ІСЬЦІНА ПРАВАСЛАЎЯ

М.А. Бярдзяеў.

Хрысьціянскі сьвет мала ве­дае Праваслаўе. Ведаюць то­ль­кі вонкавыя і па перавазе ад­моў­ныя бакі Праваслаўнай Цар­к­вы, але не унутраныя, ду­хоў­ныя скарбы. Праваслаўе бы­ло замкнёна, пазбаўлена духу пра­зе­лі­тыз­му і не адчыняла ся­бе сьвету. Доўгі час Праваслаўе не мела таго сусьветнага зна­чэ­нь­ня, той актуальнай ролі ў гіс­то­рыі, якія мелі Каталіцтва і Пра­тэс­тан­тызм. Яно зас­та­ва­ла­ся убаку ад гарачага рэлігійнага зма­га­нь­ня шэрагу ста­годзь­дзяў[1], стагодзьдзі жыло пад ахо­вай вялікіх імпэрый (Ві­зан­тыі і Расеі)[2] і захоўвала веч­ную ісь­ці­ну ад раз­бу­ра­ль­ных пра­цэ­саў сусьветнае гіс­то­рыі. Для рэ­лі­гій­на­га тыпу Пра­вас­лаўя ха­рак­тэр­на тое, што яно не было до­сыць ак­ту­а­лі­за­ва­на і вы­яў­ле­на ў зьнешнім сьве­це, не было ва­яў­ні­ча, але ме­на­ві­та таму ня­бес­ная ісьціна хры­сь­ці­ян­с­ка­га ад­к­ры­ць­ця най­менш у ім ска­зі­ла­ся. Пра­вас­лаўе і ёсьць форма хры­сь­ці­ян­с­т­ва найменш ска­жо­ная ў істоце сва­ёй чалавечай гіс­то­ры­яй. У Пра­вас­лаў­най Цар­к­ве былі мо­ман­ты гіс­та­рыч­на­га граху, га­лоў­ным чынам у су­вя­зі зь вон­ка­вай залежнасьцю ад дзяр­жа­вы, але само цар­коў­нае ву­чэ­нь­не, самы унутраны ду­хоў­ны шлях не падвергнуліся ска­жэ­нь­ню.

Праваслаўная Царква ёсьць пер­шым чынам Царква па­да­нь­ня ў адрозьненьні ад Царквы Ка­та­ліц­кай, якая ёсьць Царква аў­та­ры­тэ­ту, і цэркваў пра­тэс­тан­ц­кіх, якія іста царквы аса­біс­тай веры. Пра­вас­лаў­ная Цар­к­ва не мела адзі­най вонкава-аў­та­ры­тар­най ар­га­ні­за­цыі і яна не­па­руш­на тры­ма­ла­ся сілай унут­ра­на­га па­да­нь­ня, а не вон­ка­ва­га аўтарытэту. Яна зас­та­ва­ла­ся найболей зьвя­за­най з пер­ша-хрысьціянствам зь усіх фор­маў хрысьціянства. Сіла унут­ра­на­га паданьня ў Царквы ёсьць сіла духоўнага досьведу і пе­ра­ем­на­сь­ці духоўнага шляху, сі­ла звышасабістага духоўнага жы­ць­ця, у якім усякае па­ка­ле­нь­не выходзіць з прытомнасьці са­маз­да­во­ле­нь­ня і замкнёнасьці і пры­лу­ча­ец­ца да духоўнага жы­ць­ця усіх папярэдніх па­ка­ле­нь­няў аж да Апосталаў. У па­да­нь­ні я маю адзін досьвед і адно ба­ча­нь­не зь Апосталам Паўлам, зь му­ча­ні­ка­мі, са сьвятымі, і са усім хры­сь­ці­ян­с­кім сьветам. У па­да­нь­ні маё веданьне ёсьць не то­ль­кі веданьне асабістае, але і звы­ша­са­біс­тае, і я жыву не ў адзі­но­це, а ў целе Хрыстовым, у адзі­ным духоўным арганізьме са усі­мі маімі братамі ў Хры­сь­це.

