“ПАДПЕРАЗАЎШЫ СЬЦЁГНЫ НАШЫ”

мітрапаліт Антоній (Суражскі)

У адрозьненьне ад таго, што лічаць і адчуваюць шматлікія, пэрыяд духоўнай напругі (скажам, падчас Вялікага посту або гавеньня) гэты час радасьці, таму што гэты час вяртаньня дадому, час, калі мы можам ажыць. Гэта павінны быць час, калі мы атрасаем зь сябе усё, што ў нас струхлела і зьмярцьвела, для таго каб здабыць здольнасьць жыць, — жыць са усім прасторам, са усёй глыбінёй і інтэнсіўнасьцю, да якіх мы закліканыя. Пакуль нам недаступны, незразумелы гэты момант радасьці, у нас будзе атрымлівацца жахлівая і блюзнэрская пародыя; мы, быццам бы ў імя Боскае, ператворым жыцьцё ў суцэльную пакуту для саміх сябе і для тых, каму прыйдзецца адказваць за нашы бясплённыя патугі стаць сьвятымі. Гэтае паняцьце радасьці можа здацца дзіўным побач зь максымальнай напругай, подзьвігам устрыманьня, зь сапраўдным змаганьнем, і тым не менш радасьць праходзіць праз усё наша духоўнае жыцьцё, жыцьцё царкоўнае і жыцьцё эвангельскае, таму што Царства Боская высілкам бярэцца. Яно не даецца проста тым, хто бестурботны, гультаявата чакае яго прыходу. Для тых, хто чакае яго такім чынам, яно, зразумела, прыйдзе: прыйдзе ў глухую поўнач, прыдзе, як Суд Божы, як злодзей, якога ніхто не чакае, як жаніх, які крочыць, пакуль неразумныя дзевы аддаюцца сну. Не так павінны мы чакаць Царства і Суду. Мы павінны вярнуцца да такога стану, якога звычайна не можам выклікаць нават зь сваіх глыбінь, настолькі яно нам чужая, — стану радаснага чаканьня Дня Госпада, хоць мы ведаем, што гэты Дзень будзе днём Судны. Дзіўна чуць у царкве, што мы абвяшчаем , Эвангельле, дабравесьце аб Судзе, і абвяшчаем, што Дзень Госпада — не страх, а надзея, і разам зь Духам Сьвятым Царква можам сказаць: Набліжайся, Госпадзі, і набліжайся хутка!.. Пакуль мы няздольныя казаць у такіх катэгорыях, нашай хрысьціянскай сьвядомасьці бракуе чагосьці вельмі важнага. Што бы мы ні казалі, у такім разе мы усе яшчэ язычнікі, апранутыя ў эвангельскую вопратку. Бог для нас яшчэ Бог удалечыні, і прыход Яго — цямрэча і жах для нас; і суд Яго — не збавеньне, але асуджэньне наша; і сустрэча тварам да твару зь Ім — страшная падзея, а не гадзіна, да якой мы скіраваныя і дзеля якой жывем.

Датуль, пакуль мы не усьвядомім гэтая, духоўная напруга не можа быць радасьцю, яна непасільная і ставіць нас перад тварам суду і адказнасьці — таму што мы самі павінны асудзіць сябе для таго, каб зьмяніцца і быць у стане сустрэць Дзень Госпада, хвалебнае Уваскрэсеньне зь адчыненым сэрцам, не хаваючы твару, гатовыя узрадавацца, што ён прыйшоў. І усякі прыход Госпада гэта суд. Айцы Царквы параўноўваюць Хрыста зь Ноям і кажуць, што прысутнасьць Ноя сярод яго сучасьнікаў было адначасова і асуджэньнем, і выратаваньнем іх. Яна было асуджэньнем, таму што прысутнасьць аднаго чалавека, пакінутага праведным, усяго толькі аднаго—адзінага чалавека, які здолеў стаць сьвятым Божым, было доказам, што гэта магчыма і што грэшнікі, тыя, хто адпрэчыў Бога, хто адышоў ад Яго, маглі б быць такімі ж. Такім чынам, прысутнасьць праведніка зьявілася судом і прысудам яго часу. Але яна ж было і выратаваньнем яго часу, таму што адзіна дзякуючы яму Бог памілаваў людзей. Гэта жа датычыцца і да прыходу Хрыста.

Ёсьць і іншы радасны момант у судзе. Суд не ёсьць нешта знаходзячае на нас звонку. Прыйдзе дзень, калі мы паўстанем перад Богам і будзем судзімыя, але пакуль наша вандроўніцтва працягваецца, пакуль перад намі ляжыць шлях, кіроўны нас да меры поўнага веку Хрыстова — а такое наша прызначэньне, мы самі павінны вымавіць суд над сабой. На працягу усяго жыцьця ў нас ідзе бясконцы дыялёг. Вы памятаеце прыпавесьць, дзе Хрыстос кажа: Мірыся зь сапернікам тваім хутчэй, пакуль ты яшчэ на шляху зь ім. Некаторыя духоўныя пісьменьнікі бачылі ў саперніку не д'ябла, зь якім, зразумела, ніякага прымірэньня, дамовы быць не можа, а наша сумленьне, якое ўсё жыцьцё спадарожнічае нам і ні на хвіліну не пакідае нас у супакоі. Яна як бы вядзе зь намі бесьперапынны дыялёг, увесь час спрачацца зь намі, і мы павінны пагадніцца зь ім, інакш прыйдзе час, калі мы паўстанем перад Судзьдзёй, і тады гэты сапернік выступіць супраць нас абвінаваўцам, і мы будзем асуджаныя. Так што пакуль мы на шляху, суд адбываецца ў нас увесь час; гэта дыялёг, дыялектычная спрэчка паміж нашымі думкамі, эмоцыямі, пачуцьцямі, учынкамі і нашым сумленьнем, які, нібы судзьдзя, варта перад намі, і перад якой мы стаім, як перад судзьдзёй.

