Wednesday, May 19, 2010

ПРАБЛЕМА ЗЛA

архімандрыт Плакіда (Дзязей)

Як прымірыць прысутнасьць злу ў сьвеце зь існаваньнем усямагутнага і ўсядобрага Бога?

Гэтая праблема існавала ва усе часы, але асабліва пакутлівая яна ў нашы дні, пасьля кашмараў сталінскага і пасьлясталінскага Гулагу, нацызму зь яго лягерамі сьмерці, пасьля атамнага бамбаваньня Хірасімы і Нагасакі, жахлівых бедзтваў краін трэцяга сьвету.

Праблема, або хутчэй нават спакуса, злу заўсёды была адной з крыніц атэізму. Ужо ў першыя стагодзьдзі нашай эры эпікурэйцы так майстэрскі падавалі яе, што пажаданая для іх высновак — што Бога няма — здаваўся непазьбежным. Вось як хрысьціянскі пісьменьнік IV—га стагодзьдзя (і сапернік эпікурэйцаў) Ляктанцы перадаваў іх філязофскую пазыцыю: "Або Бог жадае выдаліць ад нас зло і не можа, або можа і не жадае, або не жадае і не можа, або жадае і можа. Калі жадае і ня можа, то гэта слабасьць, не уласьцівая Богу. Калі можа і не жадае, то гэта зайздрасьць, якая не уласьцівая Богу гэтулькі жа, як і слабасьць. Калі не можа і не жадае, то гэта разам і слабасьць, і зайздрасьць. Калі жадае і можа, то чаму не выдаляе яго ад нас, і навошта гэтулькі зла ў сьвеце?" (гл.: Лактанций, “О гневе Божьем”, гл. 13, б. 243, Спб., 1848).

Філёзафы, не згодныя зь атэістычным вырашэньнем праблемы, карысталіся ў асноўным двума аргумэнтамі.

Першы аргумэнт — Бог не стварыў зла. Як онталягічнай рэальнасьці зла не існуе. Яно не ёсьць нешта сярод іншых рэчаў, не ёсьць нешта створанае. Яно ёсьць адасабленьне, адпрэчваньне або нават матэрыяльнае зьнішчэньне некаторай часткі рэчаіснасьці, без якой жыцьцё пазбаўляецца сваёй поўнасьці.

Другі аргумэнт — Бог дапускае зло як нейкі непазьбежны стан нашай гэтак яшчэ недасканалага сусьвету, у якім дабро адных не супадае зь дабром іншых. Таму магчыма фізычнае зло — пакуты, розныя бедзтвы, катастрофы, разбурэньні; магчыма зло маральнае — з павагі да той волі, якой Ён надзяліў разумныя істоты.

І гэтыя аргумэнты не няправільныя. Яны можа быць нават адзіна магчымыя, калі стаяць на чыста рацыянальнаму пункту гледжаньня, якая ператварае ў абстракцыю усё, што адчынена Богам зь Яго задуму ў адносінах чалавека і сьвету.

Натуральная, а дакладней нязьменны або чысты “прыродны” сусьвет (ён не зьменены, бо чалавек яшчэ не зьменены) немінуча нясе ў сабе пакуты і сьмерць. І гэта усё, што можа угледзець прадстаўлены самому сабе чалавечы розум.

Аднак Боскае адкрыцьцё патрабуе гістарычнага і дынамічнага бачаньня, што адчыняе цалкам новыя далягляды. Праз Сваё Слова Бог адкрыў нам, што не для таго створаны сьвет, каб заставацца абмежаваным межамі сваёй прыроды, — сьвет існуе для таго, каб, зьмяніўшыся пад узьдзеяньнем няствораных Боскіх энэргій, зазьзяць у славе Божай. Мэта творчага акту Боскага — сьвет зьменены, дзе не будзе ужо ні бедзтваў, ні пакут, ні сьмерці, але будзе Бог “які напаўняе усё ва усім”. (Эф.1:23). Менавіта аб такім сусьвеце гаворыцца ў Адкрыцьці Яна: “І ўгледзеў я новае неба і новую зямлю; бо ранейшае неба і ранейшая зямля мінулі, і мора ўжо няма. І я, Ян, угледзеў сьвяты горад Ерусалім, новы, які сыходзіў ад Бога зь неба, падрыхтаваны як нявеста, убраная для мужа свайго. І пачуў я гучны голас зь неба, які казаў: вось, скінія Бога зь людзьмі, і Ён будзе жыць зь імі; яны будуць Ягоным народам, і Сам Бог зь імі будзе Богам іхнім, і ўтрэ Бог кожную сьлязіну зь вачэй іхніх, і сьмерці ня будзе ўжо; ні плачу, ні енку, ні хваробы ўжо ня будзе; бо ранейшае прайшло. І сказаў Той, Хто сядзеў на троне: вось твару ўсё новае. І кажа мне: напішы; бо словы гэтыя праўдзівыя і слушныя.” (Адкр. 21:1–5)

