ЛІТУРГІЯ, СЫМБАЛЬ І ТАЯМНІЦА

прат. А. Шмеман

Я не ведаю, колькі праваслаўных сьвятароў ужо прамаўлялі з гэтае трыбуны, і не ведаю, колькім яшчэ будзе выступаць у будучыні, пасьля таго, як я сёньня зраблю свой выступ. Аднак, паколькі сэмінарыя разьмешчана на поле бітвы (Увосені 1863 г., падчас грамадзянскай вайны, у Геттысбурге адбылася кровапралітная бітва, якое прынесла перамогу войска паўночнікаў. — заўв. перакладчыка.), верагодна, варта ўспомніць, што экумэнічны рух — гэта не проста павярхоўна—ветлівыя адносіны, пры якіх мы зьмяшчаем побач езуіта, рабіна, пратэстанта, праваслаўнага і вялікі амэрыканскі сьцяг і усё усьміхаемся адзін аднаму ў духу новай эры, але ў яго ёсьць і іншы бок. І заўсёды варта памятаць пра два бакі гэтага руху. Па-першае, трэба паглядзець, наколькі мы сапраўды адзіныя, адзіныя ў Хрысьце, а па-другое — наколькі мы сапраўды разьяднаны. Думаю, што калі мы разарвём сувязь паміж гэтымі двума пытаньнямі, то зьмесьцім экумэнічны рух у няправільную пэрспэктыву.

Мая тэма сёньня — богаслужба, літургія. Усе, я упэўнены, пагодзяцца са мной у тым, што літургія, як і усё ў сучасным хрысьціянстве, знаходзіцца ў стане крызысу. Усё ў Царкве сёньня ставіцца пад пытаньне, але гэтыя пытаньні як бы факусуюцца на богаслужбе. І так адбываецца таму, што менавіта гэта вобласьць — сэрца усяго хрысьціянства. У літургіі мы выконваем і практыкуем сваю хрысьціянскую веру. Мы імкнёмся перадаць і абвясьціць нашу веру менавіта з гэтага піку хрысьціянства. Такім чынам, паколькі літургія так важная і паколькі пытаньне пра тое, як зрабіць богаслужбу больш патрэбнай і блізкай людзям, прымушае нас больш пільна разгледзець літургію, мы бачым, што перад намі стаіць вялікая задача. Сёньня абмеркаваньне літургіі неабходна як ніколі.

Не праходзіць і дня, каб я не атрымаў якога-небудзь новага камэнтара на рашэньне Другога Ватыканскага сабору пра літургію, якое і так складзена вельмі падрабязна. Ведаеце, уся будучыня хрысьціянства, падобна, залежыць ад таго, ці будзе сьвятар стаяць перад людзьмі ці перад Богам. Як сказаў мне калісьці адзін стары бэнэдыктынскі манах, мы любілі Бога і стаялі перад Ім, а зараз мы любім людзей і зьвяртаемся да іх.

У абмеркаваньне літургіі залучаны самыя разнастайныя тэмы, да прыкладу такія, як тэхнічныя дэталі набажэнства. І уся гэта дыскусія адбываецца на фоне абмеркаваньня пытаньняў актуальнасьці, неактуальнасьці, адраджэньні, aggiornamento і г.д. (Aggiornamento (італ.), літар. – асучасьніваньне. Тэрмін уведзены II Ватыканскім саборам (1962–1965), прыняўшым маштабную праграму адаптацыі неатамізму да ўсталёвак сучаснай культуры. —Заўв. перакладчыка.) Я упэўнены, што усе, хто сочыць за гэтымі шумнымі спрэчкамі, адчуваюць, як і я, што далёка не усё яшчэ ясна. Увесь час прапануюцца новыя спосабы богаслужбы і разуменьні літургіі, але мне здаецца, што некаторыя асноватворныя прынцыпы яшчэ чакаюць тлумачэньня.

Нядаўна ў часопісе “Погляд” зьявіўся артыкул пра авангардную Каталіцкую Царкву Галяндыі. Аднаго літургічнага “адраджэнца” спыталі, ці працягвае ён служыць у рызах. Ён адказаў: “Так, натуральна, але, вядома, у шэрых, строгіх рызах”. Прачытаўшы гэта, я спытаў сам сябе: “А чаму шэрыя, строгія рызы больш падыходзіць да выпадку, чым, скажам, чырвоныя ці жоўтыя? Чаму важна рабіць адно, а не іншае?” “Вядома, — можа адказаць галяндзкі сьвятар, — усяму адведзена сваё месца і значэньне”. І вось такі адказ — “вядома” — характарызуе фармуючыся сёньня істэблішмэнт. Гэтыя людзі кажуць увесь час, што “вядома” Царква павінна зьвяртацца да народа, што “вядома” мы павінны служыць у шэрых рызах, што “вядома” усе алтары ў стылі ракако павінны быць заменены новымі цэмэнтавымі і г.д. І усё гэта — “вядома”. Але чаму павінна быць так? Чаму яны упэўнены ў сваіх адказах, якія пачынаюцца з “вядома”?

