ІСІХАЗМ І БЕЛАРУСКАЕ АСВЕТНІЦТВА ПЕРШАЙ ПАЛОВЫ ХVII СТАГОДДЗЯ

(МАНАХ ВІТАЛІ І ЯГОНАЯ “ДІОПТРА”)

Ігнатаў Уладзімір

Старадаўняя сталіца Вялікага княства Літоўскага, Жамойцкага і Рускага — Вільня — назаўжды унесена ў аналы славянскай мэдыевістыкі як горад, што некалькі стагодзьдзяў быў цэнтрам бліскучай культурнай творчасьці, напружаных духоўных пошукаў і актыўнага сацыяльна-палітычнага жыцьця. Зь ягоным імям зьвязана дзейнасьць шматлікіх выдатных прадстаўнікоў беларускай культуры — Францішка Скарыны, братоў Зізаніяў, Мялеція Сматрыцкага ды й іншых.

У сваім памкненьні зразумець беларускі дух ХVII стагодзьдзя гісторык культуры не можа абмінуць і творчасьць літаратурнай суполкі манахаў Віленскага Сьвятадухаўскага манастыра.

Найбольш запамінальнай старонкай гісторыі віленскай духоўнай абшчыны было кнігадрукаваньне. Вынікамі асьветніцкай дзейнасьці манастырскай “браціі” сталася зьяўленьне ў друкарнях Вільні і блізкага Еўя такіх славутых твораў, як “Апакрысіс” Хрыстафора Філялета, “Фрынас” і “Граматыка” Мялеція Сматрыцкага”, “Казаньне” Стэфана Зізанія і “Славянская граматыка” ягонага брата Лаўрэнція, іншай біблейскай, сьвятаайчыннай і эклесіалягічнай літаратуры.

Пачэснае месца ў гэтым шэрагу займае і кніга пад назвай “Диоптра альбо Зерцало, и выражение живота людзкого на том сьвете”. Як вынікае з шматслоўнага загалоўка, гэты твор быў падрыхтаваны да друку законьнікамі манастыра царквы Сьвятога Духа Віленскага брацтва і выдадзены манастырскім коштам у Еўі, у маёнтку князя Багдана Агінскага ў 1612 г.. Далей загаловак гаворыць, што гэтая кніга “от многих Сьвятых Божественных Писаний и Отческих Догмат составлена. На словенский язык, вечное памяти, годным отцом Виталием Игуменом в Дубне преложона и написана”.

Тэкст “Диоптры” пачынаецца зь эпіграматычнага прысьвячэньня на герб арыстакратычнага рода Агінскіх, вядомых сваім мэцэнацтвам, апякунствам у галіне асьветы і кніжнасьці. Празаічны выклад гэтага помніка аскетычнай літаратуры неаднаразова перарываецца сылябічнымі віршамі, цікавымі ня толькі як узоры так упадабанай паэтамі барочнай эпохі павучальна-маралізатарскай рыторыкі, але і прысутнасьцю аўтарскай індывідуальнасьці.

Таму не дзіўна, што постаць манаха Віталія, чый талент умелага перакладчыка і віршаскладальніка стаўся зарукай агромністай папулярнасьці “Диоптры”, якая вытрымала на працягу двух стагодзьдзяў сэм выданьняў (адно — у Расеі), выклікала навуковую зацікаўленасьць у некалькіх пакаленьняў айчынных гісторыкаў літаратуры і культуролягаў .

Аднак, на жаль, варта прызнаць, што дасюль асоба кніжніка, які падараваў беларуска-украінскаму рэгіёну “Диоптру”, захоўвае ў сабе таямніцаў болей, чым разгадкаў.

Разгорнем старонкі “Диоптры” і паспрабуем зразумець, што хацеў расказаць сваім чытачам віленскі манах Віталі, вядомы ў гісторыі усходняславянскай культуры як адзін з пачынальнікаў паэтычнай творчасьці.

Ниже кто Христу любезный бывает,

Разве сей, иже мир презирает.

Никтоже может Бога любити,

Аще себе, мир, не хощет презрети.

По сем, любимиче мой, познаеши,

Аще любов свою к Богу стяжаеши.

Егда прежде мира ся отречеши,

И в след Христов день и нощ течеши.

Темже елико Бога возлюбиши,

Толико вся земленная презриши.

