Saturday, September 26, 2009

ГАЛГОФА І ХРАМ ТРУНЫ ГОСПАДА Ў ЕРУСАЛІМЕ

М. Скабаллановіч

Калі уся Палестына, асьвячоная жыцьцём у ёй нашага Выратавальніка, для нас, хрысьціян, — сьвятая зямля, то найвялікшай сьвятыняй гэтай сьвятой зямлі зьяўляецца для нас Галгофа — месца расьпяцьця і крыжовай сьмерці Хрыста за выратаваньне людзей. Усё жыцьцё Яго была узыходжаньнем на Галгофы, да вялікага подзьвігу паслухмянства волі Айца Нябеснага і справе адкупленьня роду чалавечага. І ужо тады, калі анёлы, пры нараджэньні Выратавальніка, апявалі “слава ў вышынях Богу і на землі мір”, яны услаўлялі Галгофу — пакуты і сьмерць Хрыста. Так, усё жыцьцё Хрыста, ад віфліемскіх ясьляў да апошняга Яго уздыху, да вялікага “зьдзейсьнілася”", — гэтае нясеньне Выратавальнікам крыжа Свайго да Галгофы і, нарэшце, прыняцьце крыжа на Галгофе. Тут, калі зьдзейсьнілася злачынная людзкая справа, адзначаная цудоўнай цемрай, зазьзяла Боскае Сонца, кінула свае выратавальныя і жыватворчыя прамяні на усё чалавецтва; тут скончылася ноч Старога Запавету і заблішчаў прамяністы дзень Запавету Новага, адным словам, тут, на Галгофе, сьмерцю Выратавальніка адчыненыя для людзей дзьверы у новае жыцьцё і ў палацы жыцьця вечнага. Усё гэта для хрысьціянскага сэрца і розуму зьвязана са сьвятым імем Галгофы, са найсьвяцейшым месцам расьпяцьця нашага Выратавальніка. І дрэнны той хрысьціянін, сэрца якога не б'ецца поўнай глыбокай пашаны радасьцю пры назьве Галгофа, пры успаміне Галгофы!

Як прылада ганебнага рабскага пакараньня сьмерцю, Крыж праз сьмерць на ім Выратава­ль­ні­ка сусьвету зрабіўся прамяністым сьцягам перамогі, боскай любові і хрысьціян­с­кай урачыстасьці; так змрочнае месца суровай кары за чалавечыя злачынствы, месца гвал­тоў­най сьмерці, Галгофа сьмерцю Хрыстовай на ёй зрабілася месцам, адкуль вы­лі­ла­ся на чалавецтва жыцьцё, адкуль «сьмерцю Хрыстовай зваявана сьмерць». Аб сьмерці некалі вяшчала Галгофа, бо і само жыдоўскае імя Галгофа, па тлумачэньні эвангелістаў, значыць “лобнае месца”, месца ілба, чэрапы (Мц. 27:33; Мк. 15:21; Ян. 19:17) або на­ват проста “лоб”, “чэрап” (Лк. 23:33)[i]. Гэта было месца сьмяротнага пакараньня сьмер­цю злачынцаў, а таксама месца, дзе закопвалі цела пакараных пасьля выкананьня над імі прысуду. Па хрысьціянскім паданьні, у нетрах гэтага месца не толькі ляжалі чэрапы па­ка­ра­ных злачынцаў, але тут некалі быў пахаваны родапачынальнік чалавецтва Адам: там, дзе памёр унёсшы ў жыцьцё людзей праклён і сьмерць першы Адам, тамака памёр, а затым і уваскрос Збавіцель — другі родапачынальнік выратаванага ад праклёну і сьмер­ці чалавецтва, падараваўшы яму жыцьцё. Як месца публічнага пакараньня сьмерцю злачынцаў, Галгофа знаходзілася за сьценамі старажытнага Ерусаліму. Вядома, што, па ста­ра­жыт­ным звычаю і заканадаўству Майсея, пакараньне злачынца сьмерцю павінна бы­ло зьдзяйсьняцца за сьцяной горада або за межамі лягеру (постаці). (Лік. 15:35; 3 Цар. 21:13; Дз. 7:58; Жыд. 13:12), роўна як і па рымскіх законах месца выкананьня судовых сьмя­рот­ных прысудаў павінна было ляжаць за гарадзкімі сьценамі. На падставе раскопак, зроб­ле­ных у Ерусаліме ў XIX ст., і навуковых дасьледаваньняў месцазнаходжаньне ста­ра­жыт­най Галгофы уяўляецца так[ii].