Значэньне сымбаляў

Я жадаю падзяліцца зь вамі сваёй трывогай. Безумоўна, у мяне няма адказаў на усе пытаньні і няма выразнай праграмы. Але я магу сфармуляваць некаторыя папярэднія пытаньні, якімі, па маім перакананьні, не задаваліся тыя, хто прыйшоў да азначаных вышэй высноваў.

Сёньня, як мне здаецца, усё сыходзяцца ў тым, што літургія складаецца зь сымбаляў. Безумоўна, богаслужэньне немагчыма без сымбаляў. Богаслужэньне сымбалізуе веру. Пасьля гэтага звычайна кажуць, што паколькі старыя сымбалі страцілі актуальнасьць, то нам патрэбныя новыя сымбалі. І таму уся літургічная творчасьць нашага часу накіравана на вызначэньне такіх сымбаляў, якія, магчыма, зразумелыя сучаснаму чалавеку. Прапануюць нават увесьці служэньне імшы пад гітару. Падобныя новаўвядзеньне прапануюцца таму, што яны, ізноў жа магчыма, лепш сымбалізуюць новыя патрэбы. Вось гэта усё зразумела, але значэньне самага слова “сымбаль” застаецца невыразным.

Вельмі, вельмі лёгка сказаць, што старыя сымбалі сталі неактуальнымі і што нам патрэбныя сымбалі новыя. Але калі мы сутыкаемся з такім крызысам сымбалізму, пры якім адзін набор сымбаляў адкідаецца і фармуецца іншы, належны заняць месца старога, тое узьнікае пытаньне не толькі пра тое, якія гэтыя сымбалі, але і — што гэтым сымбалізуецца. Мы можам спытаць: “Што такое сымбаль у літургіі?” Ці: “Чым літургія сымбалічная?” і “Што сымбалізуе сабой літургія”?

І я жадаю пачаць з павярхоўнага і агульнага аналізу гэтага тэрміна “сымбаль”, які сёньня так шырока выкарыстоўваецца, але які, падобна, не усё разумеюць аднолькава. Я сам – праваслаўны, жывучы на Захадзе, і таму я увесь час перакладаю — як услых, так і ўяўна — багаслоўскія катэгорыі зь адной багаслоўскай мовы на іншую. Тэрмін “сымбаль” я ведаю ў двух асноўных “увасабленьнях” — усходнім і заходнім. Праўда, заходняе разуменьне сымбаля таксама было даволі папулярна на Усходзе ў апошнія пару сотняў гадоў дзякуючы нашаму “лацінізаванаму” багаслоўю.

Але калі я думаю пра сымбаль, то бачу, што ў заходніх мовах сёньня гэта слова азначае ў першую чаргу нешта, што супрацьстаўляецца рэальнасьці. Калі на Захадзе мы завём штосьці сымбалічным, тое уяўляе гэта чымсьці не цалкам рэальным. Уся спрэчка Усходу і Захаду пра Еўхарыстыю, напрыклад, засяроджаны на гэтым. Здаецца, што літургія, пры спрошчаным сярэднявечным падыходзе, разглядаецца як набор сымбаляў, і раптам сымбалі зьнікаюць і мы апынаемся перад тварам рэальнай “прысутнасьці”. Для Усходу гэта ідэя выглядае даволі дзіўнай. Як, пытаем мы, можа прысутнасьць быць не рэальным? Чаму слова «прысутнасьць» трэба узмацняць словам “рэальнае”? У такім разе штосьці не так або з “прысутнасьцю”, або з “рэальнасьцю”.

