АБ СВАБОДНАЙ ВОЛІ ЧАЛАВЕКА

звышгодны Яфрэм Сірын

І

У каго зь людзей дастане сіл у адзін дух распавесьці усё доўгацярпеньне Тваё, зь якім пераносіш правіны нашы? Калі грашым мы, то праймаемся беззаконьнямі, а калі паступаем добра, то узносімся гонарам.

Без літасьці раздражняемся адзін на аднаго. Калі узвышаецца хто, то зайздросьцім яму. Калі валіцца хто, то цешымся гэтаму. І наколькі скарочана жыцьцё наша, настолькі падоўжаны шэраг нашых грахоў.

Скараціў Ты працяг жыцьця нашага, самая вялікая мера ягоная  — семдзесят гадоў, але мы грашым перад Табой у семдзесят разоў па семдзесят. Па літасьці скараціў Ты дні нашы, каб не даўжэў шэраг грахоў нашых.

Зьвяртаюся да Тваёй міласэрнасьці, якое пакрывае праўду Тваю. Чалавек нячысты ненавідзіць падобнага яму нячыстага, але Ты сьвяты, Цябе не абураюць грахі нашы.

Дзівуюся праўдзе Тваёй, што не уваходзіць яна ў змаганьне зь літасьцю Тваёй, таму што ў такой жа меры ўзрастае шчодрасьць Твая, у якой растуць нашы брыдоты. Дзівуюся таксама, чаму адна не жаліцца на іншую, што не гневаецца яна на гневячых Цябе?

Цалкам дасканалымі стварыў Ты нас, без меры пашкодзілі мы. Ты навучыў нас праваму, а мы пачалі паступаць зьменліва, згладзілі ў сабе перавагі прыроды сваёй. Ты утварыў нас з праху, мы сьцягнулі зь сябе выяву Тваю і падабенства Тваё.

Так, дзівуюся той і іншай, дзіўлюся прад літасьцю Тваёй і прад праўдаю Тваёй. Калі здараецца нам стаць вінаватымі перад ёй,  — молім яе не помсьціць нам, а калі здарыцца чалавеку стаць вінаватым перад намі,  — патрабуем ад яе не адхіляць ад яго вачэй сваіх.

Праўда ж Твая, калі чалавек зьвяртаецца да яе са скаргай на даўжніка свайго, папярэдне узважвае дадзены яму заклад і разам абавязкі ягоныя, з тым, каб сам выплаціў перш, а потым ужо патрабаваў помсты.

Калі чалавек зьвяртаецца да яе (праўды), просячы прабачэньне абавязкаў, сама сьпяшаецца да яго і прыводзіць яго да даўжніка ягонага. І хто прабачыў даўжніку свайму, той і сам атрымае ад яе адпушчэньне абавязкаў.

І літасьць бачыць ад яе, і асуджаецца ёю хітрасьць наша: літасьць бачыць, калі моліць пра прабачэньне абавязкаў сваіх; асуджаецца, калі патрабуе помсты; тады і сам атрымлівае помсту.

Вольная воля наша з хітрыкам прыступае да праўды Тваёй. Калі здараецца самой зграшыць супраць праўды, паказвае на сваю немач, а калі грашыць хто супраць яе, паказвае на ягоную несправядлівасьць.

Не прыкмячае яна, што адно зьнішчаецца іншым, што калі чалавек нямоглы і жадае сабе памілаваньня, то і даўжнік ягоны таксама нямоглы і просіць пра памілаваньне.

Мы грашым, і хібнасьці складаем на таго, хто не грашыць. Калі нямоглая існасьць наша, то не вінаваты той, хто зграшыў супраць нас. А калі існасьць наша не нямоглая, то занадта шматлікага патрабуем мы для сябе.

Праўда умее выкрыць нас намі ж самімі, тым, што ў нас; калі гэта  — немач, то яна абараняе усіх нас, а калі гэта  — сіла, то яна супраць усіх нас.

Калі ведаеш, што вораг твой у стане не мець да цябе нянавісьці, то гэтым уласнай сваёй свабоднай воляй прадпісваеш, што і яна можа не грашыць. Калі ў яго ёсьць магчымасьць, то і ў цябе ёсьць сілы  — абіраць.

Калі упэўнены мы ў разбэшчваньні немачы сваёй, якая зграшыла супраць Бога, то гэтым даказваецца нам таксама разбэшчваньне ў немачы таго, хто зграшыў супраць нас.