Не хощет Бог имети раздвоено

В нас сердце наше, ниже разделено,

Но цело всегда хощет содержати.

Темже не достоит нам погубляти

Преблагаго сокровища толика.

Презираем под слонцем вся елика

Суть прелестна, духа утешение

Получим, и жития совершение

Велия бо тщета, жизнь погубляти,

И человеком смертным угаждати.

Тем поминай святых звания,

А остав вся здешняя желания.

Любов мирскую нивочтоже вмени,

И жизнь сию на лучшую измени.

Як бачым, перад намі вершаванае увасабленьне ідэала манаства, выдатна ў свой час выказанае раньнебізантыйскім мысьляром Янам Златавустам: “Пазьбягаючы торжышчаў, гарадоў і народнага тлуму, яны (то бок самотнікі) аддаюць перавагу жыцьцю ў гарах, якое ня мае анічога агульнага з рэальным жыцьцём, не падлеглае аніякім чалавечым зьменнасьцям, ані жыцьцёваму смутку, ані бедаваньням, ані вялікім клопатам, ані небясьпекі, ані грэшнай любові. Яны разважаюць адно пра царства нябеснае, ведучы гаворку ў маўчаньні і глыбокай цішы з лясамі, гарамі і крыніцамі... Іхныя заняткі тыя самыя, што былі напачатку і да падзеньня Адама. Адам не меў аніякіх жыцьцёвых турботаў; няма іх і ў манахаў. Ледзь толькі узыходзіць сонца, ці нават на золку, яны узьнімаюцца з пасьцелі дужыя, бадзёрыя і сьвежыя, бо іх не узбурае ані смутак, ані клопат, ані галяўны цяжар, ані мноства справаў. Паўсюль неруш, маўкліня. Адзеньне, у адных з поўсьці казы, у другіх з поўсьці вярблюда, а некаторым досыць і адной скуры, нават друзлай. Замест ложка ў іх трава; шмат хто сьпіць, не маючы заслоны, а неба ім замест покрыва, а месяц замест каганца. Самотніка цікавіць толькі пустэльня; ён бачыць пралятаючых птушак, дрэвы, што гойдаюцца на вятру, хуткаплынныя ручаіны у лагчынах. Такім чынам, што можа абудзіць пыху чалавека, які жыве сярод такой пустэльні?... У сьвеце лютуе бура, а пустэльнікі сядзяць у прыстанішчы спакойна і у абсалютнай бясьпецы, гледзячы як бы зь неба на караблекрушэньні якім падуладныя іншыя”7 .

Як сёньня, напачатку XXI стагодзьдзя, гісторыку культуры ацаніць апалёгію адасобленнага, самотнага жыцьця?

Ці убачыць у ёй адно праяву своеасаблівага “эскейпізма” сярэднявечча, якое падкрэсьлівала згубу зямной велічы і славы альбо ставалася прытулкам “дабрачыннага сыходу” — ухіленьня ад вайсковай службы, душэўнай дэпрэсіі, ад сацыяльных нягодаў, інтэлектуальна-псыхалягічных анамаліяў, духоўнай дэградацыі, нарэшце, элемэнтарнай ляноты?

Ці паўтарыць зьняважлівы водгук аб “разумным дзеяньні” ісіхастаў як аб амфалапсыхіі (то бок пупаразумнасьці ці пупадушыі) галоўнага ідэйнага апанэнта паламітаў — калабрыйскага манаха Варлаама, які ставіў пад сумнеў, або наагул адмаўляў духоўную каштоўнасьць містычнай практыкі ісіхазма?

Ці зірнуць на манаства вачыма тых дзеячоў гуманізма і эпохі Асьветы, ідэйным сьцягам якіх сталася адмаўленьне сярэднявечча?

Ці пайсьці усьлед за Пятром І, які уважаў манахаў за людзей, што “поядают чужие труды” і спараджаюць “забобоны, ереси и суеверия”, тым больш, што працы гісторыкаў культуры утрымоўваюць безьліч фактаў, якія сьведчаць пра тое, што манастыр у тыя часы быў ня толькі прытулкам сапраўды рэлігійнага жыцьця, але часьцяком зьяўляўся прыстанішчам таго, што можна было бы назваць, па аналёгіі з “адваротным бокам тытанізму” (А.Ф. Лосеў), “адваротным бокам манаства”?

