Размова аб Страшным Судзе

Мітрапаліт Антоні (Суражскі)

У імя Айца, і Сына, і Сьвятога Духа.

Кожны зь нас, вядома, чакае сьмерць у тых катэгорыях, якія яму уласьцівыя. Але не трэба ствараць ілжывых катэгорый. А менавіта: наша сустрэча з Хрыстом — гэта сустрэча зь нашым Выратавальнікам. Сустрэча наша з Богам — гэта сустрэча зь невымернае любоўю. Гэта мы павінны памятаць. І мне здаецца, што Страшны суд складаецца ў тым, што ты устанеш перад тварам дасканалае любові і убачыш, як мала яе ў табе, і жахнесься. Але гэта не значыць, што тут жа пачынаецца пакута. Можа быць, я ерэтык, вы можаце мяне спаліць, раней чым я сыду адгэтуль, але мне уяўляецца, што Бог нас сустрэне з жалем пра тое, што мы цэлае жыцьцё пражылі — і так бясплодна пражылі, і так сапсавалі яго для сябе, не кажучы пра іншых; і Ягоная рэакцыя на нас — жаль і спачуваньне. Калі я чытаю, напрыклад, прыпавесьць пра авечак і казлоў, мяне дзівіць не тое, што казлы пойдуць на левы бок, авечкі на правы, а мяне дзівяць крытэрыі, якія Хрыстос дае на выратаваньне і пагібелі. Крытэрыі усе зводзяцца да аднаго: быў ты людзкім ці не? Накарміў галоднага? Апрануў халоднага? Даў прытулак вандроўніку? Наведаў хворага? Ці не пасаромеўся прызнаць, што твой сябар у турме? і г.д. Не гаворыцца ніводнага слова пра тое, як ты верыў, як ты маліўся, ці быў ты набожным ці не, таму што пытаньне стаіць так: калі ты не быў чалавекам, тваё чалавецтва не можа быць абагаўлёнае. Калі ты быў чалавекам, ты можаш стаць прычасьнікам Боскае прыроды (2 Пят. 1:4). І мне здаецца, што гэта ёсьць глыбока суцяшальным не ў нейкім павярхоўным сэнсе.

Я зараз свае думкі выкладаю, таму вы можаце мне кол паставіць за мае выдумкі багаслоўскія. Мы кажам пра Страшны суд і пра пакуту. Мне здаецца, што рускі выраз “ён згарэў з сораму” вельмі ярка гэта выяўляе. Калі раптам выявіш штосьці жудаснае, трагічнае, выродлівае, самы востры момант — той, калі ты гэта бачыш упершыню: ты увайшоў у пакой і убачыў, што пакуль цябе не было, твая маці памерла; ты увайшоў у хату і убачыў, што ў тваю адсутнасьць забілі каханага чалавека. Гэта момант непаўторнага жаху, далей будзе толькі працяг, а вырашае усё гэты першы момант. У выразе “Страшны суд” мне здаецца слова “страшны” ставіцца да таго ж: першага моманту, калі мы тварам да твару з Богам — і ў жаху бачым, чым мы маглі б быць і чым мы не зрабіліся.

А далей ідзе іншае. Маляўнічы малюнак Страшнага суду вельмі часта уяўляецца нам зямным судом. Ёсьць судзьдзя, ёсьць падсудны, чэрці сьведчаць пра аднаго, анёлы пра іншае, — але гэта не адпавядае ніякай рэальнасьці. Бо ў звычайным зямным грамадзтве ёсьць заканадаўчы орган, які піша законы, але іх не ужывае; ёсьць судзьдзі, якія не пішуць законы, а іх ужываюць; ёсьць падсудны, ёсьць абарона, ёсьць сьведкі супраць яго і сьведкі за яго. А падумайце пра карціну Страшнага суда, якім ён нам уяўляецца: Заканадавец — Бог, Судзьдзя — Бог, Збавіцель наш — Бог у Хрысьце, Абаронца наш — Бог... Якое гэта правасудзьдзе, прабачыце? Гэта штосьці зусім іншае, што мы выяўляем словамі: правасудзьдзе, суд і г.д., — але гэта зусім не той суд, пад які, скажам, разбойнік падпадае, калі яго арыштуюць. Мы не можам ведаць, які будзе гэты суд насамрэч, мы толькі ведаем, што ніякая няпраўда не увойдзе ў Царства Боскае. Але чым можа загладзіцца няпраўда? (Тут не мае выдумкі, так што я больш упэўнена гэта кажу.) Французскі пісьменьнік, каталіцкі біскуп казаў, што пакута — адзінае месца сустрэчы паміж злом і дабром, таму што зло заўсёды уразаецца ці ў цела, ці ў душу ахвяры. Ахвяра можа быць вінаватая ці невінаватая, але вось месца, дзе яна крыжуюцца. І ён настойваў, што ў момант, калі чалавек, вінаваты альбо не, робіцца ахвярай, ён атрымлівае уладу прабачыць; ён можа паўтарыць словы Выратавальніка: Прабач, ён не ведае, што робіць!