Калі чалавек засьведчаны, што заслугоўвае памілаваньня, як нямоглы, то невінаваты перад ім і зграшыўшы супраць яго. І наадварот, калі вінавацім зграшыўшага супраць нас, тое абвінавачваньне наша робіць адказнымі нас саміх.

Прырода свабоднай волі ва усіх людзях адна. Калі сіла яе нямоглая ў адным, то нямоглая і ў кожным чалавеку, а калі дужая ў адным, то дужая і ва ўсіх сынах чалавечых.

Салодкае па прыродзе  — салодкае здароваму, а хвораму горкае. Так і свабода волі горкая грэшнікам і салодкая праведнікам.

Калі хто жадае дасьледаваць прыроду саладосьці, то імкнецца зьведаць і пазнаць яе не ў вуснах хворага, калі ён хворы; таму што толькі здаровыя вусны  — такая пасудзіна, у якой можа быць спазнаны смак.

Падобна гэтаму, калі жадае чалавек дасьледаваць сілу свабоднай волі, то не павінен дасьледаваць яе ў чалавеку нячыстым, хворым і апаганеным. Толькі чысты, здаровы, будзе такой пасудзінай, у якой можа быць дасьледавана сіла свабоднай волі.

Калі хворы прымушаны сказаць табе, што салодкае  — на яго смак горкае, то глядзі, наколькі замучыла яго хвароба і здолела здушыць у ім пачуцьцё саладосьці, крыніцу прыемнага смаку.

Таксама, калі нячысты прымушаны сказаць, што сіла волі ягонай нямоглая, то глядзі, у якой меры страціў ён спадзяваньне, так што сам сябе пазбаўляе свабоды, гэтай каштоўнасьці ў чалавечай прыродзе.

ІІ

Сыны чалавечыя  — усё ў няспыннай барацьбе. Хто далёкі ад пачуцьцёвых хаценьняў, тым рухае гонар, а хто вольны ад фанабэрыстасьці, той служыць мамоне.

Калі чалавек зможа атрымаць перамогу над сабой, зрабіўшы сябе чыстым і бязгрэшным, то ён можа абвінавачваць у граху таго, хто зрынуты грахом. І зрынуты, калі б захацеў толькі, наклаў бы аброць на члены свае.

Сэрца грэшніка хітрае; калі цьвёрда стаіць ён у тым, што бруд ва уласнай ягонай волі, тады лісьліва кажа пра гэта перад Творцам. Пакаяньне, утоенае ў чалавеку, служыць дастатковым ягоным абвінавачваньнем.

Калі б прырода яго была гнюсная, то як бы магло хавацца ў ім пакаяньне, якое выдатнае? Праз пакаяньне зьяўляецца чалавек выдатным і высакародным і пазьбягае брыдоты, а таму прыгажосьць гэтая, утоеная ў яго унутранасьці, абвінавачвае яго ў тым, што сам ён вінаваты ў сваім брудзе.

Калі чалавек, хоць бы ненадоўга наблізіцца да полымя, тое пазнае уласьцівасьць полымю, а менавіта: сіла ягоная  — у ім; то ж павінна сказаць і пра свабодную волю: сіла яе ў ёй самой. Але прырода полымя заўсёды зьвязаная, а сіла волі заўсёды свабодная: то зайздросьціць і палымнее, тое страшыцца і карчанее, то спакойная, то кіпіць.

Калі чалавек з канца пальца свайго спазнае марской вады, тое пазнае, што мора, як ні вялікае, усё горка. Так па адным чалавеку можна судзіць пра усіх.

Не спрабуй падвяргаць разгляду усіх людзей,  — ці здольныя яны ў барацьбе са злом пераадольваць зло; калі здольны пераадолець адзін, то здольныя і усё.

Калі возьмеш аднаго Ноя, то ён можа выкрыць у вінаватасьці усіх сваіх сучасьнікаў; калі б толькі яны захацелі,  — былі б шчасьлівыя. Сіла свабоднай волі была аднолькавая і ў іх, і ў Ною.

Калі блізкага свайго, зграшыўшага супраць цябе, падвяргаеш адказнасьці за тое, што зграшыў ён супраць цябе, то тым абвінавачваеш самога сябе; і ты быў у стане не грашыць ні супраць блізкага свайго, ні супраць Бога.

Грэшнік, па самаўпраўнасьці сваёй, перакручвае словы свае. Калі сам ён упаў і зграшыў, тое уяўляе сваю немач, а калі упаўшы блізкі ягоны,  — кажа пра сілу волі.