У гэтым дачыненьні мы вельмі часта ідзем у цемры, і цемра гэтая зьяўляецца вынікам абмарачэньня нашага розуму, абмарачэньня нашага сэрца, абмарачэньня нашых вачэй, і толькі калі Сам Госпад пралье Сваё сьвятло ў нашу душу, у наша жыцьцё, мы можам раптам убачыць, што ў іх блага і што правільна. Ёсьць выдатнае месца ў пісаньнях айца Яна Кранштадскага, дзе ён кажа, што Бог не адчыняе нам выродлівае нашай душы, пакуль не выявіць у нас досыць веры і надзеі, каб мы не былі зламаныя відовішчам уласных грахоў. Іншымі словамі, калі мы робімся бачышчымі усё, што ў нас ёсьць цёмнае, калі гэтае веданьне расьце і мы усё больш разумеем сябе ў сьвятле Божым, гэта значыць у сьвятле Божага суду, гэта азначае дзьве рэчы: гэта азначае, вядома, што мы з гаркатой адчыняем уласную выродлівасьць, але таксама і тое, што мы можам цешыцца, таму што Бог надарыў нас Сваім даверам. Ён дараваў нам новае веданьне нас саміх такімі, якія мы ёсьць, якімі ён заўсёды бачыў нас і якімі, часам, не дазваляў нам убачыць сябе, таму што мы не вынесьлі б гэтага бачаньня праўды. І тут зноў суд абгортваецца радасьцю, таму што, хоць мы і адкрылі тое, што блага, гэтае адкрыцьцё азначае, што Бог убачыў у нас досыць веры, досыць надзеі і досыць сілы духу, каб дазволіць нам празерыць, таму што Ён ведае, што зараз мы ў сілах дзейнічаць. Усё гэта важна, калі мы жадаем зразумець, што радасьць і духоўны подзьвіг неаддзельныя адзін ад аднаго. Інакш сталы і настойлівы высілак Царквы, слова Божага адкрыць нам, што ў нас блага, можа прывесьці да адчаю і абмарачэньню розуму і душы. Калі мы зробімся залішне разгубленымі і упадзем духам, мы не ў стане будзем сустрэць Уваскрэсеньне Хрыстова з радасьцю, таму што тады мы зразумеем, дакладней, нам здасца, быццам мы зразумелі, што яно не мае да нас ніякага дачыненьня. Мы ў цемры, а Хрыстос — сьвятло. Мы убачым сваё асуджэньне і прысуд у той самы момант, калі павінны бы выйсьці зь цемры ў Боскую справу выратаваньні, якая — і наша асуджэньне, і наша выратаваньне.

Такім чынам, першы крок — спазнаць сябе. Грэх ёсьць падзеленасьць усярэдзіне нас саміх і падзеленасьць па стаўленьні да іншых; і сярод гэтых “іншых” нельга забываць нашага нябачнага Блізкага, Бога. Таму першы крок у нашай самаацэнцы — вымераць гэты стан адпадзеньня, адлучанасьці. Да якой ступені расходзяцца мае сэрца і розум? Ці накіраваная мая воля да адзінай мэты або бесьперапынку вагаецца? Наколькі маімі учынкамі кіруюць перакананьні, і наколькі яны залежаць ад некіруемых эмоцый? Ці ёсьць у мне цэласьць? І зь іншага боку, наколькі я аддзелены ад Бога і ад майго блізкага? Гэтае супрацьстаяньне паміж намі і блізкім пачынаецца ў той момант, калі мы самасьцвярджаемся, таму што ў гэтае імгненьне мы непазьбежна дыстанцуемся ад іншага і адпрэчваньня яго. Сартр не выпадкова сказаў: “Пекла — гэта іншыя”. Але калі хутка мы выняткоўваем іншага, мы і самі апынаемся ў палоне безнадзейнай адзіноты, так што ў выніку той жа французскі пісьменьнік сказаў: “Пекла — гэта мы самі”. Падобнае самасьцвярджэньне зьяўляецца прыкметай няўпэўненасьці, адсутнасьці поўнасьці, а таксама мерай недахопу любові ў нас, таму што любоў забывае аб сабе і сьцвярджае любімых. Яна расчыняе няўпэўненасьць ва устойлівасьці нашага быцьця і нашу няздольнасьць паверыць у любоў іншых людзей. Мы самасьцвярджаемся, каб быць упэўненымі, што наша існаваньне прызнана, што самая наша сутнасьць па—за небясьпекай, але пры гэтым робімся нікчэмна малымі і пазбаўленымі утрыманьня, штодзённымі.