Справа ж у тым, што, у дадатак да усяго іншага, што адбылося за доўгую гісторыю разьвіцьця хрысьціянскага багаслоўя, самай цяжкай і трагічнай падзеяй зрабілася разбурэньне першапачатковага хрысьціянскага разуменьня сымбаля. Сёньня, кажучы пра сымбалі, мы думаем пра штось падобнае хімічным сымбалям (вось такі сымбаль азначае ваду і г.д.). Мы ведаем, што зялёнае сьвятло сьвятлафора азначае магчымасьць бесьперашкодна перасекчы вуліцу, а чырвонае сьвятло прымушае нас спыніцца і чакаць. Але гэта так толькі таму, што мы дамовіліся пра такое значэньне гэтых колераў. Напрыклад, Мао Цзе-Дуну не спадабаўся падобны сымбалізм, і ён зьмяніў яго. Сёньня ў Пэкіне чырвонае сьвятло азначае вольны шлях, а зялёны — спыненьне. І нічога ў гэтым страшнага няма, калі ў Пэкіне усё ведаюць, які колер мае якое значэньне.

Такім чынам, мы паказалі тут тыя сымбалі, якія насамрэч варта зваць знакамі, пазначэньнем, таму што яны маюць справу з чымсьці агульнапрынятым. Мы проста дамовіліся, што гэта і гэтае пазначае агульную для усіх рэальнасьць. Мы можам памяняць усе хімічныя формулы ці іншыя знакі і, дамовіўшыся пра іншую сыстэм сымбаляў, працягваць разумець адзін аднаго. І хімія ад гэтага не зьменіцца.

Аднак сымбаль у тым значэньні, якое ён меў першапачаткова, — гэта не проста знак. Ён азначае нешта значна большае, чым простае пазначэньне. Магчыма, лепш за усё пачаць тлумачэньне гэтага тэрміну з грэцкага сэнсу гэтага слова. Слова “сымбаль” адбываецца ад грэцкага дзеяслова symballo, што азначае супадзеньне, злучэньне, зьліцьцё. Але, нягледзячы на прыведзеную дэфініцыю, “сымбаль” на справе не паддаецца вызначэньню. Яго можна зразумець больш на узроўні інтуітыўным. У ім злучаюцца дзьве рэальнасьці. Можна таксама сказаць, што адна рэальнасьць выяўляецца праз іншую рэальнасьць.

Грэцкія сьвятыя айца звалі Цела Хрыста, хлеб, на Еўхарыстыі сымбалем. Але яны ні ў якім разе не мелі на увазе, што гэта азначае, на заходняй мове, чыста сымбалічную прысутнасьць Хрыста ў Еўхарыстыі. Яны выкарыстоўвалі слова “сымбаль” для пазначэньня таго, што заходнія тэоляг маюць на увазе пад паняцьцем “рэальная прысутнасьць”. Сымбаль паказвае на тое, што адна рэальнасьць можа не толькі азначаць іншую рэальнасьць, але і уяўляць і перадаваць яе нам, і таму сымбаль — больш чым знак. Я ведаю, што хімічная формула H2O азначае ваду, хоць ніякай вады ў самай формуле няма. У сымбаля няма падобных абмежаваньняў, ён удзельнічае ў той рэальнасьці, на якую паказвае. Сымбаль не проста абстрактны і уяўны, ён — онталягічны і экзыстэнцыяльны. Гэта — рэальнасьць, якая ва усёй поўнасьці выяўляецца, зьяўляецца і паведамляецца праз іншую рэальнасьць.

Да таго ж мы можам сказаць, што сымбаль — такі выраз іншай рэальнасьці, якое не можа быць заменена нічым іншым. Ён узьнікае не проста як вынік дамоўленасьці, калі людзі зьбіраюцца разам і вырашаюць, што першым спосабам перадачы мілаты ў хрысьціянстве будзе вада хрышчэньня. Мы не можам гэта сказаць, бо вада перш любога багаслоўя ці тэорыі хрышчэньня. Вада, я б сказаў, — вечная. І яна —адэкватны сымбаль таго, што было выканана Хрыстом у Хрышчэньні.

Такім чынам, сымбаль — гэта не проста указаньне на нешта іншае. Гэта — прысутнасьць гэтага іншага. Прысутнасьць таго, што не можа прысутнічаць іншым чынам. І ў гэтым сутнасьць справы. Сымбаль — гэта прысутнасьць таго, што не можа прысутнічаць іншым чынам, прынамсі ў гэтым сьвеце, у гэтым часе, у кантэксьце нашага жыцьця.

Некалькі спрашчаючы, можна сказаць, што з гэтага пункта гледжаньня хрысьціянства сапраўды цалкам і неабходна сымбалічна. Бачыўшы Мяне бачыў Айца (Ян. 14:9). Нельга убачыць Айца інакш, чым праз дасканалы сымбаль — Хрыста. Хрысьціянства, паколькі яно ёсьць узьвяшчэньне, маніфэстацыя і прысутнасьць у гэтым сьвеце ў гэты час, па неабходнасьці онталягічнае сымбалічнае.

