РОДНАЯ МОВА Ў ГІСТОРЫІ ЦАРКВЫ

Андрэй Катлярчук

І калі труба будзе выдаваць невыразны гук, хто будзе рыхтавацца да бітвы? Так, калі вы языком вымаўляеце незразумелыя словы, дык як разумеюць, што вы кажаце? Вы будзеце казаць на вецер.

Бо калі я малюся на незнаёмае мове, дык, хоць дух мой і моліцца, але розум мой застаецца без плоду.

Першае пасланьне Апостала Паўла да Карыцянаў (14:8 – 9, 14)

Як вядома, служба Богу на роднае мове ёсьць абавязкам пастырства. Калі літургія ў праваслаўных славянскіх краінах ідзе па–царкоўнаславянскі, дык чытаньне Эвангельля й малебен адбываецца звычайна на мове народу. На роднае мове выдаецца хрысьціянская літаратура. Ёсьць так у Расеі, Украіне, Баўгарыі і Македоніі, Сэрбіі, Чарнагорыі, сям-там назіраецца гэтая зьява і ў сучаснае Беларусі. Часта можна пачуць, быццам беларускае мове не хапае старажытнае традыцыі, што яна ўвогуле славянская, простая, й не прыдатная дзеля малітвы. Гэта хлусьня. Наша мова мае вельмі старую багаслоўскую традыцыю і годна лепшае будучыні.

Старая беларуская мова вядзе свой радавод ад часоў Вялікага Княства Літоўскага (ХІІІ – XVIII ст.ст.), спалучаўшага ўсе этнічныя беларускія землі. На гэтае мове ў Беларуска – Літоўскае дзяржаве выдаваліся законы, вялося справаводзтва (нават у балцкіх паветах), друкаваліся кніжкі, перакладаліся творы сусьветнае літаратуры, пісаліся лісты. На ёй ладкавалася навучаньне ў школах, яна была мовай дыпляматычных зносінаў з Польшчай і Расеяй. Менавіта на гэтае літаратурнае мове размаўляла шляхта, князі і баяры Літвы, у адрозьненьні ад сялянаў, якія карысталіся дыялектамі. Па традыцыі гэтая мова ўжо тады называлася простай, але не таму што яна была мовай сялян, але таму, што ўжывалася ў штодзённым жыцьці ў адрозьненьні ад царкоўнаславянскае, якой карысталіся выключна ў духоўным жыцьці. Таксама італійскую мову ў той час называлі вульгарэ (г.зн простай) у адрозьненьні ад латыні – мовы касьцёла і навукі. З пашырэньнем кола адукаваных людзей у ВКЛ паўстала патрэба зьяўленьня праваслаўнага чытаньня па беларуску, бо адукацыя не давала глыбокіх ведаў царкоўнаславянскае, а старабеларускую добра ведаў кожны пісьменны чалавек.

У ХV стагодзьдзі побач зь царкоўнаславянскае літаратурай зьяўляюцца рукапісныя кніжкі па–беларуску. Да нашага часу захаваліся Чэцці–Мінеі (жыцьця сьвятых), перакладзеныя зь царкоўнаславянскае ў 1489 годзе “у Каменцы пры вялікім каралі Андрэі (Казіміры), а пісаў Бярозка з Наваградку літоўскага, паповіч”, а таксама Псалтыр (Віцебск, 1492 г.). У 1517 – 1519 гадах, у Празе, Біблію па–беларускі выдаў гадаванец Кракаўскага і Падуанскага унівэрсытэтаў, гуманіст Францыск Скарына. Праўдападобна быў ён каталіком, але друк ягоных кніг фундавалі праваслаўныя: бургамістар Вільні Якуб Бабіч і радца Багдан Онькавіч. Нястача ў краіне добрых знаўцаў царкоўнаславянскае і грэцкае мовы доўга стрымлівала працэс перакладу на родную мову. Вядома, што ў 1569 г. у Заблудаве вялікі гетман Літоўскі Рыгор Хадкевіч марыў выдаць Эвангельле па–беларуску, Але пагроза памылак спыніла ягоны намер. Па словах гетмана, ён зьбіраўся: “перакласьці на простую мову і меў аб гэтым клопат вялікі. І раіўся зь людзьмі мудрымі, у тым Пісаньні вучонымі, бо пры перакладаньні са старажытных моў на новыя робіцца шмат памылак”.