Можна спытаць: але чаму жа Бог зь самога пачатку не стварыў сусьвет з такімі уласьцівасьцямі, што любыя формы зла адсутнічаюць? Таму, што для ператварэньня сьвету неабходна ператварэньне, або, як кажуць Сьвятыя Айцы, абагаўленьне чалавека, пасродкам якога Боская слава распаўсюджваецца на увесь астатні створаны сьвет. У сваю чаргу, гэта патрабуе вольнай згоды чалавечай волі зь воляй Боскай, калі чалавечая воля садзейнічае волі Боскай мілаты. Каб зьдзейсьнілася гэта абагаўленьне стварэньня, каб сапраўды адбылося яднаньне усяго ва узаемнай любові, трэба, каб сам чалавек вольна аддаў сябе Боскай любові. Але ў сілу самога сэнсу волі ён можа і не зрабіць гэтага...

Наш сьвет зусім не зьяўляецца завершаным. І пакуль у душы чалавечай не скончыцца выбар паміж бескарысьлівасьцю і эгаізмам, паміж спагадай і абыякавасьцю, нарэшце, паміж Богам і д'яблам, тут будзе працягваць выпрабоўвацца чалавечая воля.

Кажучы аб успрыманьні сьвету ў згодзе з Боскім адкрыцьцём, неабходна адзначыць яшчэ адзін важны момант: стан, у якім знаходзіцца тварэньне, не зьяўляецца сьледзтвам толькі прабацькаўскага граху. Спачатку быў грэх у анёльскім сьвеце, і толькі потым — нашых прабацькаў. Зь істот, якія валодалі воляй, спачатку частка анёлаў рушыла усьлед за збунтаваным супраць Бога Люцыпарам, і толькі потым чалавецтва, пачынаючы з прабацькі Адама спакушанага гэтымі заняпалымі анёламі, няправільна ужываючы свой дарунак волі, добраахвотна адлучала сябе грахом ад Бога, Крыніцы жыцьця. Гэтыя заняпалыя анёлы, у сілу асаблівасьцяў іх бесьцялеснай прыроды, раз адпаўшы ад Бога, назаўжды засталіся ў стане нянавісьці да Яго і Яго Боскага задуму любові, сталі дэманамі. Чалавек жа заўсёды мае сапраўды фантастычную магчымасьць вярнуцца ў дом Айца.

Створаны па выяве і падабенству Божаму, Адам не быў падуладны сьмерці і пакуце, і ён мог гэты стан захаваць, калі бы добраахвотна застаўся ў зносінах з Богам. Але грахом непаслушэнства ён аддзяліўся ад Яго і стаў сьмяротным. Як піша сьв. апостал Павел, “...праз аднаго чалавека грэх увайшоў у сьвет, і праз грэх увайшла сьмерць, і тым самым ва усіх людзей перайшла сьмерць...” (Рым. 5:12). А тамака, дзе сьмерць, тамака скрухі і пакуты: “І сказаў Гасподзь Бог жонцы…множачы памножу скруху тваю ў цяжарнасьці тваёй; у хворасьці будзеш нараджаць дзяцей; і да мужа твайго цяга твая, і ён будзе валадарыць над табою. А Адаму сказаў: за тое, што ты паслухаўся голасу жонкі тваёй і еў зь дрэва, пра якое Я наказаў табе, сказаўшы: “ня еж зь яго”, праклятая зямля за цябе; са скрухаю будзеш карміцца зь яе ва ўсе дні жыцьця твайго; церне і ваўчкі ўзгадуе яна табе; і будзеш карміцца польнаю травою; У поце твару твайго будзеш есьці хлеб, пакуль ня вернешся ў зямлю, зь якое ты ўзяты; бо пыл ты і ў пыл вернешся. І назваў Адам імя жонцы сваёй: Ева*, бо яна стала маці ўсіх, хто жыве. І зрабіў Гасподзь Бог Адаму і жонцы яго вопратку скураную і апрануў іх. І сказаў Гасподзь Бог: вось, Адам, зрабіўся як адзін зь Нас, ведаючы дабро і зло; і цяпер як бы ні працягнуў руку сваю, і ня ўзяў таксама ад дрэва жыцьця, і не пакаштаваў, і не пачаў жыць вечна. І выслаў яго Гасподзь Бог зь саду Эдэмскага, каб урабляў зямлю, зь якое ён узяты. І выгнаў Адама, і паставіў на ўсходзе каля саду Эдэмскага херувіма і палымяны меч, які сам паварочваўся, каб ахоўваць дарогу да дрэва жыцьця.” (Быц. 3:13, 16–14)

