Архімандрыт Рыгор (Капсаніс),
ігумен сьвятога манастыра звг. Рыгора на Сьвятой Гары Афон
Χαρακτηρισμός τοῦ ὀρθoδόξου μοναχισμοῦ[i]
Ἀρχιμ.Γεώργιου (Καψάνη)
καθηγουμένου τῆς Ἱερᾶς Μονῆς τοῦ ὁσίου Γρηγορίου
Кранаючыся адносін сучаснага грамадзтва да інстытута манаства без сумневу можна канстатаваць наступны факт: для шматлікіх людзей манаства зьяўляецца незразумелым і выклікае раздражненьне. Чыньнік гэтага складаецца ў тым, што манаства зьяўляецца глыбока духоўным інстытутам, і яго немагчыма зразумець з пазыцыі людзей, пазбаўленых праваслаўнага духу жыцьця. Аднак і веруючыя людзі, калі ў іх адсутнічае сапраўдная праваслаўная набожнасьць, таксама не умеюць належным чынам аддаваць павагу манаству.
Я паспрабую прыкласьці усе высілкі да таго, каб вылучыць тыя асноўныя рысы і характарыстыкі праваслаўнага манаства, якія дапамогуць нам яго зразумець, а таксама паспрабую паказаць тыя адрозьненьні, якія існуюць паміж манаствам у розных рэлігіях, заснаваных на розных догматах.
А. Праваслаўнае манаства сыходзіць сваімі каранямі ў Сьвятое Пісаньне
Сьвятыя Старога запавету, такія як прарок Ільля і прарок Елісей, у сваім жыцьці захоўвалі цноту. Апошні з старазапаветных прарокаў, годны Папярэднік Госпада, Ян Хрысьціцель сваім аскетычным жыцьцём і змаганьнем з дэманамі ў пустэльні паклаў пачатак манаству і зьявіўся ў Царкве першым манахам.
Толькі ў Новым Запавеце цнота робіцца дабрадзейнасьцю. Сам Госпад казаў аб скапцах па духу (г.з. нявіньніках), што яны аскапілі сябе дзеля Царства Нябеснага. Цнота, па слове Госпада, зьяўляецца такім дарма Божым, які падаецца вельмі нешматлікім: “Не усё месьцяць слова гэтае, але каму дадзена”. (Мц. 19:11)
Вялікі апостал Павел кажа аб бясшлюбнасьці як аб сродку з дапамогай якога можна прысьвяціць сябе апостальскай дзейнасьці, і рэкамэндуе яго усім тым, хто захацеў бы цалкам прысьвяціць сябе служэньню Госпаду: “Бо жадаю, каб усе людзі былі як і я”. (1 Кор. 7:7)
Зьвяз апосталаў на чале са Хрыстом зьяўляецца самой першай з усіх абшчын Царквы.
У словах Госпада, Яго Апосталаў і Сьвятых мы знаходзім цвёрдае абгрунтаваньне манаскага подзьвігу і прысьвячэньні ў манахі: “І кожны, хто пакіне дамы, альбо братоў, альбо сёстраў, альбо бацьку, альбо маці, альбо жонку, альбо дзяцей, альбо землі дзеля імя Майго, атрымае ў сто разоў больш і ўспадкуе жыцьцё вечнае.” (Мц. 19:29). “Бо Царства Нябеснае падобнае на гаспадара дома, які выйшаў на досьвітку наняць работнікаў у вінаграднік свой.” (Мц. 20:1) Манахі зьяўляюцца тымі, хто прыкладае высілкі дзеля Царства нябеснага. Згодна Яну Лесьвічніку “манах ёсьць сталы прымус існасьці і неаслабнае захоўваньне пачуцьцяў”. Цярпеньне і ачышчэньне сэрца ад запалу, пост, абыякавасьць да грошаў, бескарысьлівасьць, малітва, любоў да братоў – гэтыя галоўныя дабрадзейнасьці манаха зьяўляюцца асаблівымі эвангельскімі дабрадзейнасьцямі. Няспынная малітва (1 Фэс. 5: 17), сузіраньне Бога і абагаўленьне таксама зьяўляюцца эвангельскімі падарункамі.