Праваслаўе ёсьць, першым чы­нам, артадоксія жыцьця, а не ар­та­док­сія вучэньня. Ерэтыкі для яго не толькі тыя, хто выз­нае ілжывую дактрыну, колькі тыя, хто мае ілжывае духоўнае жы­ць­цё і ідзе ілжывым ду­хоў­ным шляхам. Праваслаўе ёсьць, пер­шым чынам, не дактрына, не вонкавая арганізацыя, не вон­ка­вая форма паводзін, а ду­хоў­нае жыцьцё, духоўны до­сь­вед і духоўны шлях. Ва ўнут­ра­най духоўнай працы бачыць яно сутнасьць хрысьціянства. Пра­вас­лаўе ёсьць найменш нар­ма­тыў­ная форма хрысьціянства (у сэнсе нарматыўна-ра­цы­я­на­ль­най лёгік і маральнай юры­дыч­на­сь­ці), і найбольш ду­хоў­ная яго форма. І гэтая ду­хоў­насьць і патаемнасьць Пра­вас­лаўя нярэдка бывалі крыніцай яго вонкавай слабасьці. Вон­ка­вая слабасьць і недахоп праявы, не­да­хоп вонкавай актыўнасьці і рэ­а­лі­за­цыі кідаліся усім у вочы, ду­хоў­нае ж яго жыцьцё і ду­хоў­ныя яго скарбы заставаліся па­та­ем­ны­мі і нябачнымі. І гэта ха­рак­тэр­на для духоўнага тыпу Ус­хо­ду ў адрозьненьне ад ду­хоў­на­га тыпу Захаду, заўсёды ак­ту­а­ль­на­га і выяўляючагася ў зьнеш­нім сьвеце, але нярэдка ў гэ­тай актыўнасьці сябе духоўна зьня­сі­ль­вае. У сьвеце нех­ры­сь­ці­ян­с­ка­га Усходу духоўнае жы­ць­цё Індыі асабліва патаемнае ад вонкавага погляду і не ак­ту­а­лі­зу­ец­ца ў гісторыі. Гэтая ана­лё­гія можа быць праведзеная, хоць духоўны тып хры­сь­ці­ян­с­ка­га Усходу вельмі ад­ро­зь­ні­ва­ец­ца ад духоўнага тыпу Індыі. Сьвя­тасьць у сьвеце пра­вас­лаў­ным, у адрозьненьні ад сьвя­та­сь­ці ў сьвеце каталіцкім, не па­кі­ну­ла пасьля сябе помнікаў пі­сь­мен­на­сь­ці, яна заставалася па­та­ем­най. І гэта яшчэ адзін чы­нь­нік, чаму цяжка звонку судзіць аб духоўным жыцьці Пра­вас­лаўя.

Праваслаўе не мела свайго ста­годзь­дзя схалястыкі, яно пе­ра­жы­ло толькі стагодзьдзе пат­рыс­ты­кі. І Праваслаўная Цар­к­ва і дагэтуль абапіраецца на ус­ход­ніх настаўнікаў Цэрквы. За­хад лічыць гэта прыкметай ад­с­та­ла­сь­ці Праваслаўя, заміраньні ў ягоным творчым жыцьці. Але фак­ту гэтаму можна даць і ін­шае вытлумачэньне; у Пра­вас­лаўі хрысьціянства не было так ра­цы­я­на­лі­за­ва­ная, як яно было ра­цы­я­на­лі­за­ва­ная на Захадзе ў Ка­та­ліц­т­ве пры дапамозе Арыс­то­це­ля і поглядаў грэцкага ін­тэ­ле­ту­а­ліз­му. Дактрыны ніколі не на­бы­ва­лі ў ім такога сьвятога зна­чэ­нь­ня, і догматы не былі пры­ка­ва­ныя да абавязковых ін­тэ­лек­ту­а­ль­ных багаслоўскіх ву­чэ­нь­няў, а разумеліся першым чы­нам як містычныя факты. У ба­гас­лоў­с­кім жа і філязофскім выт­лу­ма­чэ­нь­ні догматаў мы зас­та­ва­лі­ся больш вольнымі. У XIX стагодзьдзі ў Расеі была твор­чая праваслаўная думка і ў ёй было выяўлена больш волі і ду­хоў­най здольнасьці, чым у дум­цы каталіцкай і нават пра­тэс­тан­ц­кай.

