ШЛЯХ ДАДОМУ

Да 20-х угодак усталяваньня патрыярхату Украінскае Аўтакефальнае Праваслаўнае Царквы.

Тарас Дмытрык, магістар багаслоўя

5 – 6 чэрвеня 1990 года ў г. Кіеве адбыўся першы арганізацыйны Памесны сабор Украінскае Аўтакефальнае Праваслаўнае Царквы, які меў вялікі ўплыў на далейшую гісторыю ўкраінскага праваслаўя. Сярод важных саборных рашэньняў было ўсталяваньне патрыярхальнага ладу. Зьдзейсьніліся векавая прага праваслаўных украінцаў мець сваю памесную аўтакефальную Царкву, што кіруецца ўласным Патрыярхам.

Першыя спробы атрымаць царкоўную незалежнасьць зьдзяйсьняліся у час уладарства кіеўскага князя Яраслава Мудрага ў 1051 годзе, калі на катэдру кіеўскіх мітрапалітаў быў абраны і высьвечаны мітрапаліт Іларыён. Хоць ягонае праўленьне было кароткім і Кіеўская мітраполія павярнулася ў юрысдыкцыю Сусьветнае Канстантынопальскае Патрыярхіі, гэты прэцэдэнт у царкоўнае гісторыі ніколі не быў забыты ўкраінцамі.

Паўторна да пытаньня царкоўнае незалежнасьці і патрыярхальнага ладу сваёй Царквы ўкраінцы павярнуліся пасьля Берасьцейскае ўніі, у час праўленьня Кіеўскага мітрапаліта Пятра Магілы. Сьвяціцель Пятро Магіла меў на мэце зьяднаць разьяднаных паміж Рымам і Канстантынопалем русінаў (беларусаў і ўкраінцаў) у адзіным Кіеўскім Патрыярхаце, які, знаходзячыся ў еўхарыстычнае еднасьці з Рымам і Канстантынопалем, меў бы аўтакефальны статус. Аднак Рымская курыя не прымала ўсходняй эклезіялёгіі адносна Пэнтархіі, ні аўтакефаліі Памесных Цэркваў; праваслаўны бок з падазрэньнем ставіўся да любых кантактаў свайго мітрапаліта з Рымам і ўніяцкай герархіяй, таму ідэя яднаньня “Русі з Русьсю” не зьдзейсьнілася.

Першая кананічна прызнаная аўтакефальная Праваслаўная Царква на тэрыторыі сучаснае Ўкраіны ўтварылася на Букавіне. Букавінская япархія, якая ад 1783 года знаходзілася ў складзе Сэрбскай Карлавацкай Патрыярхіі, праз амаль сто гадоў у 1873 годзе атрымала незалежнасьць і статус мітраполіі. Аўтакефальная Букавінска–Далмацкая праваслаўная мітраполія складалася з трох япархій: Чарнавецка–Букавінскае, Далмацка–Устрыцкае і Бока–Каторскае. Першым Букавінскім мітрапалітам быў украінец Яўген Гакмак. Да ягонай юрысдыкцыі прыналежалі таксама праваслаўныя парафіі Галічыны, у прыватнасьці парафія сьв. Георгія Пераможца ў Львові (якая на вуліцы Караленка, дзе ў свой час настаяцелем быў а. Рыгор Варабкевіч, а намесьнікам тытару – Міхайла Грушэўскі, будучы прэзыдэнт Украінскае Народнае Рэспублікі). Пасьля распаду Аўстра–Угорскае імпэрыі і акупацыі Букавіны Румыніяй у сьнежні 1918 г., Букавінская мітраполія згубіла свой аўтакефальны статус і была далучана да Румынскае Царквы.

Пасьля першай сьветавой вайны і распаду Расейскае і Аўстра–Угорскае імпэрый у межах Польскае дзяржавы апынулася некалькі мільёнаў укараінцаў, зь іх больш з мільёны Праваслаўных, што складала каля 70% вернікаў Праваслаўнай Царквы ў Польшчы, якая ў 1924 годзе атрымала ад Канстантынопальскай Царквы–Маці аўтакефалію. Хоць катэдра Галавы знаходзілася па-за ўкраінскімі этнічнымі землямі ў сталіцы Польшчы – Варшаве, да афіцыйнага тытулу Варшаўскага мітрапаліта ўваходзіў таксама тытул сьвятаархімандрыта Сьвята–Усьпенскае Пачаеўскае Лаўры. Праваслаўныя ўкраінцы ў Польшчы атрымалі сатысфакцыю, бо ў патрыяршым Томасі аб наданьні аўтакефаліі сярод іншага ішлося аб некананічнасьці далучэньня Кіеўскай мітраполіі да Маскоўскага Патрыярхату. Праваслаўныя ж парафіі Галічыны былі адабраныя польскай уладай ад Чарнавецкага мітрапаліта і ў 1924 г. перададзены Варшаўскае мітраполіі. Ад гэтага часу Сьвята–Георгіеўская парафія ў Львове знаходзілася ва ўладаньні расійскіх белаэмігрантаў, якія ўцякалі ад бальшавіцкага рэжыму; праз гэта парафія набыла выразна расейскі выгляд. Такое становішча задавальняла грэка–каталіцкіх герархаў, якія мелі на мэце перацягваць праваслаўных украінцаў Валыні і Падляшша ў каталіцтва.