Такім чынам, праваслаўнае манаства і ёсьць то эвангельскае цяністае дрэва, якое паўзрастала з зерняў пропаведзі Хрыстова Эвангельлі.
Б. Праваслаўнае манаства зьяўляецца царкоўным інстытутам
Дрэва праваслаўнага манаства стала сілкуецца ад Царквы Хрыстовай. Праваслаўнае манаства не вышэй Цэрквы і не можа існаваць без Царквы. Яно жыве за рахунак той сілы, якая падаецца ў царкоўных Таямніцах, якой захоўваецца і мір Царквы.
З дапамогай канонаў, зацьверджаных Сусьветнымі саборамі, Царква, засьцерагла манаства ад рознага выгляду свавольства. Манаства падарыла Царкве хор сьвятых – звышгодных, мучанікаў, праведнікаў. Яно узбагаціла Царкву манаскім богаслужэньнем, манаскім статутам і усім тым, што яна з любоўю сабе засвоіла з манаства.
Ніяк нельга пагадзіцца з тым, што манаства нібы уяўляе сабой нейкае сховішча для асоб падазроных і небясьпечных для грамадзтва, сярод іншых дзівацтваў якога яшчэ і жаданьне адзіноты. Наадварот, духоўныя рысы, якое нясе ў сабе праваслаўнае манаства, зьяўляюцца выразам сьвятога памкненьня сяброў Царквы ў найвышэйшай духоўнасьці. Як кажа звг. Ян Лесьвічніка, “сьвятло манахаў ёсьць Анёлы, а сьвятло для усіх людзей – манаскае жыцьцё”.
В. Праваслаўнае манаства зьяўляецца ісіхасцкім – яно не накіравана да вонкавай дзейнасьці, у адрозьненьне ад заходняга манаства
Праваслаўнаму манаству як носьбіту эвангельскага праваслаўнага Паданьня чужое імкненьне да кантактаў з сьветам праз вонкавую дзейнасьць; яно імкнецца да ператварэньня сьвету праз пакаяньне, ачышчэньне ад запалу, малітву і удзел у таямніцах Царквы. З іх дапамогай манах адукоўваецца, асьвячаецца, абагаўляецца. Менавіта так – онталягічна, а не вонкава – зьмяняецца жыцьцё манаха. Менавіта так увесь чалавек зьвяртаецца да першапачатковага дабра, у ім аднаўляецца выява і падабенства Боскае.
Заходняе хрысьціянства і хрысьціяне, а значыць, і спароджанае імі манаства, не ведаюць у чым складаецца сэнс абагаўленьня чалавека, і займаюцца толькі маральным удасканаленьнем. Гэта адбываецца таму, што заходняе хрысьціянства не робіць адрозьненьні паміж Боскай сутнасьцю і Боскай энэргіяй, а значыць, не прызнае нярэчавую энэргію абагаўленьня чалавека. Вонкавая дзейнасьць заходняга манаства, выяўленая ў самых розных выглядах сацыяльнага служэньня, не дае яму магчымасьці распазнаць у сабе духоўную хваробу і гарачыню, у якой знаходзіцца чалавек, і па гэтым чыньніку манахі на Захадзе не вядуць барацьбу за ачышчэньне свайго сэрца, асьвету і асьвячэньне саміх сябе.
Праваслаўнае манаства, наадварот, з дапамогай сьвятога бязмоўя мае магчымасьць стала падкруціцца на ніву духоўнай працы (πράξη = κάθαρση; праца=ачышчэньню) у сталым сузіраньні Бога (асьвячэньні і асьвеце).
Знаходзячыся ў Богу і стане абагаўленьня манахі – прызнаная крыніца сьвятла для усяго чалавецтва. Тысячы людзей крочаць да іх за духоўнай дапамогай і малітвай аб выратаваньні сьвету. Досыць прывесьці ў якасьці прыкладу вялікага ісіхаста звг. Антонія, “малітоўніка аб дабрабыце і міры Сусьвету”.
