РАЗМОВА НА ЎСЯДОБРАЕ УСЬПЕНЬНЕ УСЯЧЫСТАЕ ЎЛАДАРКІ НАШАЕ БАГАРОДЗІЦЫ І ЗАЎСЁДЫ ДЗЕВЫ МАРЫІ

сьвяціцель Рыгор Палама

Гэтае маё слова да любові вашай заклікае і любоўю, і неабходнасьцю. Я кажу не таму толькі, што, па чыньніку сваёй любові да вас, жадаю, каб выратавальнае слова дасягнула вашага Багалюбівага слыху і, такім чынам, насычала вашы душы; але і таму, што мне вельмі неабходна, сумесна з праслаўленьнем у царкве, выкладаць веліч Заўсёды Дзевы і Боскае Маці. І як жаданьне, быўшы асаблівым супраць звычайнага, падахвочвае і схіляе, так і непазьбежная неабходнасьць прымушае; хоць слова не можа спасьцігнуць таго, што вышэй усякіх слоў, падобна таму. як вока не можа пільна пазіраць на сонца. А паколькі не уласьціва казаць пра тое, што вышэй слоў, то любоў да Боскае Маці павінна выказваць пераважна сьпевамі.

Калі “Дарагая ў Гасподніх вачах сьмерць сьвятых Ягоных!” (Пс. 115:6), і “памяць пра праведнага дабраславёная будзе” (Выс. 10:7), то наколькі больш – памяць Сьвяцейшае зь сьвятых, праз Якую – усялякае асьвячэньне сьвятым, – памяць Заўсёды Дзевы і Боскае Маці, якую нам належыць зьдзяйсьняць зь вялікай набожнасьцю? Мы цяпер сьвяточна зьдзяйсьняем сьвятое Ўсьпеньне, альбо спачын, праз якое Зьменшаная на кароткі час прад Анёламі, перабольшыла без параўнаньня Анёлаў і Архангелаў, і існуючыя над імі прымірныя Сілы, Сваёй блізкасьцю да Бога і ад стагодзьдзя прадказанымі і зьдзейсьненымі над ёй таямнічымі справамі. Бо дзеля Яе была прадказаньні Боганатхненных прарокаў, цуды, прадказваючыя вялікі цуд сусьвету – Гэтую Заўсёды Дзеву і Боскую Маці; усталяваньне Духа, розным чынам выяўляючыя правобраз будучай рэчаіснасьці; абяцаньні нараджэньня Той, Якая нарадзіць без насеньня Народжанага ад Бога Айца прад усімі вякамі…

Уладар усяго пажадаў таямнічай прыгажосьці Заўсёды Дзевы, як прадрок Давыд, і ў Яе ўсялілася ўвасобіўшаяся Сіла Ўсявышняга не праз цемру і вагонь, як Боганатхненнаму Майсею, і не праз буру і аблокі, як прароку Ільлі выявіла Сваю прысутнасьць; а непасрэдна, без усялякае завесы Сіла Ўсявышняга ахінула ўсячыстае і нявіннае ўлоньне. Так невымоўна ўсялілася ў Яе і зь Яе нарадзілася апранутае плоцьцю Слова Боскае, і “пасьля таго Ён зьвіўся на зямлі і жыў паміж людзьмі.” (Вар. 3:38), абагавіўшы нашу прыроду і падараваўшы нам, згодна з Боскім апосталам, тое “у што хочуць пранікнуць анёлы.” (1 Пет. 1:12), і ў гэтым – цудоўнае праслаўленьне і ўсягодная слава Гэтай Заўсёды Дзевы.

А якое слова ў стане растлумачыць тое, што было пасьля невымоўнага нараджэньня? Бо, якая садзейнічала і спачуваўшая звыш народжанае праз Яе зьменшыўшаеся Слова Боскае, Яна і супраслаўляецца разам зь Ім, па годнасьці суўздымаецца, дадаючы велічы да цудоўнае велічы. Але і па усшэсьці на Неба Увасобленага зь Яе, Яна, па дадзенаму Ёй ад Яго, праўзыходзячаму розум і слова велічы, як бы садзейнічала Яму рознымі подзьвігамі і малітвамі, а таксама клопатам аб усім сьвеце, падбадзёрваньнем прапаведнікаў ва усіх канцах зямлі; і наогул для усіх Яна была адзінай апорай і суцяшэньнем, усяляк садзейнічаючы дабравесьцю Эвангельля і, ясна выяўляючы Сама на Сабе і жыцьцё напоўненае барацьбой, і панаваньне над розумам і словам.