Літургія як LOCUS сымбалічнага

Зараз мы пяройдзем да наступнага пытаньня. Як выяўляецца сымбалізм хрысьціянства? Адказ на гэта пытаньне мы знойдзем у богаслужэньні. Я сьцьвярджаю (і гэта маё сьцьвярджэньне носіць толькі свайго роду керыгматычны характар), што богаслужэньне ці царкоўны год зь самага пачатку былі locus’ом сымбалічнага. Мы можам заўважыць, што царкоўны год уяўляе зусім не тое, што было ў паганскіх ці традыцыйных рэлігіях. Хрысьціянскі царкоўны год уяўляе нешта большае. Што робіць хрысьціянскае богаслужэньне phenomenon bene fundatum (лат. — добра абгрунтаваная зьява (тэрмін Лейбніца). — Заўв. перакладчыка), а не проста адным зь магчымых праяў хрысьціянства? У нашым жыцьці так шмат абрадаў, напрыклад — перапынак на каву зь дзесяці да адзінаццаці раніцы і г.д. Але што робіць богаслужэньне тым месцам, у якім хрысьціянства уяўляе гэты сымбаль іншых рэальнасьцяў, уяўляе іх як сапраўды прысутныя? Богаслужэньне стаіць у цэнтры хрысьціянства менавіта таму, што ім онталягічны сымбалізм хрысьціянства робіцца рэальнасьцю, выконваецца і уручаецца нам.

Магчыма, будзе карысна растлумачыць тое, што я маю на увазе, на прыкладзе самай літургіі, каб пазьбегнуць залішняй адцягненасьці ў нашай гутарцы. Пытаньне пра тое, што сымбалізуе сабой літургія, вельмі актуальнае для сёньняшняй дыскусіі. Я памятаю, як адбывалася літургічнае абнаўленьне, якое імкнецца наблізіць богаслужэньне да людзей, у 1940-х гадах у Парыжы, дзе я тады жыў. На канфэрэнцыі па гэтым пытаньні, арганізаванай каталікамі, я убачыў нешта для сябе зусім новае. На алтар былі прынесены дарункі — і не толькі хлеб і віно, але і іншыя дзіўныя прадметы. Дзьве сакратаркі прынесьлі, напрыклад, свае пішучыя машынкі, іншыя прынесьлі свае прылады працы і г.д. Нічога страшнага ў гэтым не было пастолькі, паколькі такім чынам літургію спрабавалі наблізіць да народу і гэта здавалася вельмі сучасным і вабячым. Але я задаў адно пытаньне, і гэта пытаньне выклікала вялікі скандал на канфэрэнцыі. Я спытаў: “Калі вы прыносіце на алтар хлеб і віно, вы хоць бы ведаеце, што рабіць зь імі потым. А што вы будзеце потым рабіць з пішучай машынкай?” Мне здавалася, што панесьці яе назад было б вельмі ніякавата.

Іншымі словамі, гэта пішучая машынка, прынесеная як дарунак да алтара, была сымбалем, які насамрэч нічога не перадаваў, нічога не значыў. Ідэя чалавечай працы, сымбалізаваная працоўнымі прыладамі, вельмі карысная на занятках нядзельнай школы, паколькі паказвае, што гэтыя прадметы могуць быць карыснымі прыладамі Царства Божага. Выдатна! Але, безумоўна, існуе прынцыповая розьніца паміж хлебам і віном, якія кудысьці узносяцца і потым вяртаюцца да нас, і прыладамі, якія потым проста пакладуць назад ў скрыню. Прынесеныя намі хлеб і віно вяртаюцца да нас як Цела і Кроў Хрыстовы.

Баюся, што сучасныя пошукі новых сымбаляў менавіта такія.

Я наведваю розныя студэнцкія канфэрэнцыі, і мне усё больш і больш здаецца, што Еўхарыстыя разглядаецца як сымбаль нашага яднаньня, як абрад, праз які мы выяўляем нашу згуртаванасьць, як свайго роду літургічны аналяг сумесных маршаў і дэманстрацый.