Што жа датычыцца Ватыкану з яго цэзарапапіскімі памкненьнямі, то ён сваё панаваньне разглядае як уладу – у эканоміцы, у дыпляматыі, у ваеннай палітыцы; таму ў манаскім асяродзьдзі не лічыцца благім тонам палітычная і грамадзкая актыўнасьць, і шматлікія дзейныя манахі выкарыстоўваюцца папай у якасьці салдатаў для ажыцьцяўленьня яго мэт па усяму сьвету.
Я жадаў бы тут нагадаць, што добрай памяці архіяпіскап Серафім неяк зьвярнуўся да народа з такім пытаньнем: “Жадаў бы я вас спытаць: няўжо Ватыкан зьяўляецца Царквой?” Вядома ж, на Захадзе існуюць розныя віды манаства (напрыклад у Трапыстоне практыкуюцца ў маўчаньні). Але усе яны (за невялікім выключэньнем) адрозьніваюцца ад праваслаўнага манаства духам.
Для праваслаўнага манаха, які не толькі імкнецца да сузіраньня Крыжа і пакут Хрыстовых, але адначасова атрымлівае асьвячэньне ад сьвятла Ператварэньня і Уваскрэсеньня, не характэрна такая зьява як зьяўленьне на целе так званых сьцігматаў ран Хрыстовых. наадварот, жывучыя ў Богу праваслаўныя манахі успрымаюць вагонь Фаворскага Сьвятла, а з ім і славу будучыні і ужо зьявіўшагася Царства Боскага.
Г. Праваслаўнае ісіхасцкае манаства чужое сьвету, аднак яно не зьяўляецца антысацыяльнай зьявай або паўсьвецкай установай – наадварот, яго сацыяльная карысьць складаецца ў сутнасьці яго служэньня сьвету.
Адметнай асаблівасьцю праваслаўнага манаства зьяўляецца яго грамадзка-сацыяльная значнасьць. Уцякаючы ад міру, манах жыве сапраўдным грамадзкім жыцьцём, інакш кажучы, у зносінах любові з Богам і людзьмі. Такога яднаньня з Богам і людзьмі вельмі цяжка дасягнуць у сьвеце, паколькі грамадзтва абмежавана рознымі відамі парадку, умоўнасьцямі і вонкавымі грамадзкімі адносінамі. Каб здабыць яднаньне з Богам і людзьмі, манаху патрабуецца штодзённае дужаньне з дапамогай пакаяньня, подзьвігу цярпеньня, а таксама сталае ачышчэньне ад народжаных самалюбствам запалаў – галоўнай перашкоды на шляху да гэтай высокай мэты.
Сьвятыя айцы вельмі дакладна паказваюць на тое, што самалюбства не дае магчымасьці мець любові ні да Бога, ні да чалавека. Акрамя таго, самалюбства зьяўляецца коранем усякага зла. Нашы запалы перашкаджаюць нам у тым, каб правільна і непасрэдна бачыць Бога, чалавека і Боскія дарункі. Глядзець з запалам – гэта таксама, што мець хворы духоўны зрок, усё успрымаць у скажоным выглядзе. Сьвет выдатны, аднак мы глядзім на яго варожа – праз то зло, якое самі спараджаем. Як кажа звг. Язэп, “сьвет – гэта наш запал”.
Манах, які працуе над вызваленьнем ад запалу, бачным чынам чысьціць душу і мае магчымасьць глядзець на рэчы з вышыні чыстай набожнасьці. Таму ён можа выбудоўваць дакладныя адносіны з іншымі людзьмі і выкарыстаць рэчы па іх сапраўдным прызначэньні.
Суцэль відавочна,што манаскай абшчыне чужыя якія-небудзь пачуцьцёвыя станы і чалавечая сувязь (сяброўства, роднасныя сувязі, недуховая любоў), але уласьцівыя духоўныя станы, пададзеныя Сьвятым Духам за напружаную працу па ачышчэньні ад запалу. Калі хто не можа зьмясьціць у сваім сэрцы Бога і чалавека, значыць, ён напоўнены самалюбствам. Наколькі хто вызваляецца ад самалюбства, настолькі ў яго узрастае здольнасьць зьмясьціць Бога і свайго блізкага. Гэты дарунак набываецца манахам праз подзьвіг і барацьбу, па сіле пакут роўных праліцьцю крыві.