Калі падслухаеш малітву грэшніка, то і тут знойдзеш двухсэнсоўнасьць. Яна сьведчыць, што уласная сіла яго нямоглая, а сіла волі блізкага  — цьвёрдая і значна мацней, чым ягоная. Забывае уласныя свае правіны і прыносіць скаргу на зграшыўшых перад ім.

Што ж жадае дапусьціць чалавек з таго і іншага? Ці дапускае ён немач? Тады моліць і за блізкага свайго. Ці дапускае ён сілу? Тады гнявіць Судзьдзю. Тое, што чалавек дапускае (адно зь дзьвюх), то і будзе чыньнікам агульнасьці паміж ім і вінаватым перад ім. І немач у іх агульная, і сіла абіраць агульная.

Хай ідзе прамым шляхам і пакіне шляхі крывыя, каб прыйсьці яму да праўды. Калі просіць хтосьці ў Бога водпуску грахоў сваіх, то пра тое ж хай просіць і за блізкага свайго. Калі заклікае Бога помсьціць, то Бог  — і ягоны Судзьдзя.

Самога сябе дае чалавек у заклад за тое, чаго жадае сабе. Калі жадае, каб Бог міласэрны быў да яго самога, то не павінен быць жорсткім да свайго блізкага. Асяродзьдзю прапанаваны розныя долі для выбару.

Калі хто заклікае да Падаўцы водпуск, то тым вызваляе ад віны і таго, хто перад ім вінаваты. А калі заклікае да Мсьціўца, то пазбавіўся ужо Падаўцы водпуску. Блізкі ягоны ва усіх адносінах аднастайны зь ім.

Дзе літасьць,  — там даўжнікі чалавека, і дзе праўда,  — там грахі ягоныя. Калі жадае маліць пра свае грахі, то хай прыносіць разам малітву за даўжнікоў сваіх. Калі прыступае да літасьці, тое вызваляе даўжнікоў сваіх, а калі прыступае да праўды, тое прыводзіць на памяць грахі свае.

ІІІ

Удастой мяне, Божа, усхваляць Цябе, калі дазваляюць мне гэта грахі мае, але вядома Табе, Гасподзь мой, што неадступнасьць дае нам перамогу.

Па трохразовым удары адчыняюцца дзьверы, неадступнасьць наша і пераможаная перамагае; чаго зь адвагай просіць, тое атрымлівае дзеля сваёй беднаты і бывае моцны сваёй немаччу.

Не зачынены дзьверы Твае, не зачынена яны і для мяне. А калі і бывае для нас зачынена, то па прамудрасьці Сваёй робіш гэта, Гасподзь мой, і дзівосна уладкоўваеш гэта дзеля нас жа саміх.

У тым і іншым выпадку дзівуюся прамудрасьці Тваёй і таму, што дзьверы Твае, Гасподзь мой, тады толькі і можа быць сілай адчынена, калі яна зачынена, і свабодная воля наша ёсьць ключ да Твайго скарбу. Паколькі гэта адзіныя для усіх нас дзьверы, то дазволь адчыніць нам яе і увайсьці ў як, пакуль не зачынілася яна ад нас.

Да брамы праўды, якая непахісная, ёсьць асаблівы і шматлікімі пройдзены шлях міласьці; і міласьць, і праўда  — часта адна да іншай прыходзяць на дапамогу.

Літасьць Боская можа і сілком зрабіць чалавека праведным, але яна не зьнішчае ў ім сілу розуму, хоць і ведае, што можа зрабіць чалавека праведным.

І нам ніколькі не падабаецца той, хто пры сьвятле зачыняе вочы свае.

Адно зь дзьвюх павінен выказаць здагадку пра яго той, хто захацеў бы весьці зачыніўшага сабе вока: ці ў яго па —дзіцячаму юнацкі розум, ці гэта  — жорсткая і горкая насьмешка. І жадае ён перад відушчымі выявіць сваё грэбаваньне да вачэй.

Таму, хто узяў бы на сябе працу весьці яго, было б сорамна, чаму не заўважыў ён, што ў дазволіўшага весьці сябе ёсьць вочы. Так і Бог, Які вядзе чалавека са здаровымі вачамі, не дазволіць яму чыніць гвалт над Сабой і выяўляць грэбаваньне да вачэй, якія Сам Ён даў нам.

Глядзі, і гэта будзе таксама неразумнасьцю, калі чалавек мае здаровыя рукі і не жадае імі валодаць, то неразумны будзе і той брат, які працягне да яго руку, каб ёю ён еў ці піў.