Але Еўхарыстыі зусім не трэба выяўляць нашу згуртаванасьць. Мы можам выказаць яе, уладкаваўшы, напрыклад, бяседу ў склепе царквы, хоць не усякая бяседа зьяўляецца Еўхарыстыяй. Тая мяжа, якая падзяліла гэтыя два тыпу трапезы і ў той жа час паказвала, у чым яны падобныя, сёньня зьнікла. Сёньня усё павінна быць сымбалем. Усё павінна выяўляць тое, што мы робім, што думаем, у чым маем патрэбу і чым зьяўляемся. Але вось маё галоўнае пытаньне. Ці зьяўляецца літургія ў першую чаргу сымбалем таго, што мы робім, чаго мы жадаем, нас саміх? Няўжо яна сапраўды — сымбаль чалавека XX стагодзьдзя, чалавека XVI стагодзьдзя альбо любога іншага чалавека?

Літургія як сымбаль царства

Літургія не сымбалізуе нічога, які адносіцца да нас. Яна — сымбаль той таямнічай і таемнай, галоўнай і ашаламляльнай рэальнасьці, без якой хрысьціянства проста не існуе. Яна — сымбаль Царства Божага. “Пакайцеся, бо наблізілася Царства Нябеснае” (Мц. 3:2). “Хай прыйдзе Царства Тваё” (Мц. 6:10). Кожны чалавек, з пяцігадовага узросту і да сьмерці, мае права спытаць: “Што гэта такое — Царства Боскае? Як я магу жадаць яго? Як магу любіць яго? І як я магу паставіць яго найвышэй усяго і прадаць усё, што маю, па эвангельскай прыпавесьці, каб атрымаць самае жаданае, што носіць назву Царства Боскае, калі я нават не ведаю, што гэта такое?”. Вядома, Царства Боскае можа замяніць штосьці зямное, але яно — не ў сьвеце гэтым. Яно прысутнічае ў нашым сьвеце, але яно — не ў ім. Царства Боскае, безумоўна, — асяродак эвангельскай весткі. Мая тэза такая: літургія — гэта ў першую чаргу сымбаль прысутнасьці, знак, сьцьвярджэньне, паведамленьне Царства Божага і радасьць аб ім.

Першая і асноўная рэальнасьць гэтага сымбаля, ці таго, што гэты сымбаль выяўляе, — гэта зьява Царства. Праз яго мы робімся датычнымі таго, што толькі яшчэ будзе, але ў той жа час прыходзіць да нас у сымбалях, у якіх мы зусім рэальна удзельнічаем, праз якія мы любім Царства, жадаем яго, і ў сьвеце гэтым гэты сымбаль робіцца арганізуючым прынцыпам, арыенцірам, крытэрам усіх нашых дзеяньняў. Такім чынам, калі мы прыбярэм зь літургіі гэты сымбаль Царства Божага, літургію можна будзе уяўляць сабе як выдасканалены сымбаль чаго заўгодна, па нашым меркаваньні, мы зможам укласьці ў яе любы імгненны сэнс.

Аднак мяне могуць спытаць: “Чым можна сымбалізаваць Царства Божае? Ці можна зь упэўненасьцю пазнаць, што менавіта сымбалізуе яго? Якое яно — чырвонае і жоўтае ці шэрае і строгае? Ці сымбалізуюць яго херувімы і анёлы на барлінным алтары лепш, чым штосьці іншае? Добра, — кажуць яны, — разважаць пра Царства Божае, але што гэта такое?” Для каго яно — Бах, а для іншых — гітара. Для адных Царства — бізантыйская працэсія, якую ў грэцкай архіяпіскапіі завуць старажытнай і урачыстай, іншыя ж на дух не выносяць гэты тып паўбізантыйскай, паўтурэцкай пышнасьці. Усё гэта нельга са строгай багаслоўскай адказнасьцю назваць адэкватнымі выразамі Царства Божага, гэта — толькі спробы стварыць сымбаль Царства Божага. Калі і ёсьць на сьвеце абраз Царства Божага, тое гэта — проста усё Божае тварэньне.

Аднак грэшнасьць чалавека, яго заганнасьць (калі выкарыстоўвацца добры стары пратэстанцкі тэрмін), яго аддзяленьне ад Бога, яго здрада, яго першародны грэх ператварылі гэты сьвет таксама і ў сымбаль пекла. І менавіта па гэтым чыньніку патрэбна Царква, патрэбна, каб аднавіць той сымбаль, пра які мы казалі. Таму прыйшоў у гэты сьвет Хрыстос. Ён прыйшоў, каб зрабіцца сымбалем той адной праўдзівай рэальнасьці, у якой усё утрымліваецца, сымбалем, які выяўляе усё — ад тварэньня да выкананьня, калі Ён сапраўды стане “усё ва усім” (1 Кар. 15:28), калі зьбярэ да Сябе увесь сьвет. І гэта значыць, што патэнцыйна усё ў гэтым сьвеце — чара, якую можа запоўніць Сабой Хрыстос.