У сучаснае беларускае навуцы, першынства перакладаў аддаецца пратэстантам Васілю Цяпінскаму і Сымону Буднаму. Але яшчэ ў 1896 г., славуты акадэмік, у той час прафэсар Варшаўскага ўнівэрсытэта, Яўхім Карскі даводзіў, што зь часоў ХVІ – ХVІІ ст.ст. захаваліся безьліч рукапісных перакладаў Эвангельля і Псалтыры, зробленых у праваслаўным асяродзьдзі. Да таго ж гэта былі не звычайныя копіі, але новыя пераклады. Шкада, але па традыцыі нашы кніжнікі не ставілі свайго подпісу, таму іх прозьвішчы амаль невядомыя. Да сёньня рукапісныя беларускія Эвангельлі вывучаны дрэнна, раскіданы па розных кніжных сховішчах Расеі і Ўкраіны. З тых, якія нам давялося пабачыць, відаць, што яны выкарыстоўваліся ў царкоўнае службе (заўвагі на бачынах, зварот перапісчыка да сьвятароў). Гэта значыць, у Царкве старажытнае Беларусі паўсюль гучала роднае слова.

У першае палове ХVІІ ст. назіраецца росквіт беларускага праваслаўнага друку. Гэта Божы цуд, бо менавіта гэта гады жорсткае барацьбы зь уніяй. Тады дзейнічаюць два асноўныя цэнтры праваслаўнае культуры Беларусі. Гэта – Віленскае Сьв.Духава брацтва і манастыр у Еўі (зараз Вевес, Літва), фундаваныя князем Багданам Агінскім, і Магілёўскае брацтва і манастыр у Куцейне, фундаваны князем Багданам Статкевічам. У Вільні і Еўі працуюць такія выдатныя знаўцы грэцкае, царкоўнаславянскае, старабеларускае моў, як ерадыякан Віталій і архімандрыт Лявон Карповіч. У Магілёве – уладыка Сільвестр Косаў, архімандрыт Варлаам Палоўка, друкар Спірыдон Собаль. Каб захаваць чысьціню веры, раскрыць багацьце праваслаўнае думкі беларускія кніжнікі адраджаюць сувязь з шанаванай грэцкае традыцыяй. Як вядома, каталіцкі дзеяч, рэктар акадэміі ў Вільне, паляк Пётр Скарга даводзіў, што царкоўнаславянская мова не мае багаслоўскае і богаслужбовае традыцыі ў параўнаньні зь латыньню. Нашы кніжнікі адказалі шэрагам перакладаў з грэцкіх аўтэнтыкаў, пэрлаў хрысьціянскае думкі. Пералічым толькі некаторыя зь іх: “Казаньне сьвятога Кірылы, патрыярха ерусалімскага” (Вільня, 1596); “Афологіон альбо кветкі малітваў” (Ёўе, 1613); зборнік твораў Фікарыя Сьвятагорца “Ветраград душэўны” (Вільня, 1620); “Слова вельмі душы карыснае Кірылы Александрыйскага, перакладзенае зь элінскае на славянскую і зноў на простую мову зь выпраўленьнямі” (Еўе, 1643); “Діоптра альбо зерцало жывота людскогона том сьвеце” (Еўе, 1616); “Гісторыя альбо праўдзівае апісаньне сьвятога Яна Дамаскіна аб Жыцьці Сьв. Звг. айца Варлаама, Іосафа і аб навярненьні індыян…, нанава з грэцкага і славянскага на руськую мову перакладзена” (Куцейна, 1637)