У мяне ёсьць прыклад гэтага з канцэнтрацыйных лягераў. Пасьля вайны я паўтара года займаўся як лекар людзьмі, якія вызваляліся зь лягераў. Мне патрапіла нямецкая газэта, дзе распавядалася пра тое, як у адным зь лягераў (здаецца, Дахаў) была знойдзена малітва, напісаная жыдам на кавалку абгортачнай паперы.

“Сьвет усім людзям злой волі! Ды спыніцца усякая помста, усякі заклік да пакараньня і адплаце. Злачынствы перапоўнілі чару, чалавечы розум не ў сілах больш зьмясьціць іх. Незьлічоны хары пакутнікаў.

Таму не ускладай іх пакуты на шалі Тваёй справядлівасьці, Гасподзь, не зьвяртай іх супраць катаў грозным абвінавачваньнем, каб спагнаць зь іх страшную адплату. Ушануй ім інакш! Пакладзі на шалі, у абарону катаў, даносчыкаў, здраднікаў і усіх людзей злой волі — мужнасьць, духоўную сілу мучаніка, іх пакора, іх высокая высакароднасьць, іх сталую унутраную барацьбу і непераможную надзею, усьмешку, што асушвала сьлёзы, іх каханьне, іх скатаваныя, пабітыя сэрцы, пакінутыя непахіснымі і дакладнымі перад тварам самай сьмерці, нават у моманты мінімальнае слабасьці. Пакладзі усё гэта, Гасподзь, перад Тваімі вачамі ў прабачэньне грахоў, як выкуп, дзеля сьвята праведнасьці, прымі да увагі дабро, а не зло! І хай мы застанёмся ў памяці нашых ворагаў не як іх ахвяры, не як жудасны кашмар, не як неадступна прасьледуючыя іх здані, але як памагатыя ў іх барацьбе за выкараненьне разгулу іх злачыннага запалу. А калі усё гэта скончыцца, падай нам жыць як людзям сярод людзей, і ды вернецца на нашу спакутаваную зямлю мір — мір людзям добрай волі і усім астатнім”.

Другі прыклад — чалавека, якога я вельмі блізка ведаў. Ён быў значна старэйшы за мяне, удзельнік першай сусьветнай вайны, дзе ён страціў руку; ён разам зь маці Марыяй Скабцовай ратаваў людзей падчас нямецкай акупацыі — Фёдар Цімафеевіч П'яноў. Яго узялі немцы ў лягер, ён чатыры гады там быў, застаўся ў жывых. Калі ён вярнуўся, я яго сустрэў выпадкова на вуліцы, кажу: Фёдар Цімафеевіч, што вы прынесьлі назад зь лягеру, з чым вы вярнуліся? — Я вярнуўся з жахам і трывогай на душы. — Вы што, страцілі веру? — Не, — кажа, — але пакуль у лягеры я быў ахвярай жорсткасьці, пакуль я стаяў перад небясьпекай не толькі сьмерці, але катаваньняў, я кожную хвіліну мог казаць: Гасподзь, прабач ім, яны не ведаюць, што дзеюць! І я ведаў, што Бог павінен пачуць маю малітву, таму што я меў права прасіць. Зараз я на волі; нашы каты, можа быць, не зразумелі і не раскаяліся; але калі я кажу зараз: Гасподзь, прабач, яны не ведаюць, што дзеюць, — раптам Бог мне адкажа: а чым ты дакажаш шчырасьць свайго прабачэньня? Ты не пакутуеш, зараз табе лёгка казаць... Вось гэта таксама герой прабачэньня.

І я глыбока упэўнены, што ў канчатковым выніку, калі мы усё станем на суд Божы, не будзе такой ахвяры, якая не стане ў абарону свайго ката, таму што раней, чым прыйдзе час канчатковага Страшнага суду над чалавецтвам, кожны, памёршы, пасьпее на сябе зірнуць як бы ў люстэрку Боскасьці, убачыць сябе па стаўленьні да Хрыста, убачыць, чым ён быў закліканы быць і не быў, і не зможа засудзіць нікога. Апавяданьня Гогаля пра страшную помсту: неймаверна, каб хто—небудзь сказаў: скляні яго, кінь у вечную прорву!.. Вось мая рэакцыя на гэта, і я гэта перажыў у пэўнае меры. Амін.