Агульнаўкраінскі Праваслаўны царкоўны сабор, што сабраўся ў Кіеве 14–30 кастрычніка 1921 г. абвясьціў аўтакефалію Ўкраінскае Праваслаўнае Царквы, кіруемую мітрапалітам Кіеўскім і ўсёй Украіны. Нягледзячы на кананічныя праблемы з рукапакладаньнем уласнага япіскапату, УАПЦ здабыла ва ўкраінскім грамадзтве аўтарытэт і вызнаньне. У ліку дэлегатаў першага Сабору ЎАПЦ было 64 сьвятара, 18 дыяканаў, а сярод сьвецкіх – акадэмік Сяргей Яфрэмаў, праф. Уладзімір Чехаўскі і іншыя. УАПЦ фармацыі 1921 г. дала Ўкраіне вядомых багасловаў, кампазытараў, пісьменьнікаў. Аднак яна была зьнішчана фізычна – мітрапаліта Васіля Ліпкіўскага растрэлялі, ягоны пераемнік мітрапаліт Мікола Барэцкі быў зьняволены ў Яраслаўлі, потым у Салавецкім лягеры, а ў 1935 г. яго зьняволілі ў псыхіятрычным шпіталі Ленінграда, дзе ён і памёр. Арышты і вязьніцы чакалі ўсіх япіскапаў і сьвятароў УАПЦ. У 1936 годзе ў СССР ужо не існавала ніводнай дзеючай парафіі УАПЦ.

Кароткі час адраджэньня ЎАПЦ ва ўмовах нямецкае акупацыі меў істотныя наступствы для далейшага разьвіцьця ўкраінскага праваслаўя. Япіскапы Аўтакефальнае Праваслаўнае Царквы Палікарп Сікорскі, Аляксандр Іназемцаў і Рыгор Кареністаў па дабраслаўленьню Варшаўскага мітрапаліта Дыяніса Валедзінскага ў 1942 годзе высьвецілі новых уладык дзеля адраджэньня Ўкраінскае Аўтакефальнае Праваслаўнае Царквы. Сярод новавысьвечаных архірэяў УАПЦ быў япіскап Пераслаўскі Мсьціслаў (Сцяпан Скрыпнік), пляменьнік Сымона Пятлюры, удзельнік украінскага вызваленчага руху 1918–1921 г.г., праваабаронца і дэпутат польскага сэйму ў міжваенны пэрыяд.

Уладыка Мсьціслаў сканцэнтраваў сваю дзейнасьць на аб’яднаньні ўсіх праваслаўных украінцаў у адзіную памесную Украінскую Аўтакефальную Праваслаўную Царквы: праводзіў перамовы зь лідэрам аўтанамістаў мітрапалітам Алексіям Грамадзьскім, зьяднаў зь УАПЦ Харкаўска–Палтаўскую япархію, якой кіраваў мітрапаліт Фіафіл Булдоўскі. Аднак ужо ў 1943 годзе ў Левабярэжную Ўкраіну павяртаецца савецкая ўлада, што азначала новае фізычнае зьнішчэньне сьвятарства ЎАПУ. Таму ўладыка Мсьціслаў, як і рэшта архірэяў УАПЦ, выехаў на Захад. Адзіны зь япіскапату ЎАПЦ, які праз значны век застаўся на Ўкраіне, – мітрапаліт Феафіл Булдоўскі – восеньню 1943 г. быў арыштаваны НКВД, а 20 студзеня 1944 г. памёр у вязьніцы.

Ужо на эміграцыі, на Эсьлігэнскам саборы ЎАПЦ, уладыка Мсьціслаў абвясьціў даклад: “Сучаснае становішча УАПЦ у эміграцыі і яго пэрспэктывы у будучым”. Зноў усю сваю царкоўную дзейнасьць уладыка Мсьціслаў скіраваў на яднаньне ўкраінскіх праваслаўных япархій дыяспары ў адно царкоўнае цела, на пэрспэктыву, што з падзеньнем савецкае імпэрыі ЎАПЦ павернецца на Ўкраіну, а дзеля гэтага будзе патрэбна і богаслужбовая літаратура, антымісы, царкоўныя рэчы. Ужо знаходзячыся ў Вініпэгу, у Канадзе, уладыка Мсьціслаў друкуе богаслужбовае Эвангельля, якім да сёньня карыстаецца шмат парафій УАПЦ на Ўкраіне.