Як можа зьдзейсьніць над намі гвалт Бог, калі Сам Ён даў чалавеку свабоду? Хто жадае, каб вялі яго сілком, той не годны літасьці, і калі карае яго праўда Боская, то сам ён змушае яе да таго сваёй заганнасьцю. Вось, свабодная воля падобная руцэ, якая можа працягнуцца да усякага плоду. І як па уласным выбары магла перш сарваць і узяць сабе плод сьмерці, так можа сарваць і плод жыцьця.

IV

Калі па прыродзе мы кепскія, то вінаваты Творца, а калі свабодная воля наша злая, то уся віна ў нас.

Калі няма ў нас свабоднай волі, то навошта волю нашу падвяргаць адказнасьці? Калі воля наша не свабодная, тое несправядліва судзіць яе Бог, а калі яна свабодная, то па праве зь яе спаганяе.

Патрабаваньне справаздачы цесна злучана са свабодай. Закон складаецца ў сувязі з тым і іншым, бо адказнасьці падвяргаецца свабодная воля, калі яна пераступіла межы, паказаныя Судзьдзёй.

Творцу, Які праўдзівы, якая карысьць ашукваць нас? Калі Ён не даў нам свабоды, то не даў і ніякага закону.

Калі справядліва, што чуем пра свабоду, то можна і нам, і нас спытаць: “Ці сапраўды Творца наш даў нам свабоду ці не? Калі не даў свабоды, тое прыстойна увайсьці нам у дасьледаваньне, чаму ж не даў яе? І калі няма ў нас свабоднай волі, то якім чынам дазволіў Ён нам казаць аб гэтым?”

Пытаньні і шуканьні нараджаюцца ад свабоднай волі. Пытаньне і шуканьне  — сёстры і разам дачкі свабоднай волі.

Наперад ужо можна за дакладнае пакласьці, што пытаньне пра волю ставіцца свабоднай воляй. Няма нават і права пытаць: “Ці сапраўды ёсьць свабодная воля ці няма яе?”

Як хутка нараджаецца ў табе пытаньне пра свабоду, тое пытаецца, хто ставіць ў табе гэтае пытаньне? Ці твая воля ці іншая сіла? Ці ад іншага каго зыходзіць пытаньне ці узьнікае па тваёй волі  — ты павінен ведаць гэта, таму што адбываецца гэта усярэдзіне цябе. Калі ж не ведаеш ты ні таго, ні іншага, то не ведаеш і таго, што існуеш!

Пазбаўлены усялякіх ведаў, ты кажаш дзівацтвы, быццам бы уваходзіць у нас прылада кагосьці іншага і гэты іншы, зь дапамогай гэтай прылады, ставіць пытаньне. Адзін ці шматлікія пытаюць  — гэта усё адно. Вынік, які робім, толькі адзіны; вынік, вымаўлены аб табе, распасьціраецца і на усіх.

Калі хтосьці сумняваецца ў свабоднай волі і пытае, ці сапраўды яна ёсьць, то тым самым аспрэчвае ён сам сябе. Зь самага пытаньня бачны, што, па прыродзе сваёй, ён сам сабе спадар. Тое і іншае, пра што ідзе спрэчка, складзена усярэдзіне яго. Там утоена рашэньне.

Калі ў тваёй магчымасьці  — пытаць, тое значыць, што пытаеш не па неабходнасьці. Калі б пазбаўлены ты быў здольнасьці задаць пытаньне, то быў бы пазбаўлены і свабоды. Прырода, скаваная неабходнасьцю, пытаць не можа. Пытаньне  — справа істоты свабоднага. Толькі не злучаная неабходнасьцю прырода можа пытаць, бо яе воля свабодная.

Тое і іншае ў выразнасьці пакажуць табе два падабенства, і праз іх лёгкага уцяміш цяжкае.

Нямко пытаць не можа, таму што вусны ягоныя скаваны. Хто мае дарунак слова, той можа пытаць, таму што вусны ягоныя не зьвязаныя.

У нямым, у якога вусны скаваны, спазнай, што такое прырода, зьвязаная неабходнасьцю. У маючым дарунак слова, вусны якога не зьвязаныя, спазнай, што такое свабода.

Як гаворка ў вуснах нічым не зьвязана, так не мае на сабе ланцугоў і свабодная воля; скаваныя вусны нямога, такая і прырода, зьвязна неабходнасьцю.

У першага няма гаворкі на вуснах, у апошняй няма свабоднай волі. Так са сказанага табе мною спазнай сваю добрую якасьць, адчуй свабоду ў істоце сваёй.

Дасьледуй у сабе сілу душы сваёй, угледзься, ці маеш яе ці не. Па сабе і ў сабе можаш спазнаць ты свабоду.