У прадмовах аўтары пішуць аб карысьці перакладаў на простую мову. Напрыклад: “…а цяпер нанава простае мовай беларускае дзеля лепшага разуменьня і навукі на сьвет была пададзена, а тое праз шматлікія і паважныя падставы… а таксама дзеля задавальненьня і карысьці хрысьціянскае” (“Гісторыя…”). Па–беларускі друкуюцца і падручнікі дзеля сьвятароў. Між іншым “KYNOBION альбо эвангельскага манаскага жыцьця ад сьвятых айцоў ў скароце сабранае” (Еўе, 1618); “Поўстатут альбо трэбнік” (Вільня, 1622), у якім “найбольш патрэбнае ў царкоўнае справе сабраўшы ў снапок кніжкі маленькае”; “Дідаскалія альбо навука якая ёсьць першай зь вуснаў сьвятароў пададзена аб сямі сакрамантах альбо таямніца”, уладыкі Магілёўскага Сільвестра Косава (Куцейна, 1652).

У “Дідаскаліі” Сільвестр Косаў гэтак зьвяртаецца да праваслаўных пастыраў: “А асабліва Вас Ярэі Хрыстовы да частага чытаньня гэтае кніжкі Бог шафарамі таямніц сваіх сьвятых ўчыніў. Ваша павіннасьць ёсьць аб сямі таямніцах вучыць. Ваша іх засьцерагаць. Ваша і люд Божы адукоўваць. З гэтым малітвы мае архірэйскія Ласкаваму чытачу ахвярую”. У 1616 годзе ў Еўі выдаецца шэдэўр беларускага друку: “Эвангельле навучальнае альбо казаньні на кожную нядзелю і сьвята ўрачыстыя… нанава з грэцкае і славянскае на беларускую мову перакладзена. Працай і радзеньнем манахаў агульнага жыцьця манастыра брацкага віленскага Сыходу Сьвятога і Жыватворчага Духа. Надрукавана ў Еўе, года 1616” Гэта цудоўна афарбаваная, вялізнага фармату, са звыш 1000 старонкамі тэксту кніга. Мова твору багатая і разнастайная: “Леч хто бы и Бога не знал и цноты топтал, чалавек той не ёсть человек, бестія ёсть, монструм ёсть з души розумной и з безразумных справ зложное, неодасдіве живучее, мизерне умираючее, бедно вечным часы окрутным мукам одлеглое. Бога не знаючый – живо умер, и живот его есть – смерть, и цноты его марность суть”. Не забываюцца праваслаўныя друкары на выданьне Сьвятога Пісьма. Новы Запавет і Псалтыр выдаюцца адразу па–беларуску і па–царкоўнаславянскі ў 1611, 1641 (Еўе), 1623 (Вільня), таксама Псалтыр (Магілёў, 1633, 1637), Апостал (Магілёў, 1633, 1638) ды іншыя.

Усе выданьні тагачаснага друку маюць вялікія па зьместу прадмовы, зь якіх відаць, якой вышыні ў ХVІІ ст. дасягнула беларуская праваслаўная думка. Як сучасна гучаць, да прыкладу, наступныя цытаты: “Бог ня ёсьць богам разладу, але згоды” (Новы Запавет, Вільня, 1623); “Маеш ведаць як многа хрыстіян гинет, всі для якож кольвек телесной нижей положеной гинуть. Одни для лакомства, жебы того шо мають не позабыли, а чого не мають набыли. Другія для бруха притеснены недостатком. Иншіи для жон и для мужев, а иншіи телу служачих причин царкве подпадали” (Трэбнік, Вільня, 1622); “Отошол скорбный млоденец от Христа кгды ему радил роздати убогим маетность земную обецуючы за тое нетленыя скарбы и вечне трывалую нагороду в небе. Отступаюць и тепер многія от веры” (Новы Запавет і Псалтыр, Еўе, 1611).

Яшчэ ў ХVІІ ст. нашы пастыры падкрэсьлівалі вялікую патрэбу штодзённага чытаньня міранамі Эвангельля. У Расеі такая думка запанавала, пасьля спрэчак, толькі ў ХХ ст.