дыякан Уладзімір Васілік
Традыцыі аўтакефаліі існавалі на Балканах спрадвеку, але толькі адносна некаторых япархій (Юстыніяна Першая і прыморскія гарады). У кананічным пляне Балканы ўяўлялі сабой спрэчную тэрыторыю паміж Рымам і Канстантынопалем. У 865 годзе князь Барыс прыняў сьвяты хрост, за ім хрысьціліся яго войска і народ. Сама хрысьціянізацыя Баўгары была непарыўна зьвязаная з пошукам аўтакефаліі: князь Барыс выбіраў паміж Канстантынопалем і Рымам па прынцыпе максымальнай незалежнасьці і максымальна высокага статуту для новаўтворанай Баўгарскай Царквы[1]. Калі першапачаткова хрост быў прыняты ад грэцкіх сьвятароў, то ў 866 годзе яны былі выгнаныя і замененыя лацінскім духавенствам, якому, у сваю чаргу, у 870 годзе прыйшлося пакінуць краіну і саступіць месца грэцкай герархіі, якая заснавала Баўгарскае архіяпіскапства [2].
У абгрунтаваньні сваіх правоў Рым спасылаўся на межы паміж правінцыямі ў IV стагодзьдзі, ігнаруючы не толькі пазьнейшыя адміністрацыйныя рэальнасьці, але і наступныя Саборы. Аднак потым зьяўляецца і іншае тлумачэньне, якое можна апісаць як сусьветнае апостальства Рыму, зьвязанае са сусьветнай місіяй апостала Пятра [3]. Падчас змаганьня за Баўгары Рымскія папы (Мікалай I, Адрыян II) праводзяць ідэю “сапраўдных патрыярхатаў”, заснаваных апосталамі, і “несапраўдных”, заснаваных імпэратарамі, а таксама знарочыстай перавагі I Сусьветнага Сабора над усімі іншымі [4]. У сваю чаргу, як Канстантынопальскія патрыярхі, так і імпэратары спасылаліся на імпэратарскія распараджэньні і на правы імпэратара вызначаць межы дыяцэзій і япархій: менавіта на падставе таго, што да прыходу баўгараў гэтыя тэрыторыі былі часткай Бізантыйскай імпэрыі, у 870 году усходнія уладары прысудзілі іх Канстантынопальскаму патрыярху [5]. Рашэньне Канстантынопальскага Сабору 879–880 гадоў не уключаць Баўгары ў сьпісы япархій Канстантынопальскага Патрыярхату [6] не ў апошнюю чаргу зьвязана з прынцыпам суаднясеньня царкоўных меж зь дзяржаўнымі і, адпаведна, правам баўгараў самім выбіраць сваю юрысдыкцыйную прыналежнасьць.
Статут архіяпіскапства Баўгары атрымлівае досыць рана: ці не ў 870 годзе Сабор япіскапаў сам выбіраў і ставіў архіяпіскапа Баўгары. Баўгарская Царква карысталася не толькі аўтаноміяй, але і рэальнай незалежнасьцю.
У адносінах унутранага кіраваньня Баўгарскі архіяпіскап быў незалежны, толькі фармальна прызнаючы юрысдыкцыю Канстантынопальскага патрыярха. Абіраўся архіяпіскап Саборам япіскапаў, па усёй верагоднасьці нават без зацьвярджэньня яго Канстантынопальскім патрыярхам, паколькі рашэньне Канстантынопальскага Сабора фактычна замацоўвала за архіяпіскапам Баўгары права аўтаноміі. Па сваім становішчы ў бізантыйскай царкоўнай герархіі кіраўнік Баўгарскай Царквы атрымліваў незалежны статут. Адмысловае месца, якое займаў Баўгарскі архіяпіскап сярод кіраўнікоў іншых Памесных Цэркваў, засьведчана ў адным зь сьпісаў япархій Канстантынопальскага Патрыярхату (X ст.), дзе ён разам зь архіяпіскапам Кіпрскім пастаўлены усьлед за пяцьцю патрыярхамі перад мітрапалітамі, падпарадкаванымі Канстантынопалю [7].
Адначасова зь стварэньнем Баўгарскага архіяпіскапіі пачалося і фармаваньне падпарадкаваных ёй япархій. Колькасьць створаных у Баўгары япархій і месцазнаходжаньне іх цэнтраў не паддаецца дакладнаму вызначэньню, аднак іх было шмат. У лісьце папы Яна VIII князю Барысу ад 16 красавіка 878 года згадваецца япіскап Сергій Белградзкі. На Канстантынопальскім Саборы 879–880 гадоў прысутнічалі прадстаўнікі Баўгарскай Царквы – япіскапы Нічыпар Траянупольскій, Агафон Мараванскій [8], Гаўрыіл Ахрыдскій, Феактыст Ціверыяпольскій, Мануіл Правацкій, Сімеон Девельцкій, Цімафей Месемврыйскій, Мікалай Анхіяльскій, аднак у актах не згадваецца імя кіраўніка Баўгары [9]. Пасьвечаны ў япіскапа каля 893 года сьвяціцель Клімэнт Ахрыдскій узначаліў першапачаткова дзьве япархіі – Драгувіція і Вялікія, аднак паданьне аб тым, што пад яго духоўны нагляд была перададзеная траціна Баўгарскай дзяржавы, якая, па меркаваньні баўгарскіх і некаторых рускіх навукоўцаў, склала так званы Экзархат паўднёва—заходніх земляў, патрабуе сур'ёзнага удакладненьня.