У тварэньнях Сьвятых Айцоў падзьвіжнікаў Праваслаўя мы знаходзім адзіна дакладнае вучэньне аб чалавеку – праваслаўную антрапалёгію і сацыялёгію. З асабістага досьведу барацьбы Сьвятыя Айцы спазналі, наколькі антысацыяльны сам чалавек, які жыве па запале, і наколькі грамадзк карысны чалавек вольны ад запалу і зьменены. Успомнім словы звг. Максым спавяданьніка: “Розум, прытуліўшыся да Бога і ў Ім знаходзячыся малітвай і любоўю, бывае мудры, добры, моцны, чалавекалюбчы, міласьцівы, велікадушны, і, проста сказаць, амаль усе Боскія уласьцівасьці ў сабе носіць. А які аддаляецца ад Яго і з рэчавымі прадметамі пасябраваўшы, аддаецца салодкалюбасьці, бывае або быдлячы, або зьвярок, ваюючы з людзьмі з-за гэтага”.
Адыход манаха ад сьвецкага жыцьця не азначае, што ён антысацыяльны, сапраўды таксама як і сьвецкасьць зусім не азначае сацыяльнасьць. У тым-то і цуд, што манахі, чужаючыся сьвету, адчыненыя для кожнага чалавека. Чаму жа яны успрымаюць любога з сьвету як выяву Боскую і як брата? Навошта яны, дабрадатныя і пасьпяховыя ў малітве, гатовыя падаваць суцяшэньне заблытаўшамуся і змарнеламу мітусьнёй чалавеку? Яны выпрабавалі на сабе сьвятаайцоўскую аксіёму: “Як што зрабілі вы гэта аднаму з братоў Маіх меншых, дык зрабілі Мне”. (Мц. 25:40)
Аб сацыяльным служэньні і той грамадзкай карысьці, якую нясуць манастыры, сьведчыць павялічыўшыся прыходзячы да іх струмень паломнікаў. Містычны бок любові манахаў да людзей адчыняецца ў іх няспыннай малітве за сусьвет. Наколькі мае посьпех манах у манаскім подзьвігу, настолькі узмацняецца і узгараецца яго малітва і жывых і нябожчыкаў. Старац Сілуян, нядаўна услаўлены ў хоры сьвятых, заўважаў: “Некаторыя кажуць, што манахі павінны служыць сьвету, каб яны не елкі народны хлеб дарма; трэба зразумець, у чым гэтае служэньне і чым манах павінен дапамагаць сьвету.
Манах – малітоўнік за увесь сьвет; ён плача за увесь сьвет, і ў гэтым галоўная яго справа.
Хто прымушае яго плакаць за увесь сьвет? Прымушае Госпад Ісус Хрыстос, Сын Божы. Ён дае манаху любоў Сьвятога Духа, і ад гэтай любові сэрца манаха заўсёды баліць аб народзе, таму што аддаў Сябе на хросную сьмерць. І Боская Маці той жа смутак аб людзях насіла ў сэрца сваім. І Яна, падобна Свайму умілаванаму Сыну, усім да канца жадала выратаваньня”.
Да людзей зьвернутыя і маюць велізарную сацыяльную значнасьць складаньня прп. Нікадзіма Сьвятагорца, перапіска старцаў Данііла Катунакскага і Іосіфа Пячорніка, гутаркі, споведзі і, вядома жа, пастырскае служэньне дабрашчасных старцаў Гаўрыіла Дзіанісіяціса, Філяфея Зервакаса, Амфілохія Макрыса, а таксама шматлікіх іншых падзьвіжнікаў і малітоўнікаў аб выратаваньні сьвету, іх прыклад цярплівага перанясеньня скрух і складаных пэрыядаў у жыцьці Царквы. усе яны пакорліва прымаюць ад людзей перасьлед, прыгнёт, выпрабаваньні і пры гэтым захоўваюць сваю любоў да людзей, сваё грамадзкае служэньне і клопат аб іх, сваю апостальскую пропаведзь і бацькоўскую дапамогу, як гэта, напрыклад, рабіла сьвятая Філяфея ў Афінах падчас турэцкай няволі, сьвяты Касьма Эталійскій, Папулакас і іншыя.