Аднак пераможам спакусу назаўсёды зачыніць старонкі гісторыі ісіхазма і зноўку зьвернемся да сьветаадчуваньня манаха Віталія. Вось, прыкладам, якія вершаваныя радкі далучае ён да свайго перакладу трыццатага раздзела другой часткі “Диоптры”, якая мае назву “О памяти сьмертной”:

Блажен, иже ся выну в смерти поучает,

И тоя в мире всюду по вся часы чает.

Утро помышляется, во вечер не жити,

И паки в вечер, ктому утрее не быти.

Блажен, иже на суетная не упова,

Но на исход благая дела уготова.

Сего злополученье никоеже срящет,

Егда смерть свирепая готова обрящет.

Блажен, иже ся таков быти понуждает,

Яко вся во смертный час обрести желает.

Сей получит за труды и воздыхание

Вечнаго покоища мздовоздаяние8 .

Тэма сьмерці — зусім не рэдкая госьця ў творах славянскіх мысьляроў ХVII стагодзьдзя, што сталіся сьведкамі бурлівых, часам крывавых і трагічных падзеяў, палітычных забурэньняў, сацыяльных калізіяў і духоўных крызісаў. Свой шэлег ў эстэтызацыю сьмерці унесла і мастацтва барока, культывуючы матывы “Vanitas” (“Марнасьць”) і “Memento mori” (“Памятай аб сьмерці”)9 :

Хотяй Христу живот свой угодне кончати,

Безвестную смерть еси должен поминати.

Сия же травосетцу ся уподобляет,

Понеже безвременне всех нас посекает.

Не извествует смерть о себе и не трубит,

Егда в житии сэм нас преходящих губит.

Аднак супакоена-сузіральны характар вобраза сьмерці ў Віталія дазваляе казаць аб ягонай вернасьці праваслаўнай традыцыі, якая зьвязвае тэму сьмерці з тэмай “апакатастасіса” — усеагульнага прасьвятленьня і “абагаўленьня” на зыходзе сьвету, знаходжаньня хрысьціянскім чалавецтвам адвечнага “вобраза й падабенства Божага” і зьліцьця з Творцам у акце бясконцай любові:

Понеже тя любовне Христос призывает,

И райская усердно врата отверзает.

Оставльше противныя вся помышления,

Благи твори пути и своя мышления.

Не пристращайся сени благ живота сего,

Но вся купно презирай, елика суть его.

За сие небесных благ дара не лишиши,

Их же во грядущую жизнь ся насладиши.

Як на пути, в нынешнем пребывай животе,

Да со Христом будеши во вечной красоте.

Емуже подобает честь, вечная слава

Со Отцем же и Духом святым, и держава.

І усё ж як растлумачыць культываваньне тэмы Сьмерці, марнасьці усяго людзкага, уяўнасьці і прывіднасьці зямнога жыцьця ў творах захавальнікаў ідэалаў Евангельля — рэлігіі веры, надзеі і любові, а не пропаведзі аскезы, анахарэцтва і пагарды да сьвета?

У сучаснай гісторыі філязофіі з часоў А. Гарнака, які назваў апостала Паўла першым багасловам, звычайна кажуць пра сярэднявечную хрысьціянскую культуру як пра сплаў Адкрыцьця Сьвятога Пісьма і позьнеантычнай філязофскай думкі.

Пасланьні апостала Паўла, што адлюстравалі памкненьне тагачаснай “ойкумены” да аскезы, блізкія па духу вучэньню гностыкаў, якія узводзілі свае міфалагемы на грунце усходніх рэлігійных містэрыяў і філясоўскіх ідэяў элінізму12 . З гностыцызмам Пасланьні лучыць ня толькі ідэя глыбокай недасканаласьці зямнога сьвета, але і рэзкае проціпастаўленьне зямнога і нябеснага, плоцкага і духоўнага, цемры і сьвятла.

Хрысьціянства рана усьвядоміла небясьпеку гнастычнай пропаведзі онталягічнага “прадоньня”, што падзяляла два гэтыя сьветы. Дзеля выратаваньня евангельскай ідэі Богачалавека хрысьціянская тэадыцэя выпрацавала духоўную проціатруту — вучэньне аб спрадвечнай дасканаласьці створанага Богам сьвета, тлумачэньне паходжаньня сусьветнага зла праграшэньнем прародзічаў, што змарнавалі дараваную ім Творцам свабодную волю, ідэю эсхаталягічнага ператварэньня прыроднага і чалавечага космаса.