Аналягічна чытаем мы ў кнізе “Прамудрасьці Салямонавай”: “Бог стварыў чалавека дзеля несьмяротнасьці і стварыў яго ўзорам вечнага быцьця Свайго: але зайздрасьцю д’ябла ўвайшла ў сьвет сьмерць і выпрабоўваюць яе належныя да ўдзела яго” (Прам. 2:23–24)

Такім чынам прыналежнасьць чалавека пакуце і сьмерці, або, як кажуць Сьвятыя Айцы, тленьню, зьяўляецца наступствам граху. Гэта зусім не значыць, што кожная хвароба чалавека адбываецца з—за яго асабістых грахоў, але яна ёсьць сьледзтвам прыналежнасьці чалавечага быцьця да заняпалай, пашкоджанай грахом прыродзе. Ужо ў III стагодзьдзі сьв. Ірыней Ліёнскі казаў, што хвароба і сьмерць не зьяўляюцца пакараньнем, усталяваным Богам вінаватаму чалавеку, але арганічным сьледзтвам граху: “Злучэньне з Богам ёсьць жыцьцё, сьвятло і радасьць ад выгод, сыходзячых ад Яго. Наадварот, той, хто добраахвотна аддзяліўся ад Яго, пакутуе ад падзелу, які сам абраў. Аддзяленьне ад Бога ёсьць сьмерць, як аддзяленьне ад сьвятла — цямрэча: аддзяленьне ад Бога зьяўляецца стратай усяго добрага, сыходзячага ад Яго. Тыя, хто сваім адпадзеньнем страцілі Яго, тыя самі сябе выракалі на пакараньне: не Бог абраў іх для пакараньня, але пакараньне зьявілася сьледзтвам іх аддзяленьня ад усяго добрага”. (Супраць ерасяў 5, 27, 2). У той жа час зьдзейсьнены адным чалавекам грэх, нават калі ён не закранае, здавалася бы, іншых людзей, па сваіх наступствах мае характар усеагульны. Вось як гэта выказаў, зь уласьцівай яму геніяльнасьцю паэта і прарока, францускі пісьменьнік Лявон Блуа: “Ад нашай волі залежыць раўнавага сьвету... Усякі чалавек, зьдзяйсьняючы дзеяньне, праецыруе сваю асобу ў бясконцасьць. Дадзеная бедняку ад ліхога сэрца медная манэта прапальвае руку бедняка, зваліўшыся, праходзіць скрозь зямлю, праткнуўшы сонца, перасякае небасхіл і наносіць шкоду сусьвету. Нячысты учынак чалавека пакрывае цямрэчай мільёны сэрцаў людзей, яму незнаёмых, але таямніча зь ім зьвязаных і гэтак жа патрабуючыя ў тым, каб гэты чалавек стаў чысты, як паміраючы ад смагі вандроўца патрабуе чары вады зь Эвангельскай крыніцы. Зь іншага боку, акт велікадушнасьці, рух шчырай спагады зьяўляюцца песьняй у славу Боскую. Ад Адама да канца часоў ім вылечваюць хворых, суцяшаюць у роспачы, суцішаюць буры, вызваляюць паланёных, няверуючых пераўтвараюць у вернікаў, абараняюць род чалавечы.

Уся хрысьціянская філязофія падкрэсьлівае выключную важнасьць вольнага чалавечага дзеяньня і усёахопнай, нязьнішчальнай узаемнай адказнасьці”.

Вядома, як і выбар, усякая адказнасьць асабістая і кожны асабісты учынак спрыяе або перашкаджае павелічэньню дабра ў сьвеце.