Ваявода Макрыяніс, згадваючы аб значэньні манаства ў народна-вызваленчай вайне, піша наступнае: "Былі цалкам спустошаныя усе манастыры і зьнішчаныя бедныя манахі ў тых месцах, дзе было паўстаньне, таму што менавіта манастыры былі першай апорай нашага паўстаньня. Турка насьцярожвала тое, што ў іх знаходзіліся склады пораху і усякага роду іншыя неабходныя для вайсковых дзеяньняў рэчы. Бедныя манахі пры несьлі сябе ў ахвяру, і большасьць з іх загінула падчас бітвы. Баварезі у Грэцыі, як Капучыні ў Еўропе, гэта ганіў, ён не разумеў таго, як сьціплыя і добрыя людзі, якія працавалі уласнымі рукамі, маглі на такое пайсьці, праводзіць гэтулькі часу ў бітве і працы, жыць у беднаце і ёсьць толькі хлеб... Баварезі у выніку зьнішчыў і разбурыў усе храмы манастыроў”[ii].
У 1821 г. манастыр сьвятой Лаўры заклікаў грэкаў да паўстаньня і удзелу ў вызваленчай вайне, і гэта – гістарычны факт. Вядома таксама, што ісіхасцкае праваслаўнае манаства зьяўляецца знакам захаваньня праваслаўнай веры;менавіта яму грэцкі народ абавязаны тым, што падчас турэцкай няволі і ў іншыя цяжкія пэрыяд гісторыі была захаваныя нацыянальная мова, нацыянальная культура і праваслаўны дух народу.
На шляху сацыяльнага служэньня манах пераадольвае вялікія цяжкасьці. Само служэньне патрабуе доўгага і бесьперапыннай барацьбы. Без яе, як і без мілаты Боскай, не зжыць самалюбства і, такім чынам, не здабыць сацыяльнай значнасьці.
Праваслаўныя кіновіі – манастыры агульнага жыцьця з іх адыходам ад сьвіцкага і адмысловым укладам жыцьця – зьяўляюцца духоўнымі цэнтрамі, што выпраменьваюць сьвятло Праваслаўя, і прызначаны для зносін у Хрысьце. Дакладна таксама і кожны асьвячоны манах, і кожны верны хрысьціянін становіцца цэнтрам яднаньня людзей у веры, стаяньні ў ісьціне ў маштабе грамадзкім.
***
Калі дазволіце, я прапаную вам пахвальнае слова манаству вялікага айца Царквы сьвц. Апанаса, архібіскупа Александрыйскага.
“Здарылася так, што манастыры распаўсюдзіліся і пакрылі горы (Эгіпту); яны апявалі боскія сьпевы і псалтыр, загадай сур'ёзныя гутаркі, пасьціліся, праводзілі час у малітве, услаўлялі надзею будучыні стагодзьдзі і дзеялі літасьць, любоў і усё тое, што прыносіць згоду ва усім. І было цалкам відавочна, што і увесь гэты хор, і кожны з яго нясе ў сабе набожнасьць і праваслўнасьць. І няма тамака ні нягоднасьці, ні ганебных, нічога такога, у чым можна было бы папракнуць, але усё напоўнена аскетызму, і усё падумваюць аб дабрадзейнасьці, так што усякі, хто бачыць манастыры і жывучых у іх у манаскім чыне, ускліча і кажа: “Як выдатныя дамы твае, Якаў, і шатры твае, Ізраілю! Нібы пакрытыя лясамі даліны, нібы сады пры рэках, нібы шатры, як вымавіў Госпад, як кедры пры водах”[iii].
[i] Ὅσιος Γρηγόριος? 1998, ἀριθμ. 23
[ii] ῾O πόνος τοῦ Μακριάννη, Ἱ. Μ. Παρακλήτου, Ἀθήναι 1893, σ. 12
[iii] Μ. Ἀθανάσιος, Βίος καὶ πολιτεῖα τοῦ ὁσίου Ἀντονίου, ΒΕΠΕΣ τ. 33, σ. 34