Другое стагодзьдзе сталася эпохай ідэйнай паразы гностыцызма, скарыўшагася перад думкай апалягетаў. Але ж культываваныя гнастычнай традыцыяй пэсымізм, нянавісьць да матэрыі як да злога пачатка, ацэнка чалавечай плоці як зьмесьціва грэха, д’ябальскіх спакусаў і нікчэмных жарсьцяў панавалі ў хрысьціянскім асяродку на працягу усяго сярэднявечча.

Асаблівую чуйнасьць да пропаведзі пакутніцтва за веру, аскетычных ахвяраў утаймаваньня плоці і містычных шляхоў да Бога выявілі адэпты пустэльніцтва. Імкненьне захаваць у чысьціні ідэалы Евангельля вяло манаства да самаадмаўленьня, адпрэчанасьці, адасобленасьці ад сьвета, поўнага жыцьцёвым брудам:

О велия излишества и срама!

Что прочее реку? Народ без брама!

Или кумир во мире истуканный,

Паче черв земленный окаянный.

Толма тщит ся на земли возносити,

И Спасу не хощет ся уподобити.

Не прилагай ся, брате, несмысленным скотом,

Бежи клятвы вечнои мирскои со Лотом!

Ниже сердцем и лицем воспят обращай ся,

И на высоте горней в тишине спасай ся.

Такі погляд на зямное жыцьцё штурхаў падвіжнікаў у абдымкі ерасі дуалізму. Аднак манаская думка здолела выпрацаваць рэцэпты выратаваньня артадоксіі.

Матэрыя — гэта арэна заўсёднай барацьбы хрысьціяніна са злымі дэманамі на чале зь Сатаной. Манах — гэта “воін Хрыстоў”; ягонае мейсца — на перадавой пазыцыі “нябачнага змаганьня” сілаў Дабра і Зла. Таму найдрабнейшае ягонае памкненьне да граха здольнае прывесьці да сусьветнай катастрофы. І галоўная зброя манаха ў гэтай грандыёзнай бітве — містыка.

Не слухай плоти, мира, диавола, зовущих,

И в бездну адову тя мучити ведущих.

Но Христа слухай Бога и Спаса твоего,

Любезно прийми Его до дому своего.

Тэма “Ісусавай малітвы” — адна з галоўных у вершаваных фрагмэнтах Віталія ў “Диоптре”. Тут віленскі манах трымаецца традыцыяў вялікіх стваральнікаў містычных дактрынаў — Сімеона Новага Багаслова, Грыгорыя Сінаіта, Грыгорыя Паламы, — якія парадаксальным чынам зьнітавалі ў сваёй творчасьці пропаведзь антырацыяналізма і скрупулёзную распрацоўку практыкі і тэхнікі містычнага узыходжаньня да Абсалюту.

Падвіжнік, які жадае паспытаць ужо ў зямным жыцьці досьвед непасрэднай блізасьці Бога ў стане звышразумнага экстазу, напачатку свайго вельмі цяжкага шляху да вышэйшай ступені дасканаласьці павінен вызваліць душу ад пачуцьцёвых жарсьцяў, ачысьціць цела і розум. Найлепшы сродак вяртаньня чалавека да натуральнага стану, што быў страчаны падчас праграшэньня — падвіжніцтва і дабрадзейнасьць. Няхцівасьць, пакорлівасьць, аскеза дазваляюць утаймаваць грахоўныя памкненьні плоці. Душа, што адрынула д’ябальскія спакусы, патрапляе ў стан адлюдненасьці, а месцы гасьцёў зь інфэрнальнага сьвета займае Хрыстос-Жаніх:

Лихоимца нищие всегда проклинают,

И смерти его свои ближнии желают.

Аще впадет в некое баснь прегрешение,

Сей злославен приемлет от всех хуление.

Щедраго же все купно блага нарицают,

И от клевещущих зол его защищают.

Многа от всех приемлет сей похваления,

Научивый ся нищим благодеяния.

Сего лет ест на земли всегда ублажати,

Нищих любяща от благ своих ущедряти.

Елико, брате, будеши смиреннейший,

Толико будеши Богу приятнейший.

На небесном Престоле сподобиши ся

Вознести ся, егда мал сий смириши ся.