Мяркуецца, што канцылярыя Баўгарскага архіяпіскапа была створаная па падабенстве Канстантынопальскай Патрыярхіі. Пры ёй існавала вызначаную колькасьць служыцеляў – памагатых архіяпіскапа. Першае месца сярод іх займаў сынкел, кіраваўшы арганізацыяй царкоўнага жыцьця[ 10]. Сакратаром кіраўніка Баўгарскай Царквы – самай уплывовай асобай у канцылярыі архіяпіскапа – быў хартофілакс [11]. У Рымскай імпэрыі гэтым тытулам пазначаўся захавальнік архіва, магчыма і бібліятэкі, да часу сьвятых Кірылы і Мяфодзія [12] хартофілакс вёў нагляд над канцылярыяй, выконваў абавязкі першага сакратара патрыярха і, магчыма, зьяўляўся захавальнікам пячаткі [13].
Судзячы па лісьце патрыярха Мікалая Містыка, Баўгарская Царква карысталася свабодай ад Канстантынопальскага патрыярха, але не валодала рэальнай роўнасьцю зь Канстантынопалем, бо патрыярх называе кіраўніка Баўгарскай Царквы сваім “дзіцем”, а не “братам” [14]. Пазьней, паводле “Тактыкону Бянешевіча”, які апісвае цырыманіяльную практыку бізантыйскага імпэратарскага двару каля 934–944 гадоў, “архіяпіскап Баўгары” стаіць на шаснаццатым месцы, пасьля сінкелаў Рымскага, Канстантынопальскага і Усходняга патрыярхаў. Вядомы наступныя архіяпіскапы Баўгары: Стэфан (з 870), Георгій (кал. 878), Лявонцій, Дзімітрый, Сергій, Рыгор (займалі катэдру ў кан. IX – 1—й. чверці X ст.).
У 930 году, у выніку прызнаньні царскага тытула цара Пятра, архіяпіскап Баўгары узводзіцца ў сан патрыярха. Існуе вядомая дыскусія адносна часу атрыманьні статутусу патрыярха і нават яго характару. Складанасьць ёсьць ў тым, што амаль усе грэцкія крыніцы, сьведчачы аб аўтакефаліі Баўгарскай Царквы, называюць яе кіраўніка архіяпіскапам. Адзіная грэцкая крыніца, які сьведчыць аб статусе патрыярха Баўгарскай Царквы, – так званы Дюканжаў сьпіс – выклікае пытаньні. Зь аднаго боку, ён недакладны у пункце адносна першага патрыярха Даміяна Дарастольскага. Зь іншага – ён ускосна вэрыфіцыруецца іншымі крыніцамі (надпісамі цара Самуіла). Баўгарская крыніца – Сынодзік цара Барылу – аддзелены ад часу атрыманьня патрыярхату трыма стагодзьдзямі [15]. Вырашальным довадам можа зьяўляцца прызнаньне Бізантыяй царскага тытула кіраўніка Баўгары, і ў рамках бізантыйскай максым «Няма цара без патрыярха» баўгарск кіраўнік павінен быў зрабіцца патрыярхам [16]. Вядомыя наступныя імёны патрыярхаў: Даміян (2—я чвэрць Х ст.– пасьля 971) [17], Герман (кан. Х ст.), Піліп (кан. Х – пач. XI ст.), Давыд (1016–1018), Ян (1018, з 1019 – архіяпіскап Ахрыдскій).