Таму, зразумела, жыватворчая і сьмерць Яе, пераводзячая ў Нябеснае і несьмяротнае жыцьцё; і згадваньне яе ёсьць радаснае сьвята і сусьветная ўрачыстасьць. Рукамі Сына Яе быў прыняты Баганосны дух Заўсёды Дзевы; Ім жа крыху пазьней і тое роднае цела было перанесена ў вечную і Нябесную сялібу. Усё гэта справядліва і цалкам годна. На самой справе, шматлікія ўдастоіліся да стагодзьдзя Боскай дабрыні, славы і магутнасьці, як і Давыд кажа: “Якія ўзьнёслыя для мяне намеры Твае, Божа, і як многа іх лікам! Ці ж палічу іх, калі іх больш, чым пяску” (Пс. 138:17 – 18). “Жонка, якая баіцца Госпада, вартая пахвалы.” (Выс. 31:30)

Гэта ж – Усячыстая Дзева і узьнялася над усімі і усім: Яна адзіная, стаўшы паміж Богам і родам чалавечым, стварыла Бога Сынам чалавека, а людзей зрабіла сынамі Боскімі; Яна зрабіла зямлю небам і абагавіла род чалавечы; Яна адзіная зь усіх найвышэй усялякай існасьці зьявілася Маці Бога па існасьці, а праз невымоўнае нараджэньне зрабілася царыцай усякай існуючай у сьвеце і прамірнага стварэньня, і, узвышаючыся такім чынам над падпарадкаванымі Ёй праз Яе Саму, і, робячыся Сама прычасьніцай вышэйшага абраньня праз Боскага Духа, Яна зьяўляецца найвысокай зь узвышаных і найбольш дабрашчаснай царыцай дабрашчаснага роду.

Цяпер жа Маючы нябеснае годнае жыльлё, як бы Ёй Самой адпавядаючы палац, у які некалі перасялілася зь зямлі, устала па правай руцэ Ўладара ўсяго“ў Афірскім золаце” (Пс. 44:10), згодна выслоўю аб Ёй Псальмасьпевака прарока. Пад вопраткай пазалочанай разумей Богапрыгожае цела Яе ўпрыгожанае ўсялякай дабрынёй і набожнасьцю: бо Яна адзіная цяпер разам зь Сынам ў Богампраслаўленым целе мае нябеснае жытло: паколькі зямля, магіла і сьмерць не мелі ўлады ўтрымаць да канца жыватворчае і Богапрыемнае цела лепш неба і жытла неба нябёсаў.

І сапраўды, калі душа, якая мел ў сябе мілату Боскую, пакідае зямное, узносіцца да неба, як гэта зрабілася зразумелым з шматлікіх прыкладаў, і мы верым гэтаму: то як магло быць не ўзьнесеным ад зямлі на неба цела, не толькі прыняўшае ў сябе Адзінароднага і Адвечнага Сына Боскага, вечную крыніцу мілаты, але і нарадзіўшае і выявіўшае Яго? Як зрабілася б прахам, аддалося тленьню, Тая, Якая, яшчэ будучы трохгадовай, і яшчэ не маючы ў Сябе Ўсянябеснага Усяліўшагася, яшчэ не нарадзіўшая Ўвасобіўшагася, жыла ў Сьвятое сьвятых? Таму і нарадзіўшы натуральна цела супраслаўляецца Богагоднае славай разам зь Народжаным і суўваскрашаецца згодна прароцкай песьні, разам з раней увасросшым на трэці дзень Хрыстом, “ківот сьвятыні” Яго (Пс. 131:8). Быў і доказ Ягонага уваскрэсеньня зь мёртвых дзеля апосталаў – плашчаніца і пахавальная вопратка, толькі яны пакінутыя ў магіле і толькі яны знойдзеныя ў ёй прыйшоўшымі дзеля агляду: дакладна таксама, як было і раней у адносінай Е нага Сына і Госпада. Але не было патрэбы, каб Яна яшчэ нейкі час знаходзілася на зямлі, як Яе Сын і Бог; і таму Яна прама зь магілы была ўзьнесеная ў нябесную сялібу, адкуль зьзяе зорным сьвятлом і Боскім бляскам, асьвятляючы адтуль усялякую зямную годнасьць, і за гэта ўсімі вернымі праслаўленая, усхваленая і апетая. Нават і тое, аб чым гаварылі ў пачатку, што Яна была прыніжана на кароткі час прад Анёламі, (разумеем смакаваньне сьмерці) – і гэта мусіць служыць да павялічэньня ва ўсім велічы Боскай Маці. Таму і справядліва ўсё яднаецца і садзейнічае цяперашняе ўрачыстасьці.