Мирских бежи, яко гибели, сластий,

И всяких плотских безместных страстий.

Да будет выну душа ти чиста,

И содеет ся Христу невеста.

Аднак дабрадзейнасьць толькі прачыняе дзьверы для далейшага удасканаленьня падвіжніка. Істотную ролю ў ачышчэньні розуму грае Ісусава малітва. Маўкліня, якая дазваляла дасягнуць абсалютнай адлучанасьці ад чалавечай марнасьці, малітва ў душы разам з плачам, -- усё гэта стварала неабходны эмацыйны фон смутку і “тужлівай мілосьці” цярпліўцы, які перад тварам скрухі, нягодаў, бедаў, хуткаплыннасьці і нетрываласьці зямнога чалавечага жыцьця, нарэшце, праз сузіраньне, здабывае жыватворны дар зносінаў зь Абсалютам. Апатэо “разумнага дзеяньня” — засяроджанасьць і узыходжаньне розуму да Бога. Віталі зь яўным спачуваньнем перакладае ў “Диоптре” словы арыгінала аб маўкліні: “Безмолвие ест страж благоговения”; “Многую благодать приносит молчание добродетелем”.

Тэма “Ісусавай малітвы” знаходзіць сваё разьвіццё і ў вершах Віталія:

Темже от сует ся воздержи,

И от сердца, отвержи

Чести похотение,

Возлюби смирение.

Егдаже смерть приходит

И от мира изводит,

Зри, яко суть все чести,

Увы, мировы лести.

Яже зде исчезают,

Ползы не оставляют

И пакость налагают.

Бежи мира, умолкни, и в Христе почивай,

И грехи своя всегда слезами омывай.

Вавилон сей не пришел еси населяти,

О изгнанниче, но со плачем поминати

Небеснаго Сиона, в немже обитает

Отец наш, и во свой тя покой призывает.

На вяршыні экстазу падвіжнік перажывае стан невымоўнага духоўнага шчасьця, найвышэйшай асалоды. Ён атрымоўвае мажлівасьць ужо ў зямным жыцьці сузіраць нятворнае, “боскае сьвятло”, карануючы набыцьцём гэтага дзіўнага дару сваё памкненьне да духоўнай прыгажосьці:

Бежи, бежи во землю обетованную,

Святым, прежде мир небе, уготованную.

Да ся ко пристанищц прийти сподобиши,

Идеже Христос, Его благ ся насладиши.

Теци, о блудный сыну, ко Отцу своему,

Радует бо ся зело тебе пришедшему.

У Отца истинное ест насыщение,

И всех совершенное благ утешение.

Небесных ради благ красоты,

Мирскои храни ся слепоты.

Падвіжнікі, што дасягнулі найвышэйшай ступені дасканаласьці, робяцца “роўнымі анёлам, сынамі Уваскрошаньня Хрыстова, сьвятымі па нятленьню і абагаўленьню” (Лук. 20, 36).

Асьвятленьне душы боскім сьвятлом злучае розум у адзіны дух з Богам і робіць яго зіхоткім. Падзьвіжнік разам зь дарам вышэйшай духоўнай асалоды здабывае вышэйшую веду, сузіраючы “нябёсы нябёсаў”.

Аще во веки хощет кто не согрешати,

Должен Его смерть, суд, ад и Небо поминати.

Потруди ся, первых сих, триех убежати,

И возможет в четвертом всегда пребывати.

Але калі валоданьне абсалютнай ісьцінай вянчае шлях асабістага містычнага чыну, то харызма “духаноснай асобы” як пасярэдніка паміж зямнымі і нябеснымі сфэрамі быцьця зусім не саступае харызьме самага магутнага зямнога уладара, а герархія духоўнага настаўніцтва і вучнёўства не меньш каштоўная за усе іншыя сацыяльныя герархіі:

О якоже лучше ест Христу работати,

И с ним во обителех горних царствовати,

Нежели ради мирскои лютои работы

Понести глад и туне изливати поты.

Ты чужими бедами темже накажи ся,

И жестокаго ига мирскаго храни ся.

Благое иго неси Христово любезне

Выну, яко увясло драго невозмездне.

Отвержи убо сон всяк и нерадение,

Возлюби святых путь, труд, наготу и бдение.