Непадалёк (на адлегласьці каля 100 локцяў) ад заходняй сьцяны старажытнага Ерусаліма знаходзілася невялікая пляцоўка або, лепш сказаць, катлавіна, акружаная амаль са усіх бакоў скалістай сьцяной у 8,5 арш. вышыні, пры 108,5 саж. у акружнасьці. На усходнім боку катлавіны ў выглядзе мыса выступаў скалісты пагорак, які меў не больш 6,5 арш. вышыні над пляцам катлавіны, але гэты выступ зьвяртаў на сябе увагу сваім выглядам, нагадваючым чалавечы чэрап. Гэты выступ і быў старажытнай Галгофай, сапраўдны натуральны эшафот для пакараньня сьмерцю злачынцаў. Як вялікая частка пагоркаў гэтай мясцовасьці, і галгофская гара мела ў сабе натуральную пячору, у якую, верагодна, кідаліся трупы пакараных злачынцаў. У заходняй жа частцы катлавіны, якая мела меней высокі і стромкі спуск, былі высечаныя дзьве магілы[iii]. Адна зь іх, відавочна, належала багатаму сямейству і была зробленая па узору большай часткі ерусалімскіх магіл, г.з. мела вэстыбюль і за ім трунную камэр з трыма паглыбленьнямі унутр скалы (loculi) на супраць уваходу і з чатырма па баках. Пры гэтым можна меркаваць, што уладальнік, які набыў гэтае месца для сваёй магілы, быў чалавек чужой у Ерусаліме і знаходзіўся ў нейкіх асаблівых акалічнасьцях, бо ён рашыўся на куплю месца для магілы, нязручнага як па разьмяшчэньні свайму, бо блізка звычайнага месца пакараньня сьмерцю злачынцаў, так і па уласьцівасьці грунту (мяккага — mizzi, а не цьвёрдага — malaki). Але гэтай магілы, вядомай у цяперашні час пад імем “магілы Іосіфа і Нікадзіма”, відаць, потым апынулася нядосыць для вялікага сямейства уладальніка. І вось апошні уладкоўвае новую магілу, і прытым, з прычыны малой прыстасаванасьці навакольнага грунту катлавіны, абірае для магілы частку скалы яшчэ бліжэй да Галгофы, адлеглую ад яе на 120 футаў, але затое зручную па грунце (malaki) і ляжачую на узроўні на 4 фута ніжэй першай магілы. Аднак гэтая новая магіла не была скончаная. Ужо быў зроблены вэстыбюль новай магілы і першая трунная камэра начарна, як Правядзеньне спыніла наступны выраб магілы. І вось пахавальная неабробленая камэра зь сьпехам прыгатаваным адзінкавым ложкам (а не loculus — паглыбленьнем у скале) зрабілася магілай Выратавальніка — Таго, Хто ва усё жыцьцё не меў, дзе прыхіліць галаву, не меў уласнага магільнага склепа і для свайго кароткага сьмяротнага супакою. Што дамавінай Выратавальніка было не паглыбленьне ў сьцяне магілы, а простае ложка ў выглядзе лавы уздоўж сьцены, гэта пацьвярджае Эвангельле. Эвангеліст распавядае, што калі Марыя прыйшла да дамавіны і нахілілася да нізкага уваходу ў пячору, то убачыла “двух анёлаў, якія сядзяць аднаго ў галавы і іншага ў ног, дзе ляжала цела Ісуса” (Ян. 20:11-12). Гэтага не магло бы быць, калі б цела Хрыстова было пакладзена ў паглыбленьне (loculus), а не на ложка уздоўж сьцены пячоры. Некалькі далей на усход ад гэтай магілы, якая прыняла на час цела Хрыстова, знаходзілася цыстэрна (паглыбленьне ў скале для збору дажджавой вады), падчас сьмерці Выратавальніка пустая, без вады. Па паданьню, у яе былі кінутыя крыжы Выратавальніка і двух разбойнікаў. Тут гэтыя крыжы і былі знойдзеныя пры раскопках праведзеных сьв. Аленай.