Такім чынам, было належна, каб Умясьціўшая Выконваючага ўсё і Будучага вышэй за ўсё і Сама дасягнула ўсяго і зрабілася вышэй усяго Сваёй набожнасьцю і вышынёй годнасьці. І таму тое, што ўсім ад стагодзьдзя лепшым асобным людзям дапамагала рабіцца лепшымі, і што маюць толькі абдараваныя Богам (кожны асабіста) анёлы і людзі, – усё тое зьмяшчае Яна ў Сябе, і толькі Адзіная напоўнена ўсім невымоўна: набыцьцём несьмяротнасьці пасьля сьмерці, і жыцьцём на небе ў плоці разам зь Сынам і Богам, і з таго часу вялікім дараваньнем адтуль вялікай дабрыні ўсім шануючым Яе. Яна нават даруе дзёрзкасьць прыбягаць да Яе, будучы сасудам шматлікае дабрадзейнасьці: шчодра раздае даброты і ніколі не спыне быль падаўцам карыснага нам і шчодрай дапамогі.

Гледзячы на гэтую крыніцу і скарбніцу ўсялякае дабрыні, нехта скажа, што Дзева зьдзяйсьняе дзеля дабрыні і дзеля набожна жывучых тое, што дзеля пачуцьцёвага сьвету і жывучых пад ім – сонца. Але калі ён ў думках перанясе позірк да Сонца, больш чым яўна зазьзяўшым людзям ад гэтай Дзевы, – да Сонца, Якое па прыродзе і ў належнае колькасьці мае ўсё, што даравана Ёй па мілаце, то Дзева адразу ўяўляецца небам: бо Яна па жаданьню Боскаму праз усе дабрадзейнасьці атрымала спадчыну настолькі каштоўную з паднябесных і нябесных абдараваных, – наколькі неба больш за сонца, а сонца больш зьзяючае за неба

Якое слова можа апісаць Боскую прыгажосьць Тваю, Багародзіца Дзева? Бо немагчыма ўсё Твае выкласьці разважаньнямі і словамі: паколькі ўсё яно перабольшвае розум і слова. Аднак жа апяваць неабходна, калі Ты праз любоў да людзей дазваляеш. Бо Ты – ёмішча ўсіх добрых дарункаў і паўната ўсялякае праведнасьці, адлюстраваньне і адушаўлёны вобраз ўсялякай дабрыні, як толькі адзіная ў поўнасьці ўдастоеная дарункаў Духа, асабліва ж, як адзіная, што мела ва ўлоньні Таго, у Якім скарбніца ўсяго гэтага, і зрабіўшаяся цудоўнай сялібай дзеля Яго; і таму цяпер, прайшоўшы праз сьмерць у несьмяротнасьць, і праведна адышоўшы ад зямлі на Неба, у Нябесныя сялібы, Ты зрабілася сужыцелькай Яну на вечныя часы, і там жывеш, не пакідаючы апекі аб людзях Сваіх і няспыннымі мальбамі да Яго робіш Яго міласьцівым да ўсіх. Настолькі бліжэй набліжаных да Бога Багародзіца, і настолькі большай пашаны Яна ўдастоена са ўсемі (разумею не толькі на зямлі народжаных, але і ўсіх нават Анёльскіх чыноў).