Час паказаў, што ўладыка Мсьціслаў меў дар прадбачаньня: 19 жніўня 1989 г. да яго зьвярнулася львоўская парафія сьвв. апп. Пятра і Паўла, і аўтакефальны рух пашырыўся па ўсёй Украіне.

Першы арганізацыйны Памесны Сабор адроджанай УАПЦ праходзіў яшчэ у час існаваньня Савецкага Саюзу і пад кантролем КГБ, без удзелу ў ім мітрапаліта Мсьціслава. Пляменьнік Сымона Пятлюры быў у чорным сьпісе асобаў, якім уезд у СССР катэгарычна забараняўся. Гэтай забаронай савецкі ўрад намагаўся перашкодзіць абраньню мітрапаліта Мсьціслава Патрыярхам УАПЦ. На ўплывовых дэлегатаў Сабору КГБ чыніла ціск, дамагаючыся абраньня Галавой УАПЦ мітрапаліта Іаана Бандарчука. Але на Саборы, скарыстаўшыся кароткай адсутнасьцю ўладыкі Іаана Бандарчука, які кіраваў ходам Сабору, а.Уладзімір Ярэма падняўся на трыбуну і запрапанаваў абраць першым Патрыярхам Кіеўскім і ўсёй Украіны мітрапаліта Мсьціслава Скрыпніка. Так, упершыню ва ўкраінскае царкоўнае гісторыі главе Праваслаўнае Царквы надалі тытул Патрыярха.

Вернікі ЎАПЦ працягвалі дамагацца дазволу на ўезд у СССР Патрыярха Мсьціслава. Рашэньне прымалася на найвышэйшым узроўні асабіста Міхаілам Гарбачовым пад асабістую адказнасьць Юрыя Сарочыка, былога воіна–афганца, народнага дэпутата СССР. 20 жніўня 92-х гадовы Патрыярх Мсьціслаў Скрыпнік праз амаль 50 гадоў выгнаньня павярнуўся на Ўкраіну. У Кіеве ўладыку віталі тысячы вернікаў зь усёй Украіны, сьвятарства і япіскапат. Трыўмфальны ўезд Патрыярха Мсьціслава ў Сафію Кіеўскую не на жарт напужаў Маскоўскі Патрыярхат і ўжо праз тыдзень адбыўся заплянаваны прыезд у Кіеў Патрыярха Алексія ІІ дзеля дараваньня самастойнасьці Ўкраінскаму экзархату РПЦ, што суправаджалася масавымі пікетамі дэмакратычных сіл.

Уладыка Мсьціслаў не адразу згадзіўся зь сваім абраньнем на Патрыяршы пасад. Зьяўляючыся адказным царкоўным герархам, разумеў, што абвяшчэньне Патрыярхату ўскладніць усталяваньне адносін зь Сусьветнае Патрыярхіяй і іншымі памеснымі Праваслаўнымі Цэрквамі. Аб кананічным вызнаньні ўладыка Мсьціслаў любіў казаць: “Найперш вызнаем самі сябе”. Пазнаёміўшыся з тагачаснымі ўкраінскімі рэаліямі і ўзважыўшы ўсе за і супраць, Патрыярх Мсьціслаў вызнаў і падпісаў ўсе рашэньні І Памеснага Сабору ЎАПЦ. 18 лістапада 1990 года ў Сафійскім саборы Кіева адбылася гістарычная інтранізацыя першага Патрыярха Кіеўскага і ўсёй Украіны Мсьціслава. Так праваслаўныя ўкраінцы ўшанавалі тысячагадовую гісторыю сваёй Царквы, аднавіўшы справядлівасьць і намагаючыся аднавіць перарваныя зьвязкі зь Царквой–Маці – Канстантынопальскім Патрыярхатам. Далейшы ход падзеяў засьведчыў, што ніводная цяпер існуючая на Ўкраіне Царква альбо рэлігійная арганізацыя не зазнала столькі прасьледаваньняў і прыніжэньняў, якія выпалі на долю Ўкраінскае Аўтакефальнае Праваслаўнае Царквы ўжо ў часы незалежнае Ўкраіны. Патрыярха Мсьціслава не пускалі на Ўкраіну, не надавалі памяшканьня. УАПЦ пазбаўлялі дзяржаўнае рэгістрацыі, да япіскапату падсылалі таемных агентаў дзеля разбурэньня Царквы зь сярэдзіны. Сёньня УАПЦ зноў на шляху дадому, да свайго Патрыярхату. Туды вядзе адзіны шлях – праз Канстантынопаль, бо там, на берагах Басфору, а не ў Маскве, наша Маці, яка дала нам найбольш каштоўнае – Сьвяты Хрост і Праваслаўную Верую