У такім выглядзе уяўляецца старажытная Галгофа і месца, дзе быў пахаваны Выратавальнік. Пасьля таго, як сьв. Аленай было адшукана гэта сьв. месца і годнае дрэва Крыжа Хрыстова, яно, па наказе імпэратара Канстантына, было упрыгожана і забудавана пышнымі будынкамі. На жаль, царкоўныя гісторыкі, якія сьведчаць аб гэтых будынках, не даюць дакладнага і падрабязнага апісаньня іх, а больш кажуць аб пышнасьці іх. Так, дбр. Феадарыт заўважае: “Апісваць прыгажосьць і веліч іх (будынкаў Канстантына) я лічу цалкам залішнім, таму што туды сьцякаюцца, можна сказаць, усе хрысьціяне, і багацьце будынкаў могуць бачыць самі”[iv]. Царкоўны гісторык Сакрат кажа, што будынкі былі разьмешчаныя насупраць старажытнага Ерусаліму і насілі імя Новага Ерусаліму[v]. Больш падрабязна і грунтоўна знаёміць з гэтымі будынкамі гісторык Яўсевій Кесарыйскі, хоць і ён не дае іх дакладнага апісаньня, а дае толькі агульную карціну іх велічнасьці. Адмысловая увагу ён спыняе на помніку труны Госпада, які насіў імя Анастасіс (Уваскрэсеньне). Гэты храм, які знаходзіўся на усходнім боку, насупраць сьвятой пячоры, званы Яўсевіям “царскім храмам”, — “твор дзівосны”, быў невымернай вышыні і велізарных памераў у даўжыню і шырыню. Усярэдзіне яго быў аздоблены плітамі рознакаляровага мармуру, а зь вонкавага боку яго сьцяны бліскацелі ад паліраваных камянёў, шчыльна прыгнаных адзін да аднаго і па прыгажосьці якія не саступалі мармуру. Дах будынка зьверху была сьвінцовы, — “надзейная абарона ад зімовых дажджоў”, усярэдзіне ж ён была складзены з розных квадратаў, абкладзеных золатам, таму увесь храм бліскацеў, падобна азоранаму праменьнем сонца. Ва усю даўжыню храма, паабапал, цягнуліся падвойныя калёны, якія на вяршынях былі таксама упрыгожаныя золатам. Тры брамы, разьмешчаных да усходу сонца, упускалі натоўпы уваходзячых унутр[vi]. Пасярэдзіне храму Ўваскрошаньня знаходзілася магіла Хрыста, акружаная 12-цю калёнамі, па ліку апосталаў. Гэтыя калёны зьверху былі упрыгожаныя вялікімі срэбнымі чарамі, што прынёс у падарунак сам цар Канстантын.

Гэтыя будынкі Канстантына Вялікага на месцы дамавіны Госпада і Галгофы былі цалкам разбураныя ў 614 г. пэрсыдзкім царом Хазрыям II. Але, дзякуючы стараньням жонкі Хазрыя — хрысьціянкі і сёстры грэцкага імпэратара Маўрыкія, манах Мадэст (настаяцель манастыра сьв. Феадосія Кінавмярха, пасьля патрыярх Іерусалімскі), мог калі не аднавіць царкву (базыліку) Канстантына, то пабудаваць паміж 616 і 626 гадамі новыя меншыя царквы на Труне Госпада, Галгофе і месцы адшуканьня Крыжа Хрыстова — храмы Уваскрошаньня, Крыжа і Галгофы. Але і гэтыя будынкі Мадэста на сьв. месцах Ерусаліма былі цалкам разбураныя ў 1010 г. халіфам Гакемам, а праз 38 гадоў зноў па ранейшым пляне адноўленыя па наказе Канстантына Манамаха. Аднак крыжакі знайшлі гэтыя будынкі мала якія адпавядаюць велічы сьвятых месцаў і ў пачатку XII ст. (каля 1130 г.) пабудавалі вялікую царкву, якая сваімі пабудовамі захапіла усе сьвятыя месцы. Дзьве з галоўных частак гэтай царквы, якую бачыў і даволі падрабязна апісаў наш рускі паломнік ігумен Данііл, дайшлі ў захаванасьці да нас, нягледзячы на незьлічоныя пераробкі і прыбудовы, а менавіта: на усходзе ратонда сьв. Труны і на захадзе — тры нефа (карабля) з хорамі амфітэатрам. І у наступныя стагодзьдзі бязьлітасная гісторыя не літавала гэтых будынкаў. Падвяргаліся яны спусташэньню ў 1244 г. і існавалі ў паўразбураным выглядзе аж да XVI ст. У XVI ст. пры Карле V і сыне яго Піліпе ў Эўропе распаўсюдзіўся слых аб бядотным стане сьвятых месцаў. Прапаведнік Франц Вергас сабраў вялікія ахвяраваньні, на якія помнік Труны Госпада быў пабудаваны зноўку, а ранейшы цалкам зьняты за драхласьцю. У 1719 г. былі зноў зробленыя істотныя пераробкі будынкаў на сьвятых месцах Ерусаліму, але пажар 12 кастрычніка 1808 г. зноў вынішчыў значную частку іх. Храм Труны Госпада згарэў амаль увесь, купал храма абрынуўся і значна пашкодзіў Кувуклію (помнік над месцам Труны Хрыстовай), калёны парэпаліся, расплаўлены цынк даху цёк унутр, як дождж. Гонар узнаўленьня пасьля гэтага будынкаў на месцы Труны Госпада прыналежыць праваслаўным, на сродкі якіх быў адноўлены галоўны храм па пляне архітэктара Калфа Камненосу зь Мітелен у 1810 г.; а ў 1868 г., па дамове паміж Францыяй, Расеяй і Турцыяй, быў адноўлены архітэктарамі розных нацыянальнасьцяў цалкам разбураны купал галоўнага храма Труны Госпада.