Царства і сьвет

Тут можна сфармуляваць думку, да якой я ішоў зь самага пачатку дакладу, думка, якая злучае Царства і сьвет. Царкву варта разглядаць як сымбаль сьвету, які зьменьвае сьвет у сымбаль Царства Божага. Назавём, калі жадаеце, гэта ператварэньне таямніцай. Бо сэнс таямніцы менавіта ў гэтым. Таямніца — гэты той павольны рух кавалка хлеба ад царкоўных дзьвярэй да алтара. Калі хлеб зьяўляецца ў эклесыі, гэта значыць збору, ён — сьвет, праўдзівы сымбаль сьвету, паколькі не існуе сам па сабе. І ён будзе зьменены ў маё цела і ў тваё цела. Хлеб — вынік маёй працы і тваёй працы. Падчас прынашэньня хлеб і віно — гэта я, ты, увесь сьвет, космас. Потым яны дасягнуць алтара і расчыняцца, зьявяцца нам як Цела Хрыстова.

Што ж адбываецца паміж занясеньнем хлеба і віна ў царкву і ператварэньнем іх у Цела Хрыстова? У гэты прамежак часу мы прыносім Богу Еўхарыстыю, падзяку, мы глядзім на гэты хлеб і робім тое, што не дазваляў зрабіць чалавеку першародны грэх: мы “еўхарыстуем” яго. Зьдзейсьніць Еўхарыстыю, прынесьлі Богу падзяку за нешта— гэта не проста ветліва сказаць: “Дзякуй, Божа!”. Хутчэй гэта фундамэнтальны біблейскі акт дабраслаўленьня Бога. Я дабраслаўляю Бога за усё тое, што Ён дае мне, гэта значыць за магчымасьць зносін зь Ім. Я дабраслаўляю Яго, таму што я адкрыў для сябе сэнс, радасьць, боскае сьцьвярджэньне усяго існага, сымбаль сьвету, сувязь зь Царствам Божым праз Еўхарыстыю.

Царква — гэта таямніца сьвету і таямніца Царства. Таямніца сьвету, таму што як грамада, сэрца, ежа і піцьцё, мудрасьць і любоў яна уяўляе сьвет ва усёй ягонай складанасьці, ва усёй ягонай глыбіні. Царква для нас — таямніца сьвету і ў той жа час прысутнасьць і зьява нам таго, што “ня бачыла таго вока і ня чула вуха, і ня ўзыходзіла тое ў сэрца чалавека” (1 Кор. 2:9). Царква — гэта прысутнасьць таго, “што тым Бог падрыхтаваў, хто любіць Яго” (1 Кор. 2:9). Таму яна, у гэтым сэнсе, і таямніца Царства.

Тут варта успомніць спрэчкі пра тое, як павінен стаяць сьвятар: тварам да народа ці тварам да Бога? Наш адказ просты: абое становішчы аднолькава істотныя. Гэтак жа як і Хрыстос адзін; калі Бог глядзіць на сьвет і на нас, Ён бачыць Хрыста. Калі мы глядзім на Бога, мы бачым Хрыста. Такім чынам, Ён — Той, Хто уяўляе усіх нас. Ён вядзе нас, і Ён — наша таямнічае прынашэньне Богу. І Ён жа вечна стаіць перад намі, таму што Ён — прынашэньне Бога нам. Так, мне здаецца, што, дасягаючы гэтага узроўню сымбаля, літургіі, таямніцы, мы набываем здольнасьць эфэктыўна разабрацца зь сустракаемымі ў паўсядзённым нашым жыцьці цяжкасьцямі і праблемамі, а то і знайсьці адказы і рашэньні на усе праблемы. Як мы здолеем гэта зрабіць?

Ці вызначыліся вы ужо, хто вы — лібэрал ці кансэрватар? Чыньнік майго пытаньня ў тым, што, як мне здаецца, сёньня літургічнае жыцьцё Царквы, усіх Цэркваў, працякае па вядомым прынцыпе: de gustibus non est disputandum (Пра густы не спрачаюцца (лат.). — заўв. перакладчыка). Пагаворым і пра іншыя густы. Вам падабаецца грыгарыянскі расьпеў, а мне — нэгрыцянскія рэлігійныя гімны. Вы жадаеце, каб Эвангельле прапаведавалася на мове “Нью-Ёрк Таймс”, а я аддаў бы перавагу чуць старую ангельскую прозу. Мы можам абмяркоўваць свае густы бясконца, хоць да Другога Хрыстова прышэсьця. І ў гэтым, верагодна, заўсёды будзе ажыцьцяўляцца тыранія меншасьці. Але калі мы згодны галоўным чынам — у тым, што мы робім, што такое Царква, што такое царкоўны год, тое усё не так дрэнна. Сьвет уваходзіць у Царкву. І тады Царква узводзіць нас нарэшце на гару Фавор, гару падзякі, і менавіта таму мы сьпяваем і радуемся. Мы сьпяваем не таму, што Чайкоўскі напісаў музыку, а таму, што наша сэрца напоўнена тым, што выяўляюць словы: “Сьвяты, сьвяты, сьвяты Гасподзь Саваоф, напоўнена неба і зямля славай Тваёй”. І гэта Еўхарыстыя ў яе праўдзівым выразе.