Заваёва Баўгары Бізантыйскай імпэрыяй (1018) пацягнула за сабой ліквідацыю Баўгарскага Патрыярхату. Ахрыд зрабіўся цэнтрам аўтакефальнае Ахрыдскаей архіяпіскопіі, якая складалася з 31 япархіі. Яна ахапляла ранейшую тэрыторыю Баўгарскага Патрыярхату, пра што гаворыцца ў 2—м сігіліі Васіля II (1020): “…цяперашні найсьвяцейшы архіяпіскап валодае і кіруе усімі баўгарскімі япіскапствам, якімі пры царах Пятры і Самуіле валодалі і кіравалі тагачасныя архіяпіскапы” [18]. Пасьля сьмерці архіяпіскапа Яна (кал. 1037), славяніна па паходжаньні, Ахрыдскую катэдру займалі выключна грэкі. Разам з тым бізантыйскія герархі імкнуліся захаваць незалежнасьць Ахрыдскае Цэрквы. Так, архіяпіскап Ян Комнін (1143–1156), пляменьнік імпэратара Аляксея I Комніна, знайшоў новае абгрунтаваньне адмысловага статуту Ахрыдскае архіяпіскопіі. У пратаколе Канстантынопальскага памеснага сабору (1143) ён падпісаўся не як “архіяпіскап Баўгары” (што рабілася раней), а як “архіяпіскап Першай Юстынияны і Баўгары”. Атаясьненьне Ахрыда зь старажытным царкоўным цэнтрам Юстыниянай Першай (сучасны Царычын—град), заснаванай Юстыніянам I і рэальна знаходзіўшайся ў 45 км на поўдзень ад г. Ніш, было пазьней разьвіта Ахрыдскім архіяпіскапам Дзімітрыем II Хоматыянам (1216–1234) у тэорыю, зь дапамогай якой Ахрыдскай архіяпіскапіі атрымалася захоўваць незалежнасьць на працягу больш пяці стагодзьдзяў. Аднак было бы неправамерным цалкам ставіць знак роўнасьці паміж Ахрыдскае архіяпіскапіяй спадчынай Юстыніяны Першай хоць бы таму, што ў XII стагодзьдзі на гэты тытул прэтэндавалі таксама япіскапы Вельбужда [19]. Было б некарэктна таксама атаясамляць Ахрыдскую архіяпіскапію і Баўгарскую Царкву, бо Ахрыдская архіяпіскапія ахоплівала вобласьці Македоніі і Сэрбіі.
[1] Снегаров И. Кратка история на съвременните Православни Църкви. София, 1946. Т. 1.
[2] История на България. Т. 2. София, 1984. С. 210–225.
[3] Аб гэтым асэнсаваньні, як здаецца, сьведчаць наступныя словы папы Мікалая ў “адказах баўгарам”: “Вы належалі і мусіце належыць сьвятой Рымскае Царкве, якой праз цябе, Пятро, твой гаспадар разам са ўсім народам свайго царства быў перададзены сьвятому першаму вярхоўнаму апосталу Пятру, ад ягонага пераемніка, гэта значыцца ад слаўнага папы Мікалая, ён удастоіўся атрымаць настаўленьня жыцьця, япіскапаў і сьвятароў” (Латинските извори на българската история (далее – ЛИБИ). Т. 2. София, 1964. С. 110).
[4] Тамсама. б. 118.
[5] Тамсама. б. 196.
[6] Гръцки извори на българската история (далее – ГИБИ). Т. 4. София, 1960. б. 118.
[7] Darrouzès. Notitiae. № 8. P. 290.
[8] Маецца на ўвазе не чэская Маравія, а зямля ў Памараўе (сучасная Усходняя Сэрбія)
[9] ГИБИ. Т. 4. С. 117.
[10] Захаваліся дзьве свянцовыя пячаткі канца ІХ – пачатку Х ст., дзе ўзгадываецца “Георгий чернец и синкелл болгарский” (Надписът на чъргубиля Мостич. София, 1955. б. 84).
[11] На сьцяне Залатой царквы ў Праславе захавалася кірылічная надпіс—графіці, якая паведамляе, што царква сьвятога ІЯНА пабудаваная хартафілаксам Паўлам (Медынцева А., Попконстантинов К. Надписи из Круглой церкви в Преславе. София, 1985. б. 28–29).
[12] Як лічыць Фр. Дворнык, сьвяты Канстантын—Кірыл мог быць хартафілаксам (Dvornik F. Les legends de Constantin et de Methode vues de Byzance. Praha, 1933. P. 49).
[13] Ibid. P. 52–55.
[14] ГИБИ. Т. 4. С. 188.
[15] Попруженко М. Синодик царя Борила. София, 1928.
[16] Аб гісторыі ўтварэньня Баўгарскае Патрыярхіі гл, у прыватнасьці: Снегаров И. Първата Българска Патриаршия. Ч. 1 // ГСУ БФ. 1949. Т. 26; Ч. 2 // ГДА. 1951. Т. 1.
[17] Яго імя і гады кіраваньня выклікаюць абгрунтаваныя сумневы хоць бы ў сілу таго, што Дарастал не мог быць рэзыдэнцыяй патрыярха, абавязанага прысутнічаць пры цары. Акрамя таго, падазроны і занадта доўгі тэрмін кіраваньня.
[18] Gelzer H. Ungedruckte und wenig bekannte Bistümerverzeichnisse der orientalischen Kirche // BZ. 1893. Bd. 2. S. 44.
[19] Prinzing. G. Entstehung und Rezeption der Justiniana Prima – Theorie im Mittelater // Bbl. 1978. T. 5. P. 269–287