Духоўнаму тыпу Праваслаўя пры­на­ле­жыць першапачатковы і непарушны онталягізм, які уяў­ляў­ся зьявай праваслаўнага жы­ць­ця, і затым ужо і пра­вас­лаў­най думцы. Хрысьціянскі За­хад крочыў шляхамі кры­тыч­най думкі, у якіх суб'ект быў суп­ра­ць­пас­таў­ле­ны аб'екту, і бы­ла парушаная арганічная цэ­ласьць мысьленьня і арганічная су­вязь з жыцьцём. Захад моцны скла­да­ным разгортваньнем свай­го мысьленьня, сваёй рэф­лек­сі­яй і крытыкай, сваім удак­лад­не­ным ітэлектуалізмам. Але тут і была парушаная сувязь спаз­на­ва­ю­ча­га і думаючага з пе­ша­бы­ць­цём і пе­ра­ша­жы­ць­цём. Спазнаньне выводзілася з жы­ць­ця, мысьленьне вы­водзі­ла­ся з быцьця. Спазнаньне і мы­сь­ле­нь­не не працякалі ў ду­хоў­най цэласнасьці чалавека, у ар­га­ніч­най злучанасьці усіх яго сіл. На гэтай глебе Захадам бы­лі зробленыя вялікія заваёвы, але ад гэтага расклаўся пер­ша­па­чат­ко­вы онталягізм мы­сь­ле­нь­ня, мысьленьне не апус­ка­ла­ся ў глыбіню існага. Адгэтуль сха­ляс­тыч­ны інтэлектуалізм, ра­цы­я­на­лізм, эмпірызм, крайні ідэ­а­лізм заходняй думкі. На гле­бе Праваслаўя мысьленьне зас­та­ва­ла­ся онталягічным, пры­лу­ча­ным да быцьця, і гэта па­ка­за­на усёй рускай рэлігійна–фі­ля­зоф­с­кай і багаслоўскай дум­кай XIX і XX стагодзьдзяў. Пра­вас­лаўю чужы рацыяналізм і юрыдычнасьць, чужы усякі нор­ма­тызм. Праваслаўная Цар­к­ва не вызначальна ў ра­цы­я­на­ль­ных паняцьцях, яна зра­зу­ме­лая толькі для жывучых у ёй, для прылучаных да яе ду­хоў­на­га досьведу. Містычныя тыпы хры­сь­ці­ян­с­т­ва не падлягаюць ні­я­кім інтэлектуальным аз­на­чэ­нь­ням, яны таксама не маюць прык­мет юрыдычных, як не ма­юць прыкмет і рацыянальных. Сап­раў­д­нае праваслаўнае ба­гас­лоўе ёсьць багаслоўе ду­хоў­на-выпрабавальнае. Праваслаўе амаль не мае схалястычных пад­руч­ні­каў. Праваслаўе усь­вя­до­міць сябе рэлігіяй Сьвятой Трой­цы; не адцягненым ма­на­тэ­із­мам, а пэўным тры­ні­та­рыз­мам. У духоўным жыцьці, у ду­хоў­ным досьведзе і духоўным шля­ху адлюстроўваецца жы­ць­цё Сьвятой Тройцы. Пра­вас­лаў­ная літургія пачынаецца са слоў: “Дабраслаўлёна Царства Ай­ца, і Сына, і Сьвятога Духа”. Усё ідзе зьверху, ад Сьвятой Бос­кай Траічнасьці, ад вышыні Іс­на­га, а не ад чалавека і яго ду­шы. У Праваслаўным паданьні сы­ходзіць сама Боская Тра­іч­на­сь­ці, а не узыходзіць чалавек. У за­ход­нім хрысьціянстве значна менш выяўленая Траічнасьць, яно больш хрыстацэнтрычна і ан­т­ра­па­цэн­т­рыч­ная. Гэтае ад­ро­зь­не­нь­не вызначаецца ужо ва ус­ход­няй і заходняй пат­рыс­ты­цы, зь якой першая – ба­гас­ло­віць ад Боскай Тройцы, а дру­гая – ад чалавечай душы. Таму Ус­ход адчыняе, галоўным чы­нам, таямніцы догмату тры­ні­тар­на­га і дагмату хрыс­та­ля­гіч­на­га. Захад жа, галоўным чы­нам, вучыць аб мілаце і волі і аб арганізацыі царквы. На За­хадзе было большае багацьце і раз­нас­тай­насьць думкі.