Зь аднаго боку, я адкрываю ранішнія газэт і чытаю пра сьвет. Скажам, я — прафэсар Калюмбійскага унівэрсытэта, які, мяркуючы па газэце, перажывае ў гэты момант не лепшыя часы. Тое, што я чытаю, прымушае мяне думаць, што сьвет не поўны боскай славы. І якое месца займае богаслужэньне ў гэтым увесь час выпрабоўваючым крызісы сьвеце? Чаму я з такой цяжкасьцю пражываю тыдзень паміж дзьвюма нядзелямі? Ці таму, што мне патрэбен адпачынак? Ці таму, што мне трэба трохі кветак і дзьве хвіліны супакою, тое, што я назіраў у Траецкім храме на Уолл-стрыт? Гэта царква кажа бізнэсмэнам апоўдні: “Прыходзіце сюды адпачыць, асьвяжыцца гукамі andante cantabile, кветкамі і цішынёй, і вы зможаце пасьля гэтага лепш працаваць”.

Патрэбнасьць “уздымацца” і “апускацца”

Не, гэта не тое, для чаго мне трэба богаслужэньне, таму што, чытаючы ранішнія газэт, я прыходжу або ў роспач ад сьвету, або звыкаю ставіцца да яго цынічна. Богаслужэньне мне трэба не для суцяшэньня, адпачынку ці адхіленьні і сыходу. Мне неабходна падняцца, мне трэба быць паднятым, трэба ісьці угару да Хрыста на гару Фавор, дзе я змагу зноў сказаць разам зь усёй Царквой на небе і на зямлі, што “напоўнены неба і зямля славы Тваёй”. А потым мне прыйдзецца спусьціцца уніз, пайсьці ва унівэрсытэт і нейкім чынам убачыць там Ягоную славу. Мне не трэба спрабаваць быць “усім для усіх” (гл.: 1 Кор. 9:22) у тым сэнсе, як гэта разумеецца ў сьвеце: трацкістам з трацкістамі, прыхільнікам Чэ Гевары з прыхільнікамі Чэ Гевары. Не пра гэта я кажу. Я павінен сьведчыць пра тое, што Хрыстос знаходзіцца зь усімі.

І ў гэтым прызначэньне літургіі, богаслужэньня. Прызначэньне таямніцы ў тым, каб зрабіць літургію выкананьнем таго, чым мы яшчэ цалкам не валодаем, але чакаем. І паколькі мы можам прадчуваць Царства ва усёй яго поўнасьці, мы можам таму жадаць яго і сьведчыць пра яго. Менавіта гэта паказвае нам сучаснае вывучэньне богаслужэньня. Літургія — гэты рух, які зьмяшчае нас у гушчу гэтага сьвету. І не так важна, ці сядзім мы ці стаім у вызначаныя моманты службы. Хутчэй, літургія вядзе нас туды, дзе Хрыстос. Калі нейкае убогае багаслоўе стагодзьдзямі лічыла што сьвятар валодае уладай прынесьці трохі Хрыста да алтара і зьмяшчаць Яго часам у пакойчык, які замыкаецца на ключык, то такі тып багаслоўя таксама меў на увазе, што сьвятар мае права забраць Хрыста зь нябёсаў. І я думаю, што ў гэтым галоўны чыньнік Рэфармацыі. Я не знаходжу ў багаслоўі ніякіх доказаў такой дзіўнай улады сьвятара. Багаслоўе толькі кажа мне, што Хрыстос узышоў на неба. Калі Ён сапраўды прысутнічае, як думаюць некаторыя, на усіх алтарах у адзін і той жа час, то, як мне здаецца, месца па правую руку Усемагутнага Бога заўсёды пустуе. У рэчаіснасьці ж адбываецца нешта процілеглае. Гэта не Ён робіць ласку да нас, а мы узыходзім да Яго. Калі мы жадаем быць сёньня з Хрыстом, то павінны паднімацца, а не апускацца. І мы не павінны рабіць гэта ў духу таннага трыўмфалізму, але ў тым духу, у якім Ён сказаў: “Ад сёньня ня буду піць ад плоду гэтага вінаграднага да таго дня, калі буду піць зь вамі новае віно ў Царстве Айца Майго” (Мц. 26:29).  І ў Эвангельлі ад Лукі ён кажа: “І Я запавядаю вам, як запавядаў Мне Айцец Мой, Царства, каб елі і пілі на бяседзе Маёй у Царстве Маім” (Лк. 22:29–30).