Што жа датычыцца стварэньня, што не мае розуму, то яе цяперашні стан тленьня несумнеўна зьвязана і з падзеньнем анёлаў, і зь станам чалавека. Бясспрэчна, што анёлы знаходзяцца ў сувязі з фізычным сьветам.

Дж. X. Ньюмэн, добра знаёмы з багаслоўем Айцоў Царквы і абачліва успрымаючы рэальнасьць сьвету нябачнага, бачыў у анёлах не толькі пасланьнікаў, выкарыстаных Стваральнікам ва узаемаадносінах зь людзьмі, але таксама пасярэднікаў, якія захоўваюць лад сьвету бачнага. “Я разглядаў іх, скажам, як сапраўдныя чыньнікі руху, сьвятла, наогул жыцьця зь ягонымі фундамэнтальнымі законамі фізычнага сьвету, якія, узбуджаючы нашы пачуцьці, даюць уяўленьне аб чыньніку і сьледзтве, і гэта тое, што мы называем законамі прыроды". У пропаведзі, на сьвята архангела Міхала, ён казаў аб анёлах: “Усякі павеў паветра, прамень, нясучы сьвятло і цеплыню, кожны павеў прыгажосьці зьяўляецца, можна сказаць, махрамі вопраткі, калыханьнем рызаў тых, хто бачыць Бога тварам да твару”...

Калі так вялікая роля анёлаў у адносінах да створанага сьвету і яго законам, то можна сабе прадставіць, якія глыбінныя хваляваньні выклікала падзеньне князя сьвету гэтага і рушыўшых за ім анёлаў. Часам я задаю сабе пытаньне: ці няма сувязяў паміж гэтым падзеньнем і “ненатуральнымі”, “д'ябальскімі” паводзінамі некаторых казявак, вірусаў і іншых стварэньняў, якія, аднак, самі па сабе не зьяўляюцца ні дрэннымі, ні грахоўнымі. Як бы то ні было, але вызначана, што менавіта сатана ператварыў бяскрыўдныя істоты ў прылады спакусы чалавека... Не будзем пры гэтым забываць і слоў апостала Паўла: “стварэньне зь надзеяй чакае сыноў Божых, — таму што стварэньне скарылася марнасьці не па добрай волі, а па волі таго, хто ўпакорыў (яго), спадзеючыся, што і само стварэньне вызвалена будзе з рабства тленьня ў свабоду славы дзяцей Божых. Бо ведаем, што ўсе стварэньні енчаць і пакутуюць дагэтуль” (Рым. 8:19—22).

Зло, ад якога мы пакутуем тут, на зямлі, зьяўляецца, такім чынам, сьледзтвам граху і рухаецца грахом. Бог яго не ствараў, і яно зьнікне, але не раней, чым зьнікне зьневажальнае і забіваючае нас перакручанае выкарыстаньне волі, якая, калі мы добра распараджаемся ёю, ёсьць самае каштоўнае наша дабро і сродак нашага абагаўленьня.

Ці можна сказаць, што зло высьлізнула ад Бога і не падпарадкоўваецца Яго Жаданьню?

Безумоўна, не. Злу, якога Бог ніколі не жадае і не жадаў. Ён кладзе межы. Ён прамудра робіць так, што яно прыводзіць чалавека да праўдзівай выгоды, павялічваючы сваю добрую дапамогу, калі узрастае сіла спакусы. верны Бог, Які не дапусьціць, каб вас спакушалі звыш сілы, але пры спакушэньні дасьць і палёгку, каб вы маглі ператрываць.” (1 Кар. 10:13)

І яшчэ: “…тым, хто любіць Бога, хто пакліканы па Ягонай пастанове, усё спрыяе на добрае” (Рым. 8:28)

І толькі ў гэтым сэнсе мы можам сказаць пра пакуты і выпрабаваньні, што адбываюцца зь намі, што яны дапушчаны Богам, "пасылаюцца" Ім. Мы павінны прымаць іх зь даверам, бо яны ніколі не перасягнуць той сілы, якую Ён нам дае, каб прывесьці нас, у выніку, да нашай выгоды. Злу, як такога, няма, рэальнасьцю зла ёсьць толькі грэх, які мы зьдзейсьнілі. Сьв. Ян Залатавуст у адной зь сваіх гутарак падрабязна і вычарпальна спыніўся на значэньні гэтага слова: “Бо слова “зло” мае два сэнсу, то я і жадаю паведаміць вам дакладнае яго значэньне з таго і іншага боку, каб вы з—за двухсэнсоўнасьці назову, зьмяшаўшы самыя прадметы, не запалі ў блюзьнерства.