Праваслаўе і ёсьць хры­сь­ці­ян­с­т­ва, у якім найболей ад­чы­ня­ец­ца Дух Сьвяты. Пра­вас­лаў­ная Царква таму і не прыняла filioque, што бачыць у гэтым су­бар­ды­на­цы­я­нізм у вучэньні аб Духу Сьвятым. Прырода Ду­ху Сьвятога найменш ад­чы­ня­ец­ца догматамі і дактрынамі, але па дзеяньні свайму Дух Сьвя­ты нам бліжэй усяго, най­бо­лей іманэнтны сьвету. Дух Сьвя­ты непасрэдна дзейнічае на рэчавы сьвет і зьменьвае ства­рэ­нь­не. Гэтае вучэньне вык­ладзе­на найвялікшым рус­кім сьвятым Серафімам Са­роў­с­кім. Праваслаўе не толькі іс­тот­на трынітарна, але бачыць за­да­чу сусьветнага жыцьця ў пе­рат­ва­рэ­нь­ні Сьвятой Тройцы, і па сутнасьці пнэўматычна.

Я кажу увесь час аб глы­бі­нях таямніц у Праваслаўі, а не аб павярхоўных у ім плынях. Пнэў­ма­та­ля­гіч­ная тэалёгія, ча­ка­нь­не новага выліваньня Духа Сьвя­то­га ў сьвеце лягчэй усяго узь­ні­кае на праваслаўнай глебе. Гэ­та выдатная асаблівасьць Пра­вас­лаўя: яно, зь аднаго бо­ку, кансэрватыўна і тра­ды­цый­на больш, чым Каталіцтва і Пра­тэс­тан­тызм, але, зь іншага бо­ку, у глыбіні Праваслаўя ёсьць заўсёды вялікае чаканьне рэ­лі­гій­най навізны ў сьвеце, вы­яў­ле­нь­не Духа Сьвятога, зьяў­ле­нь­не Новага Ерусаліму. Амаль цэлае тысячагодзьдзе Пра­вас­лаўе не разьвівалася ў гіс­то­рыі; яму чужы быў эва­лю­цы­я­нізм, але ў ім утойвалася маг­чы­масьць рэлігійнай твор­ча­сь­ці, якая як бы зьберагалася для новай, яшчэ не на­ды­шоў­шай гістарычнай эпохі. Гэта вы­я­ві­ла­ся ў рускіх рэлігійных плы­нях XIX і XX стагодзьдзя. Пра­вас­лаўе больш рэзка ра­зь­мя­жоў­вае боскі і прыродны сьвет, Царства Боскае і царства ке­са­ра, і не прызнае тут маг­чы­мых аналёгій, да якіх часта зьвяр­та­ец­ца каталіцкая тэ­а­лё­гія. Энэргія Боская дзейнічае та­ям­ні­ча ў чалавеку і ў сьвеце. Пра рэчавы сьвет нельга ска­заць, што ён ёсьць бажаство, аль­бо што ён боскі, нельга і ска­заць, што ён па-за бос­ка­сь­цю. Бог і боскае жыцьцё не па­доб­ныя на сьвет прыродны і пры­род­нае жыцьцё, тут нельга пра­водзіць аналёгіі. Бог - бяс­кон­цы; прыроднае жыцьцё – аб­ме­жа­ва­нае і канечнае. Але энэр­гія бажаства пераліваецца ў прыродны сьвет, узьдзейнічае на яго і прасьвятляе яго. Гэта і ёсьць праваслаўнае бачаньне Ду­ха Сьвятога. Для пра­вас­лаў­най думкі вучэньне Тамаша Ак­ві­на­та аб натуральным сьвеце, якое сьцьвярджае яго ў суп­ра­ць­с­таў­ле­нь­ні сьвету звыш­на­ту­ра­ль­на­му, ёсьць ужо форма сэ­ку­ля­ры­за­цыі сьвету. Пра­вас­лаўе ў прынцыпе сваім пнэў­ма­тыч­на, і ў гэтым яго сво­е­а­саб­лі­васьць. Пнэўматычнасьць і ёсьць пасьлядоўны, да канца да­ведзе­ны Трынітарызм. Даб­ры­ня не ёсьць пасярэднік паміж звыш­на­ту­ра­ль­ным і на­ту­ра­ль­ным; дабрыня ёсьць дзеяньне Бос­кай энэргіі на рэчавы сьвет, пры­сут­насьць у сьвеце Духа Сьвя­то­га. Менавіта пнэў­ма­тызм Праваслаўя і робіць яго най­менш скончанай формай хры­сь­ці­ян­с­т­ва, выяўляючы ў ім пе­ра­ва­гі новазапаветных па­чат­каў над пачаткамі ста­ра­за­па­вет­ны­мі. На вяршыні сваёй Пра­вас­лаўе разумее задачу жы­ць­ця, як набыцьцё, набыцьцё даб­ры­ні Духа Сьвятога, як ду­хоў­нае ператварэньне стварэньня. І гэ­тае разуменьне істотна про­ці­лег­ла законапакладзенаму ра­зу­ме­нь­ню, для якога сьвет боскі і звыш­на­ту­ра­ль­ны ёсьць закон і нор­ма для сьвету рэчавага і на­ту­ра­ль­на­га.