Зразумела, што усе гэтыя гістарычныя буры разбурэньняў і часта няўдалых узнаўленьняў, якія пранесьліся над будынкамі на сьвятых месцах Іерусаліма, наклалі свой друк на цяперашнія пабудовы і на галоўны храм на месцах гэтых — храм Уваскрэсеньні Хрыстова і храм Труны Госпада[vii]. У гэтай хрысьціянскай сьвятыні, нараўне зь астаткамі глыбокай даўніны, бачныя найноўшыя прыбудовы, якія пазбаўляюць будынкі адзінства і цэласьці. У цяперашні час, як старажытная Галгофа і Труна Госпада, так і будынкі, пабудаваныя на гэтых месцах, знаходзяцца не за сьценамі Ерусаліма, а ў самім горадзе, бо старажытныя сьцены горада не толькі пахаваныя пад развалінамі і сьмецьцем, але і перасталі пазначаць межы Ерусаліма, захапіўшага зараз значна большая прастора, чым у старажытнасьці. Сам храм Труны Госпада зь увянчаным залатым крыжам купалам (купалы два — большы і меншы) узвышаецца на даволі адкрытым месцы і, нягледзячы на багацьце навакольных пабудоў, бачны здалёк. Звонку храм уяўляе даўгаваты будынак, выцягнуты зь захаду на усход і закруглёны па абодвух канцах[viii]. Перад цяперашнім галоўным уваходам (на поўдзень) у храм Труны Госпада уладкаваны пляц або плятформа, плошчай каля 8 саж. у акружнасьці, выбрукаваная жаўтлявымі плітамі (цьвёрдага каменьня malaki) і звычайна запоўненая гандлярамі і жабракамі. Гэты пляц акружаная са усіх бакоў высокімі сьценамі, у якіх зьмяшчаюцца цэрквы і капэлы розных веравызнаньняў. На паўднёвым боку плятформы — грэцкі манастыр Гэфсыманіі, на усходняй — грэцкі манастыр Аўраама, армянская царква сьв.Яна і копцкая капэла Анёла; на заходняй — грэцкія цэрквы св. Якава, св. 40 мучанікаў і царква сьв. Яна (пад званіцай); на паўночным боку — лацінская капэла Агоніі і грэцкая прыбудоўка Сьв. Марыі. У паўночна-заходнім куце пляца знаходзіцца званіца, якая перш была аддзеленая ад храма, а зараз далучаная да яго. Званіца (пабудаваная паміж 1160 і 1180 г.г.) падтрымліваецца контрфорсамі і нясе на чатырох фасадах вялікія гатычныя канструкцыі, зьверху якіх знаходзіцца два шэрагу падвойных невялікіх вокнаў.

