ён адыходзіць ад Ахвярніка і становіцца на сваё месца каля Пасаду і бярэ удзел у службе на роўных з іншымі архірэямі, стоячы на арляцы. Калі служба даходзіць да моманту,  калі па Чыноўніку належыць зьдзяйсьняць архірэйскую хіратонію, на такога япіскапа накладваюць іншыя яіскапы рукі і над ім чытаюцца усе належныя пры хіратоніі малітвы.

Такім чынам мы бачым, што галоўным адрозьненьнем прыёму архірэяў альбо клірыкаў праз хіратэсію ад прыёму праз новую хіратонію ёсьць вызнаньне іх кананічнага статуса ў якасьці архірэя, сьвятара альбо дыякана. Гэта пацьвярджаецца тым, што архірэй альбо клірыкі ўжо ад пачатку ўспрымаецца як уладыка альбо клірык. Правячы архірэй, праз чытаньне малітвы, толькі заклікае Сьвятога Духа дабраславіць прымаемага на новае служэньне і выправіць (калі ёсьць) “недахопы” хіратоніі.

Літаратура

1.      VII Вселенский Собор. СПб., 1993.

2.      Иванов И.П. Некоторые исследования о чине воссоединения бывших униатов с Православной Церковью. Казань, 1916.

3.      History of the Greek Orthodox Church. Manchester, 1944

4.      Πατριάρχης Τιμόθεος II. Θεσσαλονίκη, 1977

5.      Jurij Sołowiow. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny w 1921 – 1939 r. Marseille, 1949

6.      Ο Καθηγητήσ Γιάννησ Στεφάνου. Σπάνιεσ Και Ειδικέσ Αρχιεπίσκοποι Ιεροτελεστίεσ Ορθόδοξοσ Εκκλησία. Αθήνα, 1923

7.      Определение Архиерейского собора Русской Зарубежной Церкви. от 15/28 сент. 1971 г. Пpотокол №16-11

8.      Справка из канцелярии Архиерейского синода РПЦЗ. 2/15 августа 1990. № 4/77/133