Адна з праяваў позьнебізантыйскага “царкоўна-палітычнага ісіхазма” — шырокае распаўсюджаньне ва усходнеславянскім сьвеце манастыроў супольнага пражываньня:

Друг человеком злонравным никогдаже бывай,

Но со други в житии благими пребывай.

От нихже ползу многу можеши прияти,

И в небесном отчестве вечне ликовати.

Узыходжаньне падзьвіжнікаў да дасканаласьці ажыцяўляецца па дзьвюх лесьвіцах — малой і вялікай, якія маюць па пяць прыступак: першая — адмаўленьне ад сьвету; другая — пакора; трэцяя — паслушэнства; чацьвертая — ціхмянасьць; пятая — любоў У вачох вучня настаўнік ў майстэрстве звышразумнага узыходу да Боства валодаў бясспрэчным рэлігійным аўтарытэтам, бо запаведзь паслушэнства грунтуецца на словах Хрыста, зафіксаваных ў Эвангельлі: “бо Я сышоў зь нябёсаў не на тое, каб чыніць волю Маю, а волю Айца, Які паслаў Мяне” (Ян. 6,38); “Хто Мне служыць, Мне няхай сьледуе, і дзе Я, там і слуга Мой будзе” (Ян. 12, 26):

Велие буйство, старейшинства желати,

На немже слово о душах воздати.

Гісторыя хрысьціянства захавала шмат сьведчаньняў шчырай прыязьні і глыбокай узаемапавагі ў адносінах настаўніка і вучня — ад Сімяона Новага Багаслова, які глыбока шанаваў імя свайго настаўніка да Сімяёна Полацкага, на усё жыцьцё захаваўшага удзячную памяць аб сваім настаўніку Ігнаці Іевлевічы:

Таков чловек от многих быти ся вменяет,

Каков ест сей, емуже он друг ся ставает.

Аще хощеши, брате, чловека познати,

Советую ти его дружеству внимати.

Всяко бо животное навыче любити

Себе подобное, с ним хощет ся дружити35 .

Падзьвіжнік, што дасягнуў вяршыняў дасканаласьці, сам робіцца духоўным настаўнікам, сейбітам Боскага слова, выкладнікам духоўных багацьцяў. У дусе эвангельскіх тэкстаў, дзе прапаведнікі ці настаўнікі названыя аратымі, а паства — узаранай зямлёй, Віталі прадстаўляе падзьвіжніка хросным бацькам апостальскіх функцыяў, які сее боскую ісьціну на душэўных нівах слухачоў:

Христу работай, иже своя овца знает,

На паствах пасый своей славы упитает.

Асьветніцтва — мілая Богу справа, высокі маральны чын, бо яно прасякнута намерамі аб насаджэньні “мысьленнага сада” — вобраза наступнага “раю духоўнага”:

Любимиче, к Богу обрати ся,

Оставивши суетства, потруди ся

Ему токмо усердно угаждати

И прилежно в винограде делати,

Отвращае от вестей ушеса

И от сует мирских своя очеса.

Узвышаючы значэньне Слова ў духоўна-маральным жыцьці чалавека, Віталі скарыстоўвае біблейскі вобраз вінаграднай лазы, што прарастае Божай ласкай (Кн. Мудр. Ісуса 24, 20). У традыцыйнай хрысьціянскай экзэгетыцы лаза — сымбаль Хрыста, галіны яе — людзей, а вінаградар — Бога-Айца, што ачышчае пладаносныя галіны і адсякае бясплодныя (Ян. 15, 1-8).

Адсюль ужо зусім недалёка было да барочнай канцэпцыі мысьляроў Кіева-Магілянскае калегіі, якія разглядалі сваю асьветніцкую місію як апостальскую, прароцкую і праклямавалі высокую сацыяльную і маральную каштоўнасьць паэтычнай творчасьці, абвяшчаючы літаратурную працу вышэйшым сэнсам чалавечага быцьця і гарантам выратаваньня носьбітаў “Слова Божага”.

Гэтак ісіхазм, уступаючы ў разнастайныя стасункі з беларуска-украінскай нацыянальнай духоўнай традыцыяй, знаходзіў новае аблічча, расчыняючы сваю сьветапоглядную браму насустрач дактрынам і ідэям эпохі барока.