Уваход у храм Труны Госпада — на паўночным боку пляца. Фасад храма, прыналежны па сваім аздабленьні XII стагодзьдзю, мае два уваходы — заходні і паўднёвы; але ў цяперашні час застаўся дзейсным толькі паўднёвы уваход, а заходні зачынены, пасьля таго як прастора яго было заняты уваходнымі усходамі на Галгофу. Двум уваходам адпавядаюць два вакна верхняга паверху са зборамі, упрыгожаныя глыбокім разьбярствам; яны акружаныя карнізам, багата упрыгожаным галінамі з гронкамі, па узоры візантыйскага карніза залатых варот. Аркады уваходаў абапіраюцца на шэраг мармуровых калён, капітэлі (верхнія часткі) якіх уяўляюць візантыйскае перайманьне карынфскаму стылю (упрыгожаныя галінамі дуба і жалудамі). Адна з калён мае расколіну, з якой, па паданьні, некалі выйшаў агонь. З гэтай калёнай мясцовае вераваньне злучае сілу вылячэньня зубнога болю: ерусалімскія хрысьціянкі прыносяць сюды выпаўшы зуб і кідаюць яго ў расколіну з малітвай аб новым зубе. Вяршнякі над двума уваходамі упрыгожаныя барэльефамі (выпуклымі малюнкамі) вялікай каштоўнасьці. Утрыманьне для гэтых барэльефных малюнкаў узятая з эвангельскай гісторыі. Налева прадстаўлена уваскрашэньне Лазара: бачны Хрыстос з кнігай Эвангельлі і Марыя ў ног Яго; Лазар, які выходзіць з дамавіны, і на заднім пляне гледачы, з якіх некаторыя зачыняюць свае насы. Далей адлюстроўваецца Марыя, умольваючая Выратавальніка прыйсьці дзеля Лазара. Потым адлюстроўваюцца карціны з Уваходу Госпада ў Ерусалім: вучні Хрыстовы, якія шукаюць асьляня для Госпада, тут жа два пастуха з авечкамі; потым намаляваныя вучні, што прывялі асьліцу і падпасьцялілі сваю вопратку па шляху, удалечыні бачная Эляёнская гара. Далей намаляваны сам уваход Госпада ў Ерусалім: натоўпы народа сьцелюць сваю адзежу па шляху; адзін чалавек зразае галіны, жанчына трымае дзіця на плячах, наперадзе — расслаблены з мыліцамі. Апошняя карціна уяўляе Таемную Вячэру: сьв. Ян, схіліўшыся на грудзі Выратавальніка, на канцы стала Юда ў той момант, калі ён прымае хлеб ад Хрыста і выдаляецца. Малюнкі, разьмешчаныя па правым боку, маюць сымбалічны характар: гэтае галіны, лісьце і плод якія перамяшаныя з натоўпам аголеных людзей, птушак і інш.; у сярэднім — кентаўр з дугой у руцэ; жывёлы, якія паказваюць зло, знаходзяцца унізе, адкуль пазіраюць на дабро і як бы пільнуюць яго.

Але вось адчыняюцца цяжкія клецістыя вароты храма; пераступіўшы яго парог, наведвальнік уступае ў прадбрамнік (вэстыбюль), у якім знаходзяцца турэцкія прыбрамнікі. Прама насупраць уваходу наведвальнік бачыць ружова-жоўты камэнь памазаньня (з каменя mizzi), на якім было пакладзена ўсячыстае цела Выратавальніка па здыманьні з крыжа і памазанае водарамі. Камень акружаны лямпадамі і велічэзнымі кандэлябрамі, што належаць розным вераспавяданьням. Непадалёк на захадзе знаходзіцца іншы камень, на якім стаялі міраносіцы пры памазаньні цела Хрыстова. З правага боку наведвальніку акрываецца ўваход на Галгофу. У цяперашні час на Галгофу паднімаюцца двума стромкімі усходамі ў 18 прыступак кожная, бо Галгофа разьмешчаная вышэй узроўню храма. Гэтае узвышша (Галгофа) уяўляе пляцоўку ў 21,5 арш. даўжыні і шырыні і падзяляецца двума слупамі на дзьве часткі, утвараючыя дзьве прыбудоўкі (капэлы): прыбудоўка Расьпяцьці (узьняцьця Крыжа Госпада), прыналежны грэкам, і капэлу Прыцвічаньня да крыжа, што належыць лацінянам. Прыбудоўка расьпяцьця (на поўначы) багата упрыгожана каштоўнымі карцінамі і мазаікай. У глыбіні гэтай капэлы на выпіраючай частцы старажытнай скалы тры паглыбленьні, па паданьню, пазначаюць месцы знаходжаньня крыжоў Выратавальніка і двух разбойнікаў. Паглыбленьні гэтыя разьмешчаныя ў форме трыкутніка, па двум ніжнім кутам якога знаходзяцца месцы крыжоў разбойнікаў, а на верхнім месца Крыж Выратавальніка, зьмешчаны некалькі ніжэй (па паверхні) па адношаньню да двух першых. Месца крыжа разбойніка, укрыжаванага па правай руцэ Выратавальніка (добрага разбойніка, у арабаў ён завецца правым разбойнікам), стаіць на паўночным вугле трыкутніка, месца крыжа разбойніка левага — на паўднёвым, а Крыжа Выратавальніка — на заходнім. Адтуліна Крыжа Хрыстова мае 0,5 арш. глыбіні і 0,25 арш. у дыямэтры; яна ўпрыгожана серабром. Адтуліны жа крыжоў разбойнікаў закладзеныя, і іх месца пазначаныя толькі чорнымі кружкамі на мармуры. Ва усходнім паглыбленьні прыбудоўкі стаіць мармуровы адчынены пасад на чатырох ножках над паглыбленьнем, якое пазначае месца Крыжа Госпада. За пасадам пастаўлены сьв. Крыж зь малюнкам Укрыжаванага, а па баках — малюнкі Багародзіцы і Яна Багаслова. Месца гэта заўсёды асьветленае лямпадамі і сьвечкамі. На адлегласьці каля двух арш. на поўдзень ад адтуліны крыжа левага разбойніка знаходзіцца пакрытая серабром дошкай і ніжэй медзяной рашоткай вядомая гістарычная расколіна скалы, што, па паданьні, утварылася ў момант сьмерці Выратавальніка. Гэтую расколіну ужо ў IV ст. Кірыла Ерусалімскі паказваў у доказ зьдзесьніўшыхся тут вялікіх падзей. Пад прыбудоўкай расьпяцьця знаходзіцца капліца Адама, дзе быў, па паданьні, пахаваны першы чалавек і уваскрашоны крывёй Хрыста, ліўшайся на чэрап яго праз расколіну скалы. Іншая капэла (каталіцкая), Прыцвічаньня Госпада да крыжа (альбо сямі журботных слоў Выратавальніка), знаходзіцца на паўднёвым баку. Яна не вялікая, унутранасьць яе можна бачыць толькі праз рашотку: яна багата прыбраная; карціна алтара адлюстроўвае цела Хрыста, схіліўшагася на рукі Багародзіцы.