Праваслаўе, першым чынам, лі­тур­гіч­нае. Яно навучае народ і разьвівае яго не толькі ка­за­нь­нем і выкладаньнем нормаў і за­ко­наў паводзін, колькі самім лі­тур­гіч­ным дзеяньнем, у якім дадзе­ны правобраз пе­рат­ва­рэ­нь­ня жыцьця. Яно навучае так­са­ма народ выявамі Сьвятых і вык­лі­кае культ сьвятасьці. Але вы­я­вы сьвятых не нар­ма­тыў­ныя; у іх дадзена дабрадатнае пра­сь­вят­ле­нь­не і ператварэньне ства­рэ­нь­ня дзеяньнем Духу Сьвя­то­га. Гэтая не­нар­ма­тыў­насьць Праваслаўя робіць яго ця­жэй для шляхоў чалавечага жы­ць­ця, для гісторыі, мала спры­я­ль­ным для усякай ар­га­ні­за­цыі і для творчасьці ку­ль­ту­ры. Патаемная таямніца дзе­я­нь­ні Духу Сьвятога на стварэньне не была актуальна пе­рак­ладзе­ная на шляхі чалавечага жы­ць­ця. Для Праваслаўя характэрна во­ля. Гэтая унутраная воля мо­жа не заўважацца звонку, але яна ўсюды разьлітая. Ідэя волі, як падмурку Праваслаўя, была вы­яў­ле­ная рускім рэлігійным жы­ць­цём XIX і XX стагодзьдзя. Прыз­на­нь­не волі сумленьня ве­ль­мі адрозьнівае Праваслаўную Цар­к­ву ад Царквы Каталіцкай. Але разуменьне волі ў Пра­вас­лаўі адрозьніваецца і ад ра­зу­ме­нь­ня волі ў Пратэстантызьме. У Пра­тэс­тан­ты­зь­ме, як і ва усёй за­ход­няй думцы, воля ра­зу­ме­ец­ца індывідуалістычна, як пра­ва асобы, якая ахоўвае сябе ад за­ма­ху усякай іншай асобы і выз­на­ча­ю­чай сябе аўтаномна. Пра­вас­лаўю чужы ін­ды­ві­ду­а­лізм, яму уласьцівы сво­е­а­саб­лі­вы калектывізм. Рэлігійная асо­ба і рэлігійны калектыў не про­ціс­та­яць адзін аднаму, як чу­жыя адзін для аднаго. Рэ­лі­гій­ная асоба знаходзіцца уся­рэдзі­не рэлігійнага калектыву і рэ­лі­гій­ны калектыў знаходзіцца уся­рэдзі­не рэлігійнай асобы. Та­му рэлігійны калектыў і не зьяў­ля­ец­ца зьнешнім аў­та­ры­тэ­там для рэлігійнай асобы, звон­ку дыктуючым асобе вучэньне і за­кон жыцьця. Царква не зна­ходзіц­ца па-за рэлігійнымі асо­ба­мі да яе супрацьстаячымі; Яна усярэдзіне іх, і яны уся­рэдзі­не Яе. Таму Царква не ёсьць аўтарытэт. Царква ёсьць даб­ра­дат­нае адзінства любові і во­лі. Праваслаўю чужая аў­та­ры­тар­насьць, таму што гэтая фор­ма спараджае парыў паміж рэ­лі­гій­ным калектывам і рэ­лі­гій­най асобай, паміж Царквой і яе чальцом. Без волі сумленьня, во­лі духу, няма духоўнага жы­ць­ця, няма нават паданьні аб Цар­к­ве, бо Царква не трымае уся­рэдзі­не сябе рабоў, і Богу пат­рэб­ныя толькі вольныя. Але сап­раў­д­ная воля рэлігійнага сум­ле­нь­ня, воля духу ад­чы­ня­ец­ца не ў ізаляванай, аў­та­ном­най асобе, самасьцьверджанай ў індывідуалізьме, а ў асобы, якая усьведамляе сябе ў звы­ша­са­біс­тым духоўным адзінстве, у адзін­с­т­ве духоўнага арганізма, у Целе Хрыстовым, гэта зна­чыць у Царквы. Маё асабістае сум­ле­нь­не не варожа і не про­ці­лег­лае сумленьню звы­ша­са­біс­та­му, сумленьню царкоўнаму: яно расчыняецца толькі уся­рэдзі­не царкоўнага сумленьня. Але без актыўнага, духоўнага паг­лыб­ле­нь­ня майго асабістага сум­ле­нь­ня, маёй асабістай ду­хоў­най волі не ажыцьцяўляецца жы­ць­цё Царквы, бо гэтае жы­ць­цё Царквы не можа быць вон­ка­вым для асобы, навязаным ёй. Зна­ход­жа­нь­не ў Царквы пат­ра­буе духоўнай волі не толькі ў пер­шы момант паступленьня ў Цар­к­ву, што прызнае і Ка­та­ліц­т­ва, але і ў працягу усяго жы­ць­ця. Воля Царквы ў стаўленьні да дзяржавы заўсёды была ў не­бя­сь­пе­кі, але воля усярэдзіне Цар­к­вы заўсёды была ў Пра­вас­лаўі. У Праваслаўі воля спа­лу­ча­ец­ца арганічна зь са­бор­на­сь­цю, гэта значыць зь дзеяньнем Ду­ха Сьвятога на рэлігійны ка­лек­тыў, якое уласьціва Царкве не толькі ў часы Сусьветных Са­бо­раў, але і заўсёды. Са­бор­насьць жа ў Праваслаўі, якая і ёсьць жыцьцё царкоўнага на­ро­да, не мела вонкавых юры­дыч­ных прыкмет, яна мела толькі унут­ра­ныя, духоўныя прык­ме­ты. Нават Сусьветныя Саборы не валодалі вонкавым бе­сь­пя­рэч­ным аўтарытэтам. Бяз­г­рэш­насьць аўтарытэту прыз­на­ва­ла­ся толькі за царкоўным цэлым, на працягу усёй яе гісторыі, і но­сь­бі­там і захавальнікам гэ­та­га аўтарытэту зьяўляўся увесь цар­коў­ны народ. Сусьветныя Са­бо­ры валодалі аўтарытэтам не таму, што яны адпавядалі вон­ка­вым юрыдычным прык­ме­там легальнасьці, а таму, што цар­коў­ны народ, уся царква прыз­на­ла іх Сусьветнымі і сап­раў­д­ны­мі. Толькі той Су­сь­вет­ны Сабор сапраўдны, у якім ад­бы­ло­ся выяўленьне Сьвятога Ду­ху; выліваньне жа Духа Сьвя­то­га не мае вонкавых юры­дыч­ных крытэраў, яно паз­на­ец­ца царкоўным народам па унут­ра­ных духоўных сьведчаньнях. Усё гэта паказвае на не-нар­ма­тыў­ны і не-юрыдычны характар Пра­вас­лаў­най Царквы.