З гэткага гледзішча Віталі — гэта мысьляр, творчасьць якога сымбалізуе пачатак “пераходнага веку”, ледзь заўважны паварот праваслаўнай духоўнасьці да новай эпохі, азначанай узьнікненьнем ідэі рэлігійнага і культурнага кампраміса. Гэтая ідэя была абавязаная сваім нараджэньнем П. Магіле, ягоным паплечнікам і іх духоўнаму тварэньню — Кіева-Магілянскае калегіі, і пазьней бліскуча працягнутая адным зь выбітных выхаванцаў калегіі — Сімяонам Полацкім.

У вершаваных радках Віталія яшчэ адчувальны патас барацьбы, навеянай подыхам новага пошуга агульнаэўрапейскага канфлікта рэлігійных тыпаў хрысьціянскага сьветаразуменьня:

Брате, словесем врага не веруй твоего,

Дондеже прейдет скорый бег жития сего.

Аднак адзіны шлях захаваньня духоўнай самабытнасьці і культурнай асабістасьці — гэта асьветніцтва, літаратурная творчасьць і законапаслухмяная цывілізаванасьць:

Аще врагы успевают в твоем гонении,

И ты успевай, брате, во своем терпении.

Цудоўным прыкладам зараджэньня новых настрояў у шырокіх колах праваслаўнага грамадзтв Вялікага княства Літоўскага зьяўляецца лёс вядомага украінскага адэпта містыцызма, які большую частку жыцьця пражыў на Афоне, Іаана Вішэнскага.

У славутай літаратурнай палеміцы прыхільнікаў усходне-хрысьціянскага веравызнаньня і іх каталіцкіх апанэнтаў Іаан Вішэнскі — самотная постаць, аднолькава чужая як шляхецкай праваслаўнай апазыцыі, гэтак і дзеячам брацкага руху41 . У культурнай праваслаўнай эліты не знайшлі спачуваньня ані ягоныя аскетычныя подзьвігі, ані пропаведзь “духоўнай цноты”, ані абсалютнае непрыманьне існуючага жыцьцёвага уклада. Пра тое, наколькі непапулярна было ў адукаваных праваслаўных колах узвышэньне Іаанам Вішэнскім вобраза “простага й няхітрага Хрыста”, сьведчыць вострая рэпліка Віталія, скіраваная ім у бок афонскага аскета “3ане же сам не учился, того ради и нам завидит и возбраняет”.

Гэта — не спрэчка дзьвух, безумоўна, выдатных асобаў, гэта спрэчка двух сьветаўяўленьняў, дзьвух карцінаў сьвета, гэта, нарэшце, спрэчка аб пэрспэктыве беларуска-украінскага соцыюма і культуры.

Шлях Іаана Вішэнскага — гэта шлях захавальніка вернасьці бізантыйскай духоўнай спадчыне, гэта шлях чалавека, паглыбленага ў сьвет біблейскіх сюжэтаў, гэта шлях у вечнае сярэднявечча.

Шлях Віталія — гэта шлях служкі усходне-хрысьціянскай традыцыі, арыентаванай на Слова, гэта шлях чалавека, які стаіць ля вытокаў пераацэнкі духоўных каштоўнасьцяў праваслаўя, гэта шлях уваходжаньня ў агульнаэўрапейскую гісторыю, у Новы час.

Праз колькі дзесяцігодзьдзяў пазьней у сваёй апошняй паэтычнай працы “Вертоград многоцветный” (1676-1680) Сімяон Полацкі на самы пачатак зьмясьціў верш “Вера и дело”, у якім абвясьціў сваё жыцьцёвае крэда:

Светилник не елеем, но огнем сияет,

Но огнь сам без елея скоро угасает.

Тако вера не из дел бывает рожденна,

Обаче онех кроме тщетна, умерщвленна.

Веру убо з делесы соединити требе

Хотящым душам жити и быти на небе.

Будучы прыхільнікам барочнай эмблематыкі, паэт зьвяртаецца да папулярнага ў сярэднявечнай літаратуры вобразу “сьвяцільніка” як сымбаля дзеяньняў асьветніка, які вядзе хрысьціянскае чалавецтва ў царства Бога, што ад эпохі “Арэапагітык” выяўляецца як “безпачатковае и бясконцае зіхаценьне прыгожага-і-добрага”.

У прадмове да еўеўскага выданьня Діоптры 1612 года дзеячы віленскага брацтва скарысталі той жа вобраз, назваўшы гэты твор Віталія сьветачам, што зазьзяў над духоўным прыстанкам праваслаўнага хрысьціянства.