Спусьціўшыся зноў да падэшвы Галгофы ў сам храм і ад падэшвы Галгофы мінуючы каля 40 крокаў у паўночна-заходнім кірунку міма каменя памазаньня, уваходзяць у ратонду (сярэдняя частка) храма Труны Госпада[ix]. Яна уяўляе круглы будынак, мае каля 7 саж. у дыямэтры і сваімі 18-цю масіўнымі слупамі атачае сьв. Труну. Гэтыя слупы ў сваю чаргу падтрымліваюць верхнюю галерэю, якая складаецца з 18-ці аркад[x]. Над ратондай высіцца велічны купал з жалеза; усярэдзіне купал упрыгожаны намаляванымі па сінім полі залатымі зоркамі і іншымі малюнкамі, а звонку пакрыты сьвінцом. Вакол купалу усярэдзіне ёсьць ход, адкуль можна глядзець унутр храма. Пасярэдзіне ратонды бліжэй да заходняй сьцяны Кафалікону, стаіць помнік (так званая “Кувуклія”), які упрыгожвае месца пахаваньня Выратавальніка і звонку маючы выгляд пяцікутнай капліцы 3 саж. даўжыні і 2 саж. шырыні, абкладзенай ерусалімскім жаўтлява-ружовым мармурам і падтрымліваем калёнамі, на якіх красуецца ў выглядзе венца купал[xi]. Помнік Труны Госпада складаецца зь двух частак — заходняй галоўнай і усходняй прыбудовы, названай прыбудоўкай Анёла. Прыбудоўка мае каля 5 арш. даўжыні і 4,5 арш. шырыні. Яго сьцяны, у якіх знаходзяцца усходы, вядучыя на дах храма, вельмі тоўстыя. Унутранасьць прыбудоўкі асьветленая лямпадамі, зь якіх 5 прыналежаць грэкам, 5 каталікам, 4 армянам і адна коптам. Пасярод прыбудоўкі знаходзіцца камень, упраўлены у мармур: па паданьні, ён зачыняў магілу Хрыста і быў адвальны Анёлам. Праз маленькую нізенькую брамку (над брамкай — статуі двух анёлаў) прыбудоўкі Анёла уваходзяць у капэлу (прыбудоўка) Труны Госпада, што мае усяго 2 арш. 14 у даўжыню і амаль гэтулькі жа (2 арш 11 в.) у шырыню, так што ў ёй адначасова могуць зьмясьціцца 3-4 чалавека. Тут зь столі (пляфон), які на мармуровых калёнах, зьвешваюцца 43 лямпады, зь якіх 13 грэцкіх, 13 лацінскіх, 13 армянскіх і 4 копцкіх. Гэтыя лямпады дзень і ноч асьвятляюць унутранасьць капэлы Труны Госпада. Жывапіс і іншыя упрыгожваньні вельмі бедныя, асабліва калі прыняць да увагі тыя незьлічоныя ахвяраваньні, якія сьцякаюцца сюды са усіх канцоў хрысьціянскага сьвету. Барэльеф з белага мармуру, уяўляючы карціну Уваскрэсеньні Хрыстова, прыналежыць грэкам, карціна справа — армянам, а карціна зьлева — лацінянам. Месца самой труны Хрыстова, зьмешчана пад лямпадамі, пазначана чатырохкутным, пакрытым мармуровай (пабітай пасярэдзіне) дошкай узвышэньнем, якое служыць пасадам. Уздоўж усёй сьцяны стаяць падсьвечнікі. Тут, на гэтым пасадзе, штодня служыцца літургія сьвятарамі трох спавяданьняў — праваслаўнага, армянскага і лацінскага[xii]. Ззаду сьв. Труны на захадзе знаходзіцца маленькая капэла, прыналежная з XVI ст. коптам.