Калі жа мы спрабуем ацаніць самую любоў або, дакладней, ту колькасьць любові, што ёсьць у нас, мы можам прыйсьці да вельмі горкім адкрыцьцям. Ці шматлікіх мы любім? Дваіх, траіх, ці крыху больш, калі “любоў” значыць, што іншы чалавек для нас важней, чым мы самі. І што наша любоў значыць для іх? Ці заўсёды наша любоў ім у радасьць? Ці азначае для іх наша любоў вызваленьне, ці выклікае зваротную любоў і весялосьць? Ці не занадта часта бывае, што калі б ахвяра нашай любові адважылася загаварыць, яна бы узмалілася: “Калі ласка, любі мяне паменш, але дай мне крышачку волі! Я палонны тваёй любові; таму, што ты любіш мяне, ты жадаеш вызначаць усё ў маім жыцьці, ты жадаеш на свой лад уладкоўваць маё шчасьце. Калі б толькі ты не любіў мяне, я мог бы быць самім сабой!” Няўжо гэта не здараецца даволі часта паміж бацькамі і дзецьмі, паміж сябрамі, паміж мужам і жонкай? Як дорага абыходзіцца наша любоў іншым і як танна нам самім; бо запаведзь Хрыстова абвяшчае, што мы павінны любіць, адзін аднаго, як Ён палюбіў нас. Ён палюбіў нас да ахвяры Свайго жыцьця, мы маглі бы пачаць зь значна меншага, чым ахвяра жыцьця, — мы маглі бы пачаць з той запаведзі, якую Хрыстос дае найболей эгаістычным зь нас: Як жадаеце, каб зь вамі рабілі людзі, так паступайце і вы зь намі... Вы жадаеце біць шчасьлівымі — імкнецеся да гэтага, але па справядлівасьці. Надасьце свайму блізкаму роўна гэтулькі, колькі патрабуеце для сябе. Вы жадаеце шчасьці — дайце роўную частку шчасьця; вы жадаеце волі — дайце іншым роўна такую жа меру волі. Вы жадаеце ежы — падзеліцеся ежай; вы жадаеце любові, бескарысьлівай і удумлівай — выявіце бескарысьлівую і удумлівую любоў.

І акрамя таго, варта сьцерагчыся таго, што сьвяты той Ян Залатавуст назваў “цёмным бокам д'ябальскай любові”. Вельмі часта любоў да іншага абгортваецца адхіленьнем іншых людзей, альбо таму што ў сэрцах нашых занадта цесна, альбо таму што мы лічым сваім абавязкам з пачуцьця адданасьці адным ненавідзець іншых, тых, каго яны завуць сваімі ворагамі; але гэта не хрысьціянская любоў — і нават не чалавечая любоў. Памятаю, як я быў узрушаны, калі ў момант уварваньня ў Чэхаславакію сустрэў д—ра Грамадку, аднаго зь царкоўных кіраўнікоў гэтай краіны. Я быў знакам зь ім шмат гадоў, і калі мы сустрэліся, ён сказаў: “Перадайце усім, хто любіць нас, каб яны не ненавідзелі нашых захопнікаў; тыя, хто ненавідзіць адных дзеля іншых, гуляюць на руку д'яблу”. Ён прымаў актыўны удзел у супраціве, але ведаў, што праўдзівая бітва ідзе ў сэрцах людзей, паміж любоўю і нянавісьцю, паміж сьвятлом і цемрай, паміж Богам і тым, хто чалавеказабойца ад пачатку. Упадабаць адных і любіць іх, адпрэчваць і ненавідзець іншых — усё гэта, на які бы бок вы ні сталі, толькі памнажае ў цэлым нянавісьць і цемру. А д'ябал карыстаецца гэтым: яму абыякава, каго вы ненавідзіце; калі вы ненавідзіце, вы адкрылі яму дзьверы, упусьцілі яго ў сваё сэрца, увялі яго ў чалавечыя узаемаадносіны. Любоў, якой вучыць нас Хрыстос, несумяшчальная зь нянавісьцю да каго б то ні было: мы павінны умець пазнаваць Духа Божага і духа памылкі;, выпрабавальным жа камянём зьяўляецца пакора і самазабыўная любоў. А любоў ахапляе і уласнае “я”, мяне самога.