Гэтак паміж дзьвюма пакаленьнямі славянскіх мысьляроў праяўляецца глыбока сымбалічная духоўная повязь.

Заўвагі

1. Гл., напр.: Чистович И.А. Очерк истории западно-руской церкви: В 2 ч. - СПб.: Тип.Департамента уделов, 1882-1884. - Ч.2.- С.151-175, 344 і інш.

2. Гл., напр.: Буслаев Ф. Историческая хрестоматия церковнославянского и древнерусского языков. – М.: Тип. ун-та, 1861. - С. 999-1004.

3. Гл.: Саверчанка I.В. Старажытная паэзiя Беларусi: XVI-першая палова XVII ст.- Мiнск: Навука i тэхнiка, 1992. - С. 218.

4. Гл.,напр.: Франко I. Забутий український вiршописець XVII вiку // Записки наукового товариства iм. Шевченка. - 1898. - Т.XXII, кн. II. - С. 1-16; Перетц В.Н. Отчет об экскурсии семинария русской филологии в Житомире // Университетские известия. - 1911. - № 9. - С. 24-27; Прашковiч М.I. Беларуская паэзiя канца XVI-пачатку XVII стагоддзя // Весцi АН БССР. Сер. грамад. навук. - 1964. – С. 84-85.

5. Диоптра. - Могилев: Тип. М. Вощанки, 1698. - Л. 2об. - 3.

6. Диоптра. - Л. 8.

7. Цыт.па: Сырку П. К истории исправления книг в Болгарии в ХIV веке. - СПб.: Тип. Имп. Акад. наук, 1898. - Т. 1, вып. 1. - С. 36-50.

8. Диоптра. – Л. 113.

9. Гл.: Перетц В.Н. К вопросу о польском влиянии на русскую поэзию XVII –XVIII веков// Перетц В.Н. Историко-литературные исследования и материалы: В 3 т. - СПб.: Тип. Ф. Вайсберга и П. Гершунина, 1900. - Т. I, ч. 1. - С. 124-194.

10. Диоптра. – Л. 116об. - 117.

11. Диоптра. – Л. 130-130об.

12. Гл.: Майоров Г.Г. Формирование средневековой философии: Латинская патристика. - М.: Мысль, 1979. - С. 33-34.

13. Диоптра - Л. 6.

14. Там же. - Л. 109.

15. Диоптра. - Л. 99об.

16. Гл.: Сырку П. К истории исправления книг в Болгарии в ХIV веке. - С. 167-239.

17. Диоптра. - Л. 125 об.

18. Там жа. - Л. 122.

19. Там жа. – Л. 122об.

20. Там жа. - Л. 129.

21. Там жа. - Л. 162.

22. Там жа. - Л. 162об.

23. Там жа. - Л. 24.

24. Там жа. – Л. 104.

25. Диоптра. – Л. 91.

26. Там жа. - Л. 81.

27. Там жа. - Л. 92об.

28. Там жа. - Л. 94.

29. Там жа. - Л. 113об.

30. Диоптра. - Л. 83об. - 84.

31. Там жа. - Л. 82.

32. Там жа. - Л. 110.

33. Гл.: Сырку П. К истории исправления книг в Болгарии в XIV веке. - С. 209.

34. Диоптра. – Л. 23об.

35. Там жа. - Л. 108об.

36. Там жа. - Л. 79об.

37. Там жа. - Л. 13об.

38. Гл.: Панченко А.М. Русская стихотворная культура ХVП века. - Л.: Наука, 1973. - С. 167-193.

39. Диоптра. - Л. 75об.

40. Там жа. - Л. 101.

41. Гл.: Еремин И.П. Иван Вишенский и его общественно-литературная деятельность // Иван Вишенский. Сочинения. - М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1955. - С. 223-271.

42. Иван Вишенский. Сочинения. - С. 163.

43. Цыт. па: Морозов А.А. Симеон Полоцкий и проблемы восточно-славянского барокко // Барокко в славянских культурах: Сб. ст./АН СССР. Ин-т славяноведения и балканистики; Редкол.: А.В. Липатов и др. - М.: Наука, 1982. - С. 185.

44. Гл.: Возняк М. Iсторiя украiнськой лiтературы. - Львiв: Друк. тов-ва. iм. Шевченка, 1921. - Т. 2 , ч. 1. - С. 114.