Прама насупраць брамкі ў прыбудоўцы Анёла, у сажнях трох-чатырох да усходу, разьмешчаныя заходнія дзьверы катэдральнае грэцкай царквы (Кафалікону) Уваскрошаньня, якая займае цэнтральнае месца усяго будынка храма і выдатная па правільнасьці сваёй архітэктуры, багацьцю свайго упрыгожваньня (іканастас — з чыстага золата) і абразам візантыйскага стылю. Храм Уваскрошаньня — велічны, прасторны, хоць і змрочны. Чатыры вялікіх слупа падтрымліваюць чатыры аркі, на якіх умацаваны купал, асьвятляючы храм. Усходняя частка храма узьнятая на некалькі прыступак і закругленая: гэтае месца служыць даволі прасторным алтаром; заўважым, што пасад у ім мае не чатырохкутную, як звычайна, а падоўжную форму. У алтары ж знаходзяцца часткі Жыватворчага Крыжа Госпада і правая рука сьв. Васіля Вялікага. У сярэдзіне самога храма стаіць невялікая каменная урна (чара), у якой ляжыць як бы пляскаты шар, наверсе намаляваны чорны крыж. Гэта так званы пуп, або цэнтар, землі. У правай (паўднёвай) і левай (паўночнай) сьцяне знаходзяцца катэдры: налева — патрыярха Ерусалімскага, а направа — патрыярха Антыёхійскага. Па паданьню, уся гэтая частка храма пабудаваная на тым месцы, дзе знаходзіўся сад Іосіфа Арымафэйскага. Вакол галоўнай часткі храма Уваскрошаньня ідзе цёмны калідор, у якім разьмешчаныя маленькія адчыненыя прыбудоўкі і капэлы ў гонар розных падзей і асоб эвангельскай гісторыі. Калі увайсьці ў гэты праход з паўночнага боку, то, першым чынам, сустракаецца месца, дзе, па паданьню, Выратавальнік зьявіўся па уваскрошаньню Марыі Магдаліне, і лацінская капэла, у якой паказваюць камень, да якога быў прывязаны Хрыстос перад расьпяцьцем. Мінаючы паўночную частку праходу, вядомую пад імем сямі арак Сьв. Дзевы (рэшткі іх бачныя дагэтуль), уступаюць у цёмную прыбудоўку Сувязяў Хрыстовых — тут, направа ад уваходу, знаходзіцца пасад, пад якім маюцца два круглых адтуліны: гэтыя адтуліны, па паданьні, утвораць так званую калоду, у якую былі устаўленыя ногі Выратавальніка падчас падрыхтоўкі крыжа. Далей знаходзіцца таксама грэцкая прыбудоўка вязьніцы Ісуса, у якой Ён разам з разбойнікамі быў увязьнёным перад расьпяцьцем. Тутака, па паданьні, Боская Матка ў зьнямозе апусьцілася на зямлю, калі Яе Боскага Сына павялі на Галгофу. Гэтая падзея адлюстравана на запасаднай выяве. Тут два пасаду — адзін у імя Усьпеньня Багародзіцы, а іншы — у памяць хвастаньня Выратавальніка. У гэтай прыбудоўцы гараць нязгасныя лямпады. Далей у праходзе, у абсыдах вонкавай сьцяны храма, знаходзіцца прыбудоўка сьв. Лонгіна — таго ваяра, які пранізаў дзідай рабро Выратавальніка. Па паданьню, запісанаму Ерусалімскім прэсьвітэрам Ісыхэям (V ст.), ён быў родам з Кападакіі; на адно вока быў сьляпы, але пачаў бачыць, калі некалькі кропель крыві і воды, што ісьцяклі з пранізанага ім рабра Выратавальніка, пырснула на вока. Ён паверыў у Хрыста і пасьля разам з двума іншымі ваярамі падвергнуўся усячэньню галавы ад жыдоў. На гэтым месцы, дзе зараз прыбудоўка ў гонар яго, была пахаваная яго галава і потым адшуканая. Сам прыбудоўка, прыналежыць грэкам, прысьвечана яму толькі з XVI ст. Наступныя прыбудоўкі (капэлы) падзелу рызаў (прыналежны армянам; вядомы з XII ст.) і капэла цярновага вянку.