Разам з тым праваслаўны сьве­та­пог­ляд разумее Царкву най­бо­лей онталягічна, гэта зна­чыць бачыць у Царквы першым чы­нам не арганізацыю і ус­та­но­ву, не проста збор вернікаў, а рэ­лі­гій­ны духоўны арганізм, міс­тыч­нае Цела Хрыстова. Пра­вас­лаўе больш касьмічнае, чым за­ход­ня­га хрысьціянства. Ні ў Ка­та­ліц­т­ве, ні ў Пра­тэс­тан­ты­зь­ме не была поўнасьцю вы­яў­ле­ная касьмічная прырода Цар­к­вы, як Цела Хрыстова. За­ход­няе Хрысьціянства пераважна ан­т­ра­па­ля­гіч­нае. Але Царква ёсьць таксама хрысьціянскі кос­мас; у ёй падвяргаецца узь­дзе­я­нь­ню дабрыні Духа Сьвя­то­га увесь рэчавы сьвет. Зьява Хрыс­та мае касьмічнае, кас­ма­га­ніч­нае значэньне; яно азначае як бы новае тварэньне, новы дзень сьветастварэньня. Пра­вас­лаўю найболей чужое юры­дыч­нае разуменьне ад­куп­ле­нь­ня, як вырашэньне судовага пра­цэ­су паміж Богам і ча­ла­ве­кам, і больш уласьціва он­та­ля­гіч­нае і касьмічнае яго ра­зу­ме­нь­не, як зьявы новага ства­рэ­нь­ня і новага чалавецтва. Цэн­т­ра­ль­най і вернай ідэяй усходняй пат­рыс­ты­кі была ідэя theosis'а, або­жа­нь­ня чалавека і усяго рэ­ча­ва­га сьвету. Выратаваньне і ёсьць абожаньне. І абожаньню пад­ля­гае увесь рэчавы сьвет, увесь космас. Выратаваньне ёсьць ператварэньне і пра­сь­вят­ле­нь­не стварэньня, а не судовае ап­раў­да­нь­не. Праваслаўе зьвер­ну­тае да таямніцы Увас­к­рэ­се­нь­ні, як да вяршыні і апошняй мэ­ты Хрысьціянства.