Аб чынах іх яшчэ раней напісаў Ісая: “Вакол Яго стаялі серафімы” (Іс. 6:2). А аб Ёй зноў Давыд: “Стала царыца праваруч Цябе” (Пс. 44:10). Ці бачыце розьніцу стаяньня? З гэтае розьніцы магчыма зразумець і разьніцу чыну па годнасьці: бо Сэрафімы – вакол Бога, а каля Яго Самога – толькі Адзіная Ўладарка, Якая ўсхваляецца і праслаўляецца ад Самога Бога, абвяшчаючага як бы аб Ёй атачаючым Яго Сілам Анёльскім і кажучага, як гаворыцца ў Песьні Песьняў: “Адданы мой любы мне, а я – яму” (Песьн. 6:3) зьзяючая сьвятлей сьвету, больш салодкая чым эдэм Боскі і ўсяго сьвету бачнага і нябачнага прыгажэйшая. Але Яна па справядлівасьці ўстала не толькі паблізу, а і па правую руку: бо, дзе сеў Хрыстос на Нябёсах, там цяпер устала і Яна, узышоўшая ад зямлі на Неба, – не толькі таму, што жадала гэтага, і ўзаемна больш за ўсіх была пажадана, і па самым натуральным законам, але і таму, што Яна ёсьць сапраўдны Ягоны Пасад. Гэты Пасад бачыў і Ісая сярод таго Хэрувімскага хору і назваў яго “высокім і ўзьнесеным” (Іс. 6:1), паказваючы гэтым ўзвышэньне Боскае Маці над Нябеснымі Сіламі. Таму прарок і выяўляе гэтых Анёлаў праслаўляючымі Бога ад Яе і кажучымі: “дабраславёная слава Госпада ад месца свайго!” (Ез. 3:12). Якаў жа патрыярх, у роздумах бачыўшы тое ж, прамовіў: “якое страшнае месца гэтае! гэта ня што іншае, як дом Божы, гэта - брама нябесная.” (Быц. 28:17) А Давыд зноў, яднаючы ў сябе мноства выратаваных, як бы выкарыстаўшы нейкія струны альбо розныя гукі ўладкаваныя Гэтай Заўсёды Дзевай з розных радоў у адну сугучнасьць, сьпявае ў песьні аб Ёй, гаворачы: “Зраблю імя Тваё памятным ва ўсіх пакаленьнях; таму народы будуць славіць Цябе векавечна.” (Пс. 44:18)

Ці бачыце, што ўсялякае стварэньне праслаўляе Гэтую Маці–Дзеву, і не ў працяг пэўнага часу, але няспынна ва ўсе стагодзьдзі? Адсюль магчыма зразумець, што і Яна не спыняе ў працяг усіх вякоў дабрадзейнічаць усялякаму стварэньню; кажу не толькі аб нашым толькі стварэньні, а і аб самых бесьцялесных і звышнатуральных чынах, бо тое, што яны разам зь намі праз Яе адзіную далучаюцца і аддаюцца Богу, Сутнасьці Недатыкальнае, гэта відавочна паказаў Ісая: ён бачыў, што Сэрафім не непасрэдна ўзяў зь ахвярніка вугаль, але ўзяў зь дапамогай клешчаў, якімі ён і датыкнуся да прароцкіх вуснаў, падаючы ачышчэньне (Іс. 6:6). Гэтае бачаньне клешчаў было тоеснае з тым вялікім бачаньнем, якое назіраў Майсей – з купінай, ахінутай полымем і не згарэўшай (Вых. 3:2). Хто не ведае, што гэтая купіна і тыя клешчы ёсьць Маці–Дзева, без пашкоджаньня прыняўшая Вагонь Боскасьці, таму і тут зачацьцю прыслугоўваў Архангел, які праз Яе далучыў да чалавечага роду Ўзяўшага грэх сьвету і ачысьціў нас праз гэта невымоўнае далучэньне? І таму толькі Яна адзіная ёсьць пасярэдніцай паміж створанай і нястворанай прыродай; і ніхто не прыйдзе да Бога, калі толькі не асьвяціцца праз Яе як праз сапраўды сьвяцільнік Боскае прыгажосьці, паколькі “Бог сярод яго; ён не пахісьнецца” (Пс. 45:6).