Паміж гэтымі двума капэламі, у паўднёваўсходняй часткі праходу, знаходзіцца пачатак шырокіх каменных усходаў з 29 прыступак, што вядуць у падзямельле, памятнае здабыцьцём крыжоў Хрыста і разбойніка. Само падзямельле разьмешчана па-за сьценамі храма і складаецца зь двух частак. Першая — прыбудоўка сьв. Алены, прыналежная армянам і, здаецца, зусім не пацярпеўшай падчас пажару 1808 г. Хоць за тынкоўкай не відаць уладкаваньня сьцен у прыбудоўцы, але здаецца верагодным, што яны высечаныя ў жывой скале. Чатыры масіўных калёны (з маналіту чырвонага колеру) з карынфскімі капітэлямі, прыналежнымі, як думаюць, першапачатковай базыліцы сьв. Алены (пабудаванай пры Канстантыне Вялікім), падтрымліваюць прыніжаны купал, вянчаючы капэлу і асьвятляючы яе сваімі шасьцю вокнамі. Вокны гэтыя выходзяць у двор Абісынскага манастыра. Ва усходняй частцы прыбудоўкі знаходзяцца тры абсыды. У прыбудоўцы два алтара — паўночны (у паўночнай абсыдзе) прысьвечаны памяці разважлівага разбойніка, а сярэдні — сьв. Алены. Направа поруч гэтага алтара — сядалішча, якое, кажуць, займала сьв. Алена падчас раскопак Крыжа.

Само месца здабыцьця Крыжа ляжыць яшчэ ніжэй. Спуск да яго знаходзіцца ў паўднёва-ўсходнім куту прыбудоўкі сьв. Алены і складаецца з 13 прыступак, з якіх тры ніжнія высечаныя ў скале. Сам прыбудоўка здабыцьця крыжоў уяўляе сабой пашыраную і абробленую натуральную пячору, ніжняя частка якой ляжыць у плясьці каменя mizzi. Блізкае суседзтва цыстэрны з вадой тлумачыць сталую вільготнасьць сьцен пячоры сьв. Крыжа. Месца пячоры направа прыналежыць грэкам: тут пад навіслай скалой знаходзіцца мармуровая пліта з чорным крыжам пасярэдзіне. Налева — алтар лацінян. Бронзавы малюнак сьв. Алены ў натуральны рост абдымае Крыж. Усюды пануе прыцемак; высечаныя пры заходняй і паўднёвай сьценах пячоры лавы як бы запрашаюць адпачыць усамоніўшагася тут прыхільніка сьв. месцаў і падумаць аб велічы і сьвятасьці тых месцаў, якія ён абыйшоў, агледзеў і якім поўны глыбокай пашаны пакланіўся.



[i] Па меркаваньні некаторых, назва “лобнае месца” або проста “лоб” паказвае на форму галгофскага пагорка, нагадваючага чалавечы чэрап.

[ii] Олесницкий А., проф. Святая Земля. Киев, 1876 г., б. 414

[iii] У жыдоў фамільныя магілы цароў, вяльможаў і наогул багатых людзей не будаваліся зь асобных камянёў, а высякаліся ў жывым грунце скал; прычым выбіраліся больш трывалыя пляст так зв. malaki у ніжніх частках схілаў гор. У навакольлях жа Ерусаліму было мноства натуральных пячор і гротаў, якімі маглі карыстацца для магілаў беднякі. У Талмудзе велічыня і уладкаваньне магіл вызначаецца так. Першым чынам, трэба выдзеўбці грот чатырох локцяў шырыні і шасьці локцяў даўжыні; усярэдзіне грота павінна выдзеўбці восем какім (loculi — пячоры, паглыбленьні для дамавін): тры справа, тры зьлева і два насупраць уваходу