Такім чынам, ёсьць зло — сапраўднае зло: блуд, пралюбадзейства, любоў да багацьця і незьлічонае мноства заган, годных крайняга асуджэньня і пакараньня. Ізноў ёсьць зло, а лепш сказаць не ёсьць, а завецца (злом): голад, язва, сьмерць, хвароба і г.д. Усё гэта не можа быць (праўдзівым) злом — таму я і сказаў, што гэта толькі завецца злом. Чаму жа? Таму, што калі бы усё гэта было злом, то не рабілася бы для нас падставай выгод: не утаймоўвала б гонару, не вынішчала б бестурботнасьці, не узбуджала б нас да руплівасьці і не рабіла б больш уважлівымі да саміх сабе. “Калі Ён забіваў іх, яны шукалі Яго, і вярталіся, і з раніцы шукалі Бога” (Пс. 77:34). Злом зразумела тут тое зло, якое нас навучае, робіць доблеснымі і больш руплівымі, прыводзіць да добрых думак, а не то, якое годна праклёну і асуджэньня; гэта не Божая справа, але вынаходзтва нашага жаданьня, а то служыць да зьнішчэньня гэтага. Злом завецца тут пакута, якая даецца нам пакараньнямі, і завецца так яно не па уласнай ягонай прыродзе, але прыстасоўваецца да меркаваньня людзей. Бо мы звыклі зваць злом не толькі крадзеж і пралюбадзейства, але і няшчасьці, то (Бог) назваў так пакуту, прыстасоўваючыся да меркаваньня людзей. Дык вось, што азначаюць словы прарока: “Ці бывае ў горадзе бедства, якое не Гасподзь наслаў бы?” (Ам. 3:6) Гэтак жа выказаўся Бог праз Ісаю: “Я ўтвараю сьвятло і ствараю цемру, раблю мір і чыню беды” (Іс. 45:7). злом завучы і тут бедзтвы. На гэта зло робіць намёк і Хрыстос у Эвангельлі, калі кажа вучням: “…ня турбуйцеся заўтрашнім днём, бо заўтрашні сам за сябе патурбуецца: досыць кожнаму дню свайго клопату.” (Мц. 6:34) Такім чынам, зь усяго відаць, што злом Бог заве тут пакараньні, і што гэтыя пакараньні Сам Ён насылае на нас, выяўляючы іх ў найбольш важны выгляд Свайго Задуму. І лекар не толькі тады годны хвалы, калі выводзіць хворага ў сады і лугі або ў лазьні і купальні, або калі прапаноўвае яму раскошны стол, але і калі прымушае яго заставацца без ежы, катуе голадам і стамляе смагаю, калі прыкоўвае да пасьцелі, і дом робіць вязьніцаю, пазбаўляе хворага самога сьвятла і зачыняе пакой са усіх бакоў завесамі; калі падвяргае яго і апэрацыі і паленьню, і прызначае горкія лекі — і тады ён той жа лекар. Таму не ці дзіўна — таго, хто прычыняе гэтулькі непрыемнасьцяў, зваць лекарам, а Бога, калі Ён зробіць адну такую непрыемнасьць, напрыклад, навядзе голад, або сьмерць, ганіць і не прызнаваць Стваральнікам сусьвету? А Ён — то адзін і ёсьць праўдзівы лекар душы і цела. Таму—то часта Ён, прыняўшы ў Сваю апеку нашу прыроду, якая скача ад поўнасьці шчасьця, а паміж тым апантаная грахоўнаю гарачкай, пазбаўляе яе ад хвароб — беднатой, голадам, сьмерцю і іншымі бедзтвамі, і іншым, якімі Сам ведае, лекаваньнем”. (Св. Иоанн Златоуст. Творения, т. 2. Беседы о диаволе, СПб., 1894, б. 280—281). І хоць чалавек не можа ў кожным выпадку вызначыць падставы выпаўшых яму выпрабаваньняў, слова Боскае сьцьвярджае нас у тым, што усё, што дазваляе Бог, прыводзіць да выгоды чалавека, зьяўляецца як бы "таямніцай" Яго бязьмежнай любові. “Не толькі то годна захапленьня, што узьнікае па жаданьні Боскаму, але і то, чаму Ён дазваляе адбыцца”, — сказаў Лявон Блуа. Гэта не прымяншае таямніцы шляхоў Божы і Яго “эканоміі”. Даверыўшыся Богу не стане дапытвацца, чаму Ён дапускае то або іншае.