Калі ж адплата бывае па меры любові да Бога, і любячы Сына будзе любімы Ім і Самім Айцом, і зробіцца месцам знаходжаньня Абодвух, таямніча ўсяляючыхся і жывучых у ім згодна абяцаньню Госпада (Ян. 14:21), то хто палюбіць Яго больш Маці, Якая не толькі Гэтага Адзінароднага, але і толькі адзіная нарадзіла не пазнаўшы шлюбу, каб Ёй быць прадметам падвойнае любові Зьяднаўшагася зь Ёй і Далучыўшагася? Каго больш Маці любіў бы Адзінародны і пры гэтым Нарадзіўшыся ад Яе Адзінай невымоўна ў апошні час і адвечна ад Адзінага Айца, як бы не была памножана, згодна зь належным чынам і належная Ёй па закону годнасьці ад Прыйшоўшага выканаць закон?

Такім чынам, як праз Яе адзіную Прыйшоўшы да нас “на зямлі зьявіўся і жыў зь людзьмі” (Вар. 3:38), будучы нябачным раней Яе, так і ў наступны час Ён зьяўляецца ўсялякай крыніцай Боскае асьветы, і поўным адкрыцьцём Боскіх таямніц, і поўным увасабленьнем духоўных дарункаў, будучы, аднак, дзеля ўсіх неўмяшчальны, апрача Яе. Сама ж Яна, першая зь усіх прыняўшая цудоўную паўнату Напаўняючага ўсё ўсім, дастаўляе ўсім Умешчанага, ўдзяляючы ўсякаму па магчымасьці і па чысьціні кожнага, так што Яна ёсьць і сховішча і ўладальніца багацьця Боскасьці.

Калі ж такі вечны закон на Нябёсах, то праз меншых паміж большымі ўваходзяць у зносіны зь тымі, што маюць большую сілу, то, зразумела, найбольшы непараўнальны ўплыў мае Маці–Дзева, праз Якую далучаюцца да Бога ўсе, хто б толькі не далучаўся; і Яе пазнаюць ёмішчам Неўмяшчальнага ўсе, якія толькі ведаюць Бога, і будуць апяваць Яе з Богам усе, хто толькі апявае Бога. Сама ж Яна ёсьць падстава ўсяго таго, што было да Яе, і прадстаяцелька ўсіх быўшых пасьля Яе, і пасярэдніца вечнае дабрыні. Яна – прадмет прароцтваў прарокаў, кіраўніца апосталаў, сьцьверджаньне мучанікаў, падмурак настаўнікаў. Яна – слава на зямлі народжаных, Нябесных радасьць і ўсяго тварэньня хвала. Яна – пачатак, крыніца і корань невымоўных даброт, Яна – глава і зьдзяйсьненьне ўсялякае сьвятыні.

О, Дзева Боская і цяпер Нябесная! Як распавяду усё пра Цябе? Як услаўлю Цябе, Скарбніца Славы? Праз Цябе прасьвятляецца зрок розуму, праз Цябе адукоўваецца дух натхненьнем Сьвятога Духу, паколькі Ты зрабілася сховішчам і пасудзінай здольнасьцяў; аднак жа не так, што утрымліваеш у Самой Сабе, але так, што усё выконваеш дарункамі мілаты. Бо Валадар невычарпальных скарбаў падае іх Табе для дараваньня; у адваротным выпадку навошта б Ён ствараў асалоду, схаваную і ненароджаную? Таму, о Уладарка, падай багата усяму народу Твайму і гэтаму здабытку Твайму ад міласьці Тваёй і дарункаў Тваіх. Даруй збавеньне ад напаткаўшых нас бедзтваў; бачыш, калі шматлікімі і вялікімі вонкавымі і унутранымі мы прыгнятаемся. Тваёй магутнасьцю пераўтвары усё да лепшага; падай пакутам нашым Тваю дапамогу і вылячэньне, надаючы душам нашым і целам шчодрую дабрыню для усяго патрэбную. А калі б мы не маглі зьмясьціць, зрабі нас годнымі зьмяшчэньні і гэтулькі надай, каб мы, дабрынёй Тваёю выратаваныя і умацаваныя, уславілі увасобленае ад Цябе нас дзеля Адзінароднае Слова, зь Адвечным Ягоным Айцом і Жыватворчым Духам цяпер і заўсёды, і на вякі вякоў. Амін.