Таму цэнтральным сьвятам у жыцьці Праваслаўнай Царквы зьяў­ля­ец­ца сьвята Вялікдня, Сьвет­лае Хрыстова Увас­к­рэ­се­нь­не. Сьветлыя прамяні Увас­к­рэ­се­нь­ня праймаюць пра­вас­лаў­ны сьвет. У праваслаўнай лі­тур­гі­цы сьвята Вялікдня мае бя­зь­мер­на большае значэньне, чым у Каталіцтве, дзе вяршыня – сьвята Нараджэньня Хрыс­то­ва­га. У Каталіцтве мы, першым чы­нам, сустракаем Хрыста Ук­ры­жа­ва­на­га, у Праваслаўі ж – Хрыс­та Уваскросшага. Крыж ёсьць шлях чалавека, але кро­чыць ён, як і увесь сьвет, да Увас­к­рэ­се­нь­ня. Таямніца Ра­сь­пя­ць­ця можа захіліць сабой та­ям­ні­цу Уваскрэсеньня. Але та­ям­ні­ца Уваскрэсеньня ёсьць мак­сы­ма­ль­ная таямніца Пра­вас­лаўя. Таямніца ж Увас­к­рэ­се­нь­ні не толькі чалавечая, але і ка­сь­міч­ная. Усход заўсёды бо­ль­шы касьмічны, чым Захад. За­хад жа чалавечней; у гэтым яго сіла і значэньне, але так­са­ма і яго абмежаванасьць. На ду­хоў­най глебе Праваслаўя узь­ні­кае імкненьне да усеагульнага вы­ра­та­ва­нь­ня. Выратаваньне ра­зу­ме­ец­ца не толькі ін­ды­ві­ду­а­ль­на, але і саборнае, разам са усім сусьветам. І зь нетраў Пра­вас­лаўя не маглі бы раздацца сло­вы Тамаша Аквіната, які ска­заў, што праведнік у раі будзе атрымліваць асалоду ад па­кут грэшніка ў пекле. Так­са­ма на глебе Праваслаўя не маг­ло паўстаць вучэньне аб прад­выз­на­чэ­нь­ні, не толькі ў форме край­ня­га кальвінізму, але і ў фор­ме паданьняў Даб­раш­час­на­га Аўгустына. Вялікая частка ус­ход­ніх настаўнікаў царквы, ад Клімэнта Александрыйскага да Максым Спавяданьніка, бы­лі прыхільнікамі апа­ка­тас­та­сі­су, усеагульнага выратаваньня і увас­к­рэ­се­нь­ня. І гэта ха­рак­тэр­на для сучаснай рускай рэ­лі­гій­най думкі. Праваслаўная думка ні­ко­лі не была прыціснутая ідэ­яй боскай справядлівасьці і яна ні­ко­лі не забывала ідэі боскае лю­бо­ві. Галоўнае, яна не выз­на­ча­ла чалавека з пункта глед­жа­нь­ня боскай справядлівасьці, а ідэі ператварэньня і абожаньня ча­ла­ве­ка і космасу.