У адным зь Слоў, прысьвечаных Боскаму Жаданьню і абвешчаным Сьвяціцелем з Кукузу да сваіх церпячых пакуты пасьлядоўнікаў, у адказ на зьдзіўленае пытаньне: “Чаму ў гэтым сьвеце дазваляюцца дзеяньні злых людзей, дэманаў, д'ябла?” — сьвяты Ян Залатавуст адказваў: “Праведнікі не цікавіліся, як і якім чынам зьдзяйсьняюцца справы Божыя, але бачачы, што усё гэта неспасьціжнае для чалавечага розуму, не запалохваліся і не абураліся, а усё мужна цярпелі, маючы найвялікшую упэўненасьць у сіле Абяцаючага даць будучыя выгоды, і не упадалі, у выніку процілеглай рэчаіснасьці, у адчай... Усё аддавай невымоўнай Прамудрасьці Боскай... Хто ужо цьвёрда паверыў, то хоць бы разьюшваліся незьлічоныя хвалі, ...ён не толькі не атрымае ніякай шкоды, але зробіцца яшчэ мацнейшым... спакусы дапускаюцца для таго, каб не памяншалася цьвёрдасьць мужных”. (Творения, 3, б. 527, 528).

І яшчэ раней, у тым жа Слове, мы знаходзім: “Калі ты ведаеш, што Сэрафімы лётаюць вакол высокага і узьнесенага пасаду, зачыняючы сабе крыламі твары, ногі, сьпіну і апавяшчаючы неба клікамі свайго зьдзіўленьня, ты не думай, што ў іх сапраўды ёсьць ногі і крылы: бо яны сілы нябачныя... Калі жа нават анёлы не могуць бачыць Яго і, каб выносіць выходзячую ад яго маланку, зачыняюць сабе твары крыламі, і толькі усхваляюць, толькі сьпяваюць, апяваюць зь вялікім трапятаньнем, узносячы таямнічую сьвятадзейную песьню, то ці не адступіш, ці не схаваесься ты, жадаючы з такім вар'яцтвам распасьціраць тваю мітусьлівая цікаўнасьць на задум Бога, магутнасьць Якога незьлічоная, невымоўная і неспасьціжная для вышэйшых сіл? Таямніцы Яго зь дакладнасьцю вядомыя толькі Яго Сыну і Сьвятому Духу, і нікому іншаму...” (ibid. б. 501).

Але Бог не абмежаваўся тым, каб падпарадкаваць Сваёй Боскай волі няшчасьця і трагедыі, што адбылася зь намі. Айцец паслаў Сына Свайго, каб Ён успрыняў нашу прыроду са усімі наступствамі граху, з пакутай і сьмерцю. Успрыняўшы іх. Гасподзь Ісус, зьяўляючыся адначасова Богам і чалавекам, у корані зьмяніў іх сэнс. Быўшыя сьледзтвам і знакам адпадзеньні чалавека ад Бога, пакута і сьмерць, у выкананьне Ім волі Айца і па Ягонай спагадзе да людзей, не выкрэсьліваючы і Яго уласных катаў, зрабіліся знакам і выразам Яго сыноўскай любові да Айца, прыладай выратаваньня. Імі самімі Ён іх перамог. А паслаўшы Духа Суцяшальніка ў нашы сэрцы. Ён даў магчымасьць і нам ператварыць нашы уласныя пакуты ў сродак зьнішчэньня усякага эгаізму, сродак духоўнага узрастаньня, у сродак выхаваньня любові, здольнасьці прабачэньня саперніка і ворага.

Хрыстос прыйшоў не зьнішчыць пакуты і зло тут на зямлі, але Сваёй сьмерцю і Уваскрэсеньнем Ён паказаў нам шлях, на якім нашы пакуты становяцца нашым выратаваньнем. І калі мы гэта зразумелі. Ён дае нам сілы крочыць па гэтым шляху, у чаканьні таго дня Яго хвалебнага прышэсьця, калі і сьмерць будзе канчаткова пераможаная.