Мы павінны навучыцца не толькі прымаць нашага блізкага, але прымаць і саміх сябе; мы занадта схільныя лічыць, што усё, што нам падабаецца ў нас саміх, зьяўляецца нашым праўдзівым “я”, а усё, што нам самім і іншым здаецца выродлівым, толькі выпадкова. Маё праўдзівае “я” прывабна; але акалічнасьці перарываюць мае лепшыя намеры, перакручваюць мае чыстыя жаданьні. Тут варта успомніць радкі з перапіскі старца Макарыя Опцінскага зь адным пецярбурскім купцом. Купец пісаў Макарыю, што ад яго сышла прыслуга і знаёмыя рэкамэндуюць яму адну вясковую дзяўчыну. “Ці варта мне яе наняць?” — пытае купец. “Так”, — адказвае старац. Праз некаторы час купец дасылае новы ліст. “Ойча, — піша ён, — дазвольце мне яе звольніць, гэта існы нячысьцік. З той хвіліны, як яна зьявілася ў маім доме, я бесьперапынна злуюся і страціў усякае самавалоданьне”. І старац адказвае: “Ні ў якім разе не выганяй яе; гэта анёл, якога Госпад паслаў табе, каб ты мог убачыць, колькі ў табе утойвалася злосьці, якую папярэдняя прыслужніца не здолела адкрыць у табе”. Так што не акалічнасьці, нібы цені, азмрочваюць нашы душы, і не Бог вінаваты, хоць мы заўсёды ва усім папракаем Яго. Як часта мне прыходзіцца чуць ад людзей: “Вось мае грахі...” і тут жа, перавядучы дыханьне, яны пачынаюць доўгую прамову аб тым, што калі б Бог не паслаў ім такое цяжкае жыцьцё, яны, вядома, не грашылі б так шмат. “Зразумела, — кажуць мне, — я вінаватая, але што я магу парабіць пры гэтакім зяцю, пры маім застарэлым рэўматызьме, ды пасьля рускай рэвалюцыі...” І колькі разоў, перад тым як прачытаць малітву водпуску, я паказваў, што прымірэньне паміж Богам і чалавекам павінна быць узаемнае, і пытаў прыносячага пакаяньне, ці гатовы ён прабачыць Богу усе Ягоныя памылкі, усю шкоду, якую Ён дазволіў, усё акалічнасьці, перашкодзіўшыя яму, добраму хрысьціяніну, зрабіцца сьвятым. Людзям гэта не падабаецца, аднак, датуль, пакуль мы не возьмем на сябе усю поўнасьць адказнасьці затое, як мы успрымаем сваю спадчыну, жыцьцёвыя акалічнасьці, нашага Бога і саміх сябе, мы здолеем спраўляцца толькі зь малюсенькай часткай свайго жыцьця і саміх сябе. Калі ж мы жадаем вымавіць праўдзівае і узважанае меркаваньне аб саміх сабе, мы павінны разглядаць сябе як цэлае, ва усёй нашай цэласнасьці.

Сёе—тое ў нас ужо цяпер, хай у зачаткавым выглядзе, прыналежыць Царству Божаму. Сёе—тое яшчэ уяўляе хаос, месца запусьценьня, дзікую пустэльню. Нам належыць напружанай працай і натхнёнай верай ператварыць усё гэта ў райскі сад. Як сказаў Ніцшэ, трэба насіць у сабе хаос, каб даць нараджэньне зорцы... І варта верыць, што гэты хаос можа спарадзіць прыгажосьць і гармонію. Мы павінны глядзець на сябе цьвяроза, але з прасьвятленьнем мастака, як той разглядаў матэрыял, укладзены Богам у яго рукі, зь якога ён створыць творы мастацтва, неад'емную частку гармоніі, прыгажосьці, ісьціны і жыцьця Царства. Твор мастацтва вызначаецца і прасьвятленьнем мастака, і уласьцівасьцямі наяўнага ў яго матэрыялу. Мы не можам без асэнсаваньня скарыстацца любым патрапіўшым матэрыялам для любой мэты; немагчыма вывастрыць з граніту тонкае расьпяцьце або зрабіць кельцкі крыж з грэцкага мармуру. Мастак павінен навучыцца распазнаваць адмысловыя уласьцівасьці і магчымасьці дадзенага матэрыялу, каб выклікаць да жыцьця усю утоеную ў ім прыгажосьць. Падобна гэтаму, кожны зь нас павінен навучыцца, пад кіраваньнем Божым і зь дапамогай сваіх прымудроных досьведам сяброў, распазнаваць у сабе адметныя здольнасьці і уласьцівасьці, як добрыя, так і благія, каб, скарыстаўшыся імі, стварыць у канчатковым выніку такі твор мастацтва, якім зьяўляецца наша уласная асоба. Па слове сьвятога Ірэнея Ліёнскага, “слава Божа, гэта цалкам адкрыўшыся чалавек”.

Шлях для дасягненьня гэтага зьвілісты, і часам дзеля таго, каб ствараць добрае, мы змушаныя абапірацца на тое, што ў наступным прыйдзецца вынішчаць. У жыцьці Махатмы Гандзі ёсьць вельмі павучальны выпадак. У канцы жыцьця яго абвінавацілі ў непасьлядоўнасьці. “У пачатку вашай дзейнасьці, — казалі яму, — вы заклікалі докераў да страйку, і толькі пасьля таго, як яны перамаглі, сталі змагаром бяссупраціўным”. На гэтае Гандзі адказаў вельмі мудра: “Гэтыя людзі былі баязьліўцы; я спачатку навучыў іх гвалту, каб пераадолець іх баязьлівасьць, а затым — бяссупраціву, каб пераадолець гэты гвалт”. Ці не быў гэта яго рэалістычны падыход мудрэй і значна больш дзейны пропаведзі пакоры і пакорнасьці людзям, якая прыхавалі б гэтымі сьвятымі словамі сваю маладушнасьць? Няўжо не правільней было для іх духоўнага росту прышчапіць ім такія падахвочваньні, якія яны зразумеюць, і сапраўды ведаць, што кожны іх крок наперад рэальны? Часам нам неабходны нейкі штуршок, які зыходзіць зь далёка не самых добрых нашых намераў, абы ў наступным мы пераадолелі гэтую нясьпеласьць. Марцін Бубер у сваіх “Хасідскіх апавяданьнях” прыводзіць выпадак з чалавекам, які спытаў рабіна, як яму пазбавіцца ад бязьдзейных думак. "І не спрабуй! — выклікнуў рабін. — Іншых думак у цябе няма, і ты рызыкуеш застацца наогул ні з чым; паспрабуй набыць адну за адной хоць некалькі карысных думак, і яны выцесьняць бязьдзейныя думкі". Гэта бо вельмі блізка па сэнсе да прыпавесьці аб сямі злых духах (Мц. 12:45).

Мы павінны усім розумам, удумліва, вельмі рэалістычна і цьвяроза, з жывой цікавасьцю прыгледзецца ў той найскладаны матэрыял, які мы сабой уяўляем, каб распазнаць усё яго сапраўдныя і будучыя магчымасьці. Але гэта патрабуе мужнасьці і веры. Быць можа, вы падушыце глыбока кранальныя словы юнага сьвятога Вінцентаде Поль: “Божа, я занадта пачварны для людзей, але можа быць, Ты заўваж мяне такім?” Мы усё пачварныя, але разам з тым дарагія Богу, Які верыць у нас. Інакш няўжо пайшоў бы Ён на рызыку выклікаць кожнага зь нас да быцьця, і не на час, а на усю вечнасьць?

У кожны момант нашага жыцьця мы можам быць сапраўднымі і рэальнымі, калі толькі рашаемся на рызыку быць тым, што мы ёсьць, а не спрабуем пераймаць чамусьці або падганяць сябе пад загадзя надуманы узор. Але наша праўдзівая сутнасьць не можа быць адчыненая шляхам простага назіраньня над нашым эмпірычным “я”, а толькі ў Богу і праз Яго. Кожны зь нас — выява Жывога Бога, але гэтая выява нагадвае старадаўнюю карціну, пашкоджаную, ізноў запісаную або блага адрэстаўраваную, так што яе ужо немагчыма пазнаць. Але ў ёй усё ж захаваліся нейкія рысы арыгінала, і адмысловец, дбайна яе дасьледаваўшы, можа, адпраўляючыся ад таго, што засталося ў ёй сапраўднага, расчысьціць увесь жывапіс ад найпозьніх запісаў. Апостал Павел раіць нам знайсьці сябе ў Хрысьце і Хрыста ў сабе; замест таго, каб засяроджвацца на тым, што ў нас блага, пачварна і грахоўна, навучыцца бачыць, што ў нас ужо падобна Богу, і, выявіўшы гэта, заставацца верным нашаму сапраўднаму і лепшаму “я”. Замест таго, каб без канца задавацца пытаньнем: "Што ў мне блага?", не ці лепш спытаць сябе: “У чым я ужо падобны Богу? Дзякуючы чаму я ў гармоніі зь Ім? Які шлях я ужо мінуў да меры поўнага веку Хрыстова?” Ці не будзе гэта вялікім натхненьнем у нашым памкненьні да дасканаласьці?

Клопаты, трывогі, страхі і жаданьні абступаюць нас са усіх бакоў, і такое замяшаньне ў нас у душы, што мы амаль не жывем усярэдзіне сябе — мы жывем па—за сябе. Мы настолькі зьбітыя з розуму і адурманеныя, што патрабуецца прамое Боскае умяшаньне або прадуманая дысцыпліна, каб мы ачуліся і пусьціліся ў той шлях унутр, якім мы крочым скрозь сябе да Самога Богу. Бог бесьперастанку заклікае нас. Ён спрабуе адкрыць дзьверы нашай унутранай кельлі. Яго любоў, мудрая, далекасяжная, часам можа здацца нам бязьлітаснай. Анёл—ахоўнік Ермы кажа яму: “Не бойся, Ерма, не пакіне цябе Госпад, пакуль не зьнішчыць або сэрца тваё, або косткі твае!” Мы рэдка усьвядомім Боскую літасьць, калі яна выяўляецца праз хваробу, цяжкую згубу або пакінутасьць, а разам з тым як часта толькі такім шляхам Бог можа пакласьці канец унутранай і вонкавай мітусьні, якая выносіць нас, нібы струмень. Як часта мы ўсклічам: “Ах, быў бы ў мяне хоць кароткі пэрыяд супакою; ах, дапамагло бы мне што—небудзь усьвядоміць, што ў жыцьці ёсьць веліч, што вечнасьць існуе!” І Бог пасылае нам такія моманты, калі нас раптам наганяе хвароба або няшчасны выпадак; але замест таго, каб зразумець, што надышоў час апамятацца, задумацца і абнавіцца, мы адчайна змагаемся за тое, каб як мага хутчэй вярнуцца да першаснага стану, адпрэчваючы дарунак, утоены ў гэтым дзеяньні Божым, якое страшыць нас. А калі прыходзіць вялікае гора, замест таго, каб вырастаць у поўную меру жыцьця і сьмерці, мы цалкам апускаемся ў саміх сябе, аддаёмся самашкадаваньню і губляем зь зору вечнасьць, у якую маглі бы уступіць разам з Тым, Хто, па слове апостала Паўла, цяпер увасобіўся вечнасьцю.

Аднак і здольнасьць выкарыстаць падараваныя Богам акалічнасьці патрабуе унутранай і вонкавай дысцыпліны і адукаванай веры, здольнай распазнаваць шлях Божы. Такое прасьвятленьне зусім не азначае, што мы мае права ускласьці менавіта на Бога адказнасьць за усё благое, што адбываецца ў сьвеце. Паводле старажытнага хрысьціянскаму вучэньня, тры волі вядуць дужаньне за лёс сьвету: Боская воля, мудрая, поўная любові, вольная, усемагутная, нязьменна цярплівая; воля сатаны і сіл цемры, заўсёды злая, аднак не маючая улады над душамі чалавечымі; і воля заняпалага чалавека, няўстойлівая, вагальная паміж клічам Божым і спакушэньнем д'ябла, нададзеная страшнай уладай вольнага выбару паміж Богам і Яго сапернікам, паміж жыцьцём і сьмерцю, паміж дабром і злом.

Калі мы думаем аб духоўнай дысцыпліне, мы звычайна думаем у катэгорыях правіл жыцьця, разумовых правіл, малітоўных правіл, мэта якіх — трэніроўка ў тым, што уяўляецца нам узорам сапраўднага хрысьціянскага жыцьця. Але калі паглядзець на людзей, падпарадкаваўшых сябе найстрогай дысцыпліне такога роду, калі самім зрабіць спробы ў гэтым кірунку, мы звычайна бачым, што вынікі пакідаюць жадаць лепшага. Звычайна гэта адбываецца таму, што мы падмяняем мэту сродкамі, мы настолькі засяроджваемся на сродках, што ніяк не дасягаем мэты, дакладней, дасягаем вельмі малога, не каштаваўшага гэтулькіх высілкаў. Мне здаецца, гэтае сьледзтва неразуменьня таго, што такое духоўная дысцыпліна і ў чым яе мэта.

Мы павінны памятаць, што дысцыпліна — не муштра. Слова “дысцыпліна” зьвязана са словам discipulus, вучань. Дысцыпліна гэты стан вучня, яго адносін па стаўленьні да настаўніка і да таго, што ён вывучае. Калі паспрабаваць зразумець, што значыць вучнёўства на справе, калі яно прыводзіць да дысцыпліны, мы выяўляем наступнае. Першым чынам, вучнёўства азначае шчырае жаданьне вучыцца, рашучасьць навучыцца любым коштам. Ясна, што словы “любым коштам” могуць азначаць для аднаго чалавека значна больш, чым для іншага. Усё залежыць ад стараннасьці, перакананасьці або ад накіраванасьці да навучаньня. І аднак для кожнага пэўнага чалавека гэта адбываецца “любым коштам”. Не так часта знаходзіш у сваім сэрцы шчырае жаданьне вучыцца. Як правіла, мы гатовыя вучыцца нейкі час, пры умове, што ад нас не запатрабуецца занадта ужо вялікіх высілкаў, а канчатковы вынік апраўдае іх. Мы не сыходзім у вучэньне цалкам, непадзеленым сэрцам, і ў выніку часта не дасягаем таго, чаго маглі б дасягнуць. Таму, калі мы жадаем з карысьцю стаць вучнямі і навучыцца дысцыпліне, якая прынясе плён, першая умова — цэласьць памкненьняў. Але даецца гэта нялёгка.

Мы таксама павінны быць гатовыя заплаціць кошт вучнёўства. Вучнёўства ніколі ад пачатку да канца не даецца дарма; гэтае паступовае пераадоленьне усякай асабістасьці дзеля таго, каб вырасьці ў адзінства з чымсьці больш вялікім, чым наша “я”, што ў канчатковым выніку выцесьніць нашу асабістасьць, завалодае і стане усім у нашым жыцьці. У досьведзе вучнёўства заўсёды надыходзіць момант, калі на вучня нападае страх; ён бачыць наперадзе сьмерць, зь якой павінна схапіцца яго “я”. Пазьней апынецца, што гэта не сьмерць, гэта жыцьцё — большае, чым яго уласнае. Але кожны вучань павінен спачатку памерці, каб вярнуцца да жыцьця. Для гэтага патрабуецца рашучасьць, мужнасьць, вера.

А раз так, вучнёўства пачынаецца з бязмоўя і слуханьня. Калі мы слухаем каго—небудзь, нам здаецца, што мы маўчым, таму што не вымаўляем слоў; але розум наш бесьперапынна працуе, нашы пачуцьці жыва адгукаюцца, наша воля згаджаецца або не згаджаецца з тым, што мы чуем; больш таго, колькі думак і пачуцьцяў, не маючых ніякага дачыненьня да пачутага, раіцца ў нашай галаве. Не такое бязмоўе плянуецца пры вучнёўстве. Сапраўднае бязмоўе, да якога мы павінны імкнуцца як да зыходнай кропкі, гэта поўны супакой розуму, сэрцы і волі, поўны супакой усяго, што ёсьць у нас, уключаючы і цела наша, каб мы маглі ў поўнасьці успрымаць пачутае слова, быць — усёй увагай і адначасова ў поўным супакоі. Бязмоўе, аб якім я кажу, гэтае бязмоўе вартавога на пасту ў хвіліну небясьпекі; ён цалкам — увага, замер у напрузе, абачліва прыслухваецца да кожнага шоргату, кожнаму руху. Абачлівае бязмоўе — вось што першым чынам неабходна пры вучнёўстве, а яно не даецца без высілкаў. Яно патрабуе ад нас выхаваньня увагі, выхаваньні цела, выхаваньні розуму і пачуцьцяў, каб мы валодалі імі цалкам і дасканала.

Мэта гэтага бязмоўя — улавіць тое, што нам будзе прапанавана: слова, якое прагучыць у цішыні. І мы павінны быць гатовыя пачуць гэтае слова, якое бы яно ні было. Гэта патрабуе маральнай і інтэлектуальнай цэласьці, таму што часта мы слухаем у надзеі пачуць тое, што нам жадаецца, і гатовыя, пачуўшы не тыя словы, якіх мы чакалі, у любы момант альбо выключыць розум або увагу, каб не чуць; альбо пусьціць у ход нашу бяздольную здольнасьць ілжыва разумець і ілжыва тлумачыць, дакладней, разумець па—свойму тое, што гаворыцца па—боску. Тут ізноў—такі вельмі важна выхаваньне маральнай і інтэлектуальнай цэласьці. Набыўшы яе, мы, слухаючы, пачуем; мы можам чуць смутна або ясна, мы можам пачуць усё, што нам неабходна ведаць, або, на першых парах, толькі самае асноўнае, што дазволіць нам лепш накіроўваць увагу, пазнаць больш аб бязмоўі і слуханьні. Але каб чуць, мы павінны быць гатовыя прыняць любое зьвернутае да нас слова; каб разумець, мы павінны быць гатовыя зрабіць усё, што загадвае Бог.

Гэта прыводзіць нас да наступнай прыступкі падчас навучаньня духоўнай дысцыпліне. Калі мы будзем толькі зь цікавасьцю слухаць, але не выконваць тое, што нам гаворыцца, вельмі хутка мы перастанем штосьці чуць. Бог не зьвяртаецца да нашага розуму і сэрцу, калі не сустракае зь нашага боку адданасьці і паслухмянства. Бог кажа раз, кажа і два, як сказанае ў Старым запавеце, а потым, па слове аднаго сучаснага пісьменьніка, зь сумам адыходзіць, пакуль мы не пачуем Яго, не пачуем ісьціны, пачуем досыць, каб прыняць усякае слова, якое ёсьць Хлеб Жыцьця. На шляху духоўнай дысцыпліны выключна важнае значэньне мае рашучасьць выканаць.

Калі Госпад размаўляў зь вучнямі і зь атачыўшымі Яго людзьмі, Ён не выкладаў нейкае агульнае вучэньне, якое абавязкова успрымалася усімі ў яго поўнасьці. Частка Яго вучэньня была зьвернутая да усіх, але некаторыя словы Хрыста, перададзеныя ў Эвангельлі, прызначаліся пэўнаму чалавеку ў пэўных умовах. Гэты чалавек павінен быў прыняць іх як слова Боскае, таму што яны былі сказаныя асабіста яму. Іншыя людзі ў натоўпе маглі і не знайсьці ў іх адказу на сваё пытаньне. Каб зрабіцца выканаўцамі волі Боскай, мы павінны, чытаючы Эвангельле, быць асабліва уважлівымі да тых месцаў, якія ў першую чаргу зьвернутыя да нас асабіста. У Эвангельлі ёсьць месцы, якія мы разумеем розумам; ёсьць месцы, якіх мы не разумеем. Ёсьць месцы, супраць якіх мы паўстаем; ёсьць месцы, ад якіх, па словах апостала Лукі, сэрцы нашы гараць у нас. Вось гэтыя словы, гэтыя месцы, выявы і запаведзі зьвернутыя непасрэдна да нас. Можна лічыць, што ў дадзеным выпадку Госпад і мы думаем аднолькава і разумеем адзін аднаго. Гэтыя словы Хрыста кажуць нам аб тым, што мы ужо ведаем па уласным досьведзе, і яны—та і ёсьць абсалютныя запаведзі. Гэтых слоў мы ніколі не павінны забываць. Мы павінны бесьперапынна ужываць гэтыя словы ў нашым жыцьці. Калі мы гэтага не робім, мы разьдзіраем узаемныя адносіны з Хрыстом, адварочваемся ад Яго, адпрэчваем цяжар і прыгнёт Яго вучнёўства.

Праца, выкананьне волі Боскай — гэта дысцыпліна ў вышэйшым сэнсе слова. Гэта таксама і выпрабавальны камень нашай адданасьці, нашай вернасьці Хрысту. Толькі шляхам дбайнай працы на кожным кроку, зь усіх сіл, як мага дасканалей, са усёй маральнай цэласьцю, заклікаўшы на дапамогу розум, уяўленьне, волю, здольнасьці, досьвед, мы можам паступова навучыцца быць цьвёрда і сапраўды паслухмянымі Госпаду і Богу. Інакш наша вучнёўства — ілюзія; а уся дысцыпліна жыцьця, калі яна ператвараецца ў збор самавольна усталяваных правіл, якімі мы цешымся, дзякуючы якім робімся ганарлівымі і самаздаволенымі, — бескарысная, таму што найбольш істотным момантам вучнёўства зьяўляецца здольнасьць у гэтым працэсе нямога слуханьня адмовіцца ад свайго “я”, дазволіць Хрысту зрабіцца нашым розумам, нашай воляй і нашым сэрцам. Пакуль мы не адпрэчым сябе і не успрымем Яго жыцьцё замест уласнага, пакуль мы не імкнёмся да таго, што апостал Павел вызначае словамі: не я жыву, але жыве ў мне Хрыстос, — мы ніколі не навучымся дысцыпліне і не зробімся вучнямі.

Гэты высілак, якое дазваляе нам пераадолець уласнае "я", забіць у сабе старога Адама, каб даць жыцьцё Новаму Адаму, зьдзяйсьняецца не толькі дзеяньнямі, выкананьнем эвангельскіх запаведзяў. Адзін з пісьменьнікаў раньняй Царквы, Марк Падзьвіжнік кажа, што ніхто не можа лічыць, што сапраўды выканаў волю Боскую, калі ён гэтую волю не выканаў перш у сэрцы — таму што зьмяніцца павінна сэрца чалавечае, унутраны чалавек. Мы закліканыя не пераймаць Хрысту вонкава. Мы закліканыя унутрана стаць тым, што Ён ёсьць, прылучыцца Яму жыцьцём, жыць агульным зь Ім жыцьцём у містычным целе, якім зьяўляецца Ягоная Царква. Таму мы павінны перамагчы старога Адама ў думках, у сэрца і ў волі. У волі мы перамагаем старога Адама, паступаючы ў адпаведнасьці з патрабаваньнямі Эвангельля; але дужаньне ў нашым розуме і ў сэрца значна глыбей і цяжэй. Мы павінны дасягнуць такой зьмены свайго розуму і сэрца, каб у нас быў розум Хрыстоў, шляхам разважаньня над Эвангельлем павінны імкнуцца усёй цэласьцю розуму зразумець, што кажа Госпад — у поўнасьці ісьціны, а не то толькі, што мы жадалі б ад Яго пачуць; павінны шляхам імкненьня да маральнай цэласьці убачыць, чаго гэтыя словы Божы судзяць нас і вядуць да большай меры ісьціны.

Гэта датычыцца і да выбару малітоўных слоў. Мы часта ставім пытаньне: навошта маліцца словамі, напісанымі іншымі людзьмі? Няўжо мае уласныя словы не выяўляюць у дакладнасьці тое, што ў мяне на сэрца і на розуме?.. Гэтага нядосыць. Бо мы імкнёмся не проста да лірычнага выразу таго, што мы ёсьць, што пазналі, чаго жадаем. Падобна таму, як мы вучымся ў вялікіх музыкаў і мастакоў разуменьню музычнай і мастацкай прыгажосьці, сапраўды гэтак жа мы вучымся ў настаўнікаў духоўнага жыцьця, якія дасягнулі таго, да чаго мы імкнёмся, якія сапраўды сталі жывымі і сапраўднымі чальцамі Цела Хрыстова; у іх мы павінны вучыцца, як правільна маліцца, як знайсьці той настрой, той стан розуму, волі і сэрца, што зробіць нас хрысьціянамі. Гэта ізноў—такі акт адрачэньня ад сябе: дазволіць чамусьці больш вялікаму, больш праўдзіваму, чым наша “я”, усяліцца ў нас, фармаваць, натхняць і накіроўваць нас.

Вось асноўныя элемэнты духоўнай дысцыпліны. Гэта дарога, шлях, на якім мы адчыняем сябе Хрысту, Боскай мілаты. У гэтым уся дысцыпліна, усё, што мы можам зрабіць. А Бог у адказ на гэты наш подзьвіг даруе нам Сваю мілату і давядзе нас да поўнасьці, выкананьню. Мы схільныя думаць, што нашай мэтай зьяўляецца узьнёслае, глыбокае містычнае жыцьцё. Але не да гэтага нам варта імкнуцца. Містычнае жыцьцё — гэта дарунак Божы; сама па сабе яна — не наша дасягненьне, яшчэ меней яно зьяўляецца выразам нашай адданасьці Богу. Мы павінны імкнуцца ў адказ на Боскую любоў, паказаную ў Хрысьце, зрабіцца праўдзівымі вучнямі, прысьвяціўшы сябе ў ахвяру Богу; зь нашага боку менавіта подзьвіг найболей поўна выкажа нашу ляяльнасьць, пэўнасьць і любоў. Гэта мы павінны прынесьці Богу, а Ён, як абяцаў, выканае астатняе: Сын Мой, аддай сэрца тваё Мне; Я выканаю усё астатняе...

Зараз мы гатовыя да шляху; гатовыя прадумваць ужо пройдзеную яго частка, ужо назапашаны досьвед і тое, што нам яшчэ маецца быць. Жыцьцё кожнага зь нас павінна ў некаторым сэнсе прыпадобніцца пошуку Граалю. Прымем для гэтага “поўную зброю Божую, каб вы маглі супрацьстаць у часіну ліхую і, усё адолеўшы, выстаяць. Так што станьце, апаясаўшы сьцёгны вашыя праўдаю, і апрануўшыся ў браню праведнасьці, і абуўшы ногі ў гатовасьць абвяшчаць мір; а найперш за ўсё вазьмеце шчыт веры, якім зможаце пагасіць усе распаленыя стрэлы ліхадзея; і шалом ратунку вазьмеце, і меч духоўны, які ёсьць Слова Божае” (Эф. 6:13–17).

Мы рушым усьлед сьцежкай, пракладзенай стагодзьдзямі хрысьціянскіх паломніцтваў; вехамі на шляху нашых разважаньняў паслужаць урыўкі Эвангельля. Да канца нашага вандраваньня мы павінны зрабіцца здольнымі настолькі забыцца сябе, што мы зможам здабыць праўзыходзячае нас бачаньне; яно—та і ёсьць шлях да поўнага даверу, якое адзіна і можа падвесьці нас да праўдзівага звароту, павароту да Бога, да пачатку новых асабістых узаемаадносін зь Ім, да вяртаньня дадому.