Нарэшце апошнюю і важ­ную рысу ў Праваслаўі трэба ба­чыць у яго прытомнасьці эс­ха­та­ля­гіч­на­сь­ці. У нетрах Пра­вас­лаўя больш захавалася пер­шах­ры­сь­ці­ян­с­кая эсхаталягічнасьць, чаканьне дру­го­га прышэсьця Хрыста і бу­ду­ча­га Уваскрэсеньня. Эс­ха­та­ля­гіч­насьць Праваслаўя аз­на­чае меншую прыхільнасьць да сьве­ту і зямнога жыцьця і вя­лі­кую скіраванасьць да неба і веч­на­сь­ці, гэта значыць да Цар­с­т­ва Божага. У хрысьціянстве за­ход­нім актуалізацыя хры­сь­ці­ян­с­т­ва ў шляхах гісторыі, на­кі­ра­ва­насьць да зямной улаш­та­ва­на­сь­ці і зямной арганізацыі за­хі­лі­ла сабою таямніцу эс­ха­та­лё­гіі, таямніцу другога пры­шэ­сь­ця Хрыстова. У Праваслаўі, ме­на­ві­та з прычыны яго мен­шай гістарычнай актыўнасьці, за­ха­ва­ла­ся вялікае эс­ха­та­ля­гіч­нае чаканьне. Апакаліптычны бок хрысьціянства застаўся най­менш выяўлены у заходніх фор­мах хрысьціянства. На Ус­ходзе жа, на праваслаўнай гле­бе, асабліва на глебе рускага Пра­вас­лаўя, паўсталі плыні апа­ка­ліп­тыч­ныя, чаканьне но­вых выяўленьняў Духа Сьвя­то­га. Праваслаўе найболей тра­ды­цый­ная, найболей кан­сэр­ва­тыў­ная форма хрысьціянства, бо ахоў­ва­ла старажытную ісьціну, але ў ім жа закладзеная маг­чы­масьць найбольшай рэлігійнай на­віз­ны, не навізны чалавечай дум­кі і культуры, якая такая вя­лі­кая на Захадзе, але навізны рэ­лі­гій­на­га ператварэньня жы­ць­ця. Прымат усяго цэласнага жы­ць­ця над дыфэрэнцаванай ку­ль­ту­рай быў заўсёды асабліва ха­рак­тэр­ны для Праваслаўя. На гле­бе Праваслаўя не ства­ры­ла­ся той вялікай культуры, якая ство­ра­ная на глебе Каталіцтва і Пра­тэс­тан­тыз­му. І быць можа та­му гэта так было, што Пра­вас­лаўе накіравана да Царства Бо­жа­га, якое павінна зьявіцца не ў выніку наступстваў гіс­та­рыч­най эвалюцыі, а ў выніку та­ям­ні­ча­га ператварэньня сьве­ту. Не эвалюцыя, а пе­рат­ва­рэ­нь­не характэрна для Пра­вас­лаўя.

Праваслаўе нельга пазнаць па пакінутых тэалягічных трак­та­тах; яно пазнаецца ў жыцьці Цар­к­вы і усяго царкоўнага на­ро­да, яно меней усяго вы­яў­ля­ец­ца ў паняцьці. Але Пра­вас­лаўе павінна выйсьці зь стану зам­к­нё­на­сь­ці і ізаляванасьці, па­він­на актуалізаваць свае па­та­ем­ныя духоўныя багацьці. Та­ды толькі яно і набудзе су­сь­вет­нае значэньне. Прызнаньне вык­люч­на­га духоўнага зна­чэ­нь­ня Праваслаўя, як найболей чыс­тай формы хрысьціянства, не павінна спараджаць у ім са­маз­да­во­ле­нь­ня і весьці да ад­маў­ле­нь­ня значэньня заходняга хры­сь­ці­ян­с­т­ва. Наадварот, мы па­він­ны пазнаць заходняе хры­сь­ці­ян­с­т­ва і шматлікаму ву­чыц­ца ў яго. Мы павінны імкнуцца да хрысьціянскага яднаньня. Пра­вас­лаўе спрыяльна для хры­сь­ці­ян­с­ка­га яднаньня. Але пра­вас­лаў­нае хрысьціянства най­менш падвяргалася сэ­ку­ля­ры­за­цыі і таму яно можа бязьмерна шмат даць для хрысьціянізацыі сьве­ту. Хрысьціянізацыя сьвету не павінна азначаць сэ­ку­ля­ры­за­цыі хрысьціянства. Хры­сь­ці­ян­с­т­ва не можа быць ізалявана ад сьвету, і яно працягвае ў ім рух, не адлучаючыся і зас­та­ю­чы­ся ў сьвеце, павінна быць пе­ра­мож­цам сьвету, а не быць пе­ра­мо­жа­ным.

---

[1] Тут аўтар памыляецца. Ён не ўлічвае палемікі паміж праваслаўнымі і каталіцкімі багасловамі ў старажытнай беларускай дзяржаве – Вялікім Княстве Літоўскім.

[2] У Вялікім Княстве Літоўскім пра­вас­лаўе жыло ў стане канкурэнцыі зь ін­шы­мі хрысьціянскімі ве­ра­выз­на­нь­ня­мі.