Адзін сучасны дасьледнік кнігі Ёва пісаў, што прыняць загадку пакуты можна, толькі валодаючы адмысловым душэўным станам, без якога найглыбейшыя разважаньні будуць бессэнсоўныя. “Гэтая уласьцівасьць душы ёсьць тая дзіцячая пакора, якая не імкнецца да дасягненьня “апошняга” веданьня пра што бы то ні было, у прыватнасьці, не баючыся уцягнуцца ў падзеі, зыход якіх можа ведаць толькі Творца. Толькі той прымае пакуту зь сьветам у душы, хто адмаўляецца ад жаданьня рацыянальна растлумачыць жыцьцё ў ягонай патаемнай глыбіні і, насуперак усяму, знаходзіць супакой у думкі, што гэтае жыцьцё, часам так нялюдзка пабітае, зьяўляецца. аднак, справай усямагутнага і усяміласьцівага Бога. І любыя іншыя тлумачэньні, якія можна было б даць, не будуць мець значэньні, калі не зьвядуцца да гэтага”. (A Feuillet. L'énigme de la souffrance et la réponse de Dieu. Dieu vivant, 17, 1950, п. 80).

Для хрысьціяніна гэтае падпарадкаваньне шляхам Божым, давер да спосабу, якім Ён накіроўвае наша жыцьцё, выяўляецца ў прыняцьці акалічнасьцяў уласнага жыцьця як Крыжа Хрыстова. Часам гэта нялёгка. У Эвангельлі мы бачым, як цяжка было нават для Госпада пераканаць Сваіх вучняў у неабходнасьці Крыжа. Мала толькі тэарэтычна гэта пазнаць, трэба, каб мы нейкім рэальным чынам, зь самой глыбіні сэрца зразумелі, што для кожнага зь нас Крыж, добраахвотна прынятыя намі нашы абставіны і нашы пакуты, калі мы не супраціўляемся ім і крочым за Хрыстом, ёсьць адзіны шлях да Уваскрэсеньня, што, нарэшце, сам Крыж утрымлівае ў сабе сілу Уваскрэсеньні.

У размове сьвятога Рыгора Сінаіта зь звышгодным Максымам Капсакалівітам (Добротолюбие, т. 5, б. 475—476, M., 1900) гаворыцца, што, калі Сьвяты Дух авалодае духам чалавека, усе рэчы бачацца яму цалкам па іншаму, інакш чым звычайна: “"...калі мілата Духу Сьвятога сыдзе на каго—альбо, то не штосьці звычайнае паказвае яму з рэчаў пачуцьцёвага сьвету, але... то, чаго той ніколі не бачыў і не уяўляў. Тады розум такога чалавека навучаецца ад Духа Сьвятога вышэйшым і патаемным таямніцам, якіх, па боскім Паўлу, ні вока чалавечае не можа бачыць, ні розум зразумець... Калі ж сьвяты Рыгор сказаў, што падобнае бывае і пры дзеяньні замілаваньня, вялікі гэты Максым адказаў яму: бывае, але... іншыя прыкметы замілаваньня, іншыя — мілаты. Калі злы дух замілаваньня набліжаецца да чалавека, то узбуджае розум яго, ...сэрца разьлітаваў і азмрочыў, наводзіць боязь... і гонар, ...розум робіцца запальным і ашалелым, вусны прымушае казаць словы нягодныя і кепскія; той, хто бачыць гэтага духа замілаваньня, ...сярдуе і напоўнены бывае гневам, пакоры зусім не ведае, ... але фанабэрыцца без стрыманасьці і страху Боскага, паддаецца рухам запалу... Калі уваходзіць у чалавека мілата Сьвятога Духа, то зьбірае розум яго і робіць уважлівым і пакорлівым, прыводзіць яму ў памяць сьмерць і грахі ягоныя. … збліжаецца з чалавекам, тым больш улагоджвае душу яго, суцяшае сьвятымі пакутамі Госпада нашага Ісуса Хрыста і бязьмежным яго чалавекалюбствам... Тады... сэрца робіцца ціхім, рахманым і багата струменіць плён Духа Сьвятога — радасьць, сьвет, цярпеньне, дабрыню, літасьць, любоў, пакору і інш. І душа ягоная прымае невымоўную радасьць”

Так ці не зьяўляецца хрысьціянін, па сутнасьці, тым чалавекам, які бачыць за пакутамі, хваробай, сьмерцю, за усім, у чым можа выявіцца наш крыж, то, чаго не бачыць за гэтым звычайны чалавек, — славу Уваскрэсеньня?