І кожны раз, калі мы зьдзяйсьняем успамін пра Яго, мы знаходзімся там, у Яго Царстве. Мне нецікава, дзе знаходзіцца рай. Як сказаў Ян Залатавуст, «што мне да неба, калі я сам раблюся небам?» (Ян Залатавуст. Гутаркі на Пасланьне да жыдоў. Гутарка 16, 3. Поўная цытата: “Што мне да неба, калі я сузіраю Уладара неба, калі сам раблюся небам?” — Заўв. перакладчыка). І ў гэта тлумачэньне слоў: “Sursum corda”, “У гору узьнясём сэрцы”. Такім чынам (ад сымбаля да літургіі, да таямніцы, да сьвету, да Царквы і да Царства) мы аднаўляем, як мне здаецца, нешта такое, што ёсьць чужое сучаснаму хрысьціяніну.

Нядаўна я выступаў перад групай манашак у Вашынгтоне. І раптам яны усё мне сказалі: “Mea culpa, mea culpa, mea culpa (Я зграшыў (лат.). — Заўв. перакладчыка). Мы правялі гэтулькі стагодзьдзяў у малітве, а зараз павінны ісьці ў сьвет. Хто ж зараз будзе маліцца?” Ім здавалася, што раней яны мелі неба і Царства, а зараз — толькі сьвет. Самае ж жудаснае — гэта “эклезіяпакланеньне” ў прамежку. Царква, у якой няма ні сьвету, ні Царства, а толькі яна сама, робіцца ідалам.

Сёньня я бачу тры тэндэнцыі. Мы маем “сьвецкага” хрысьціяніна, які усё ганіць і кажа, што сабор няправільна пабудаваны. Такія людзі сьцьвярджаюць, што існуе толькі сьвет. Яшчэ мы сустракаем «містыкаў», для якіх не існуе ні Царквы, ні сьвету, а толькі Царства. Царства яны разумеюць, аднак, як свайго роду духоўную пілюлю. І, нарэшце, мы маем “эклезіяпаклоньнікаў”. І усё упэўнены, што гэта і ёсьць хрысьціянства. Але ў рэчаіснасьці хрысьціянства усё больш меншае, калі мы не можам сабраць гэту трыхатамію разам. Калі ў нас не будзе таго “правільнага” сымбаля, наша хрысьціянская вера, наша пастырская праца і, нарэшце, само наша існаваньне, наша сьведчаньне пра Хрыста ў сьвеце так і застануцца недасканалымі, пазбаўленымі чагосьці істотнага.

Менавіта гэта я жадаў сказаць сёньня. Калі я размаўляю зь маімі братамі—лютэранамі, у мяне заўсёды узьнікае адчуваньне, што яны зь сумневам ставяцца да сярэднявечнага багаслоўя пра рэальную прысутнасьць у такой грубай форме. Я заўсёды адчуваў сумневы, калі чытаў Лютара, і павінен прызнацца, што гэта услаўленьне — “Сьвяты, сьвяты, сьвяты, Гасподзь Саваоф, напоўнена неба і зямля славы Тваёй” — выяўляе тое, што мы моцна жадаем, але не можам па-сапраўднаму зразумець. Такім чынам, нам варта не толькі працягваць працу па адраджэньню літургіі, але і паспрабаваць нанова прыйсьці да разуменьня таго, што такое літургія. Магчыма, нам варта, да вызначанай ступені, аб'яднаць нашы высілкі.

Лекцыя, прачытаная прат. Аляксандрам Шмеманам 2 траўня 1968 г. у Лютэранскай сэмінарыі ў Геттысбурге, штат Пэнсільванія. Запісана зь аўдыёкасэты, аўтарам не рэдагавалася. Пераклад на беларускую мову “Беларускай Аўтакефаліі” паводле: Шмеман А., прот. Собрание статей 1947-1983. М.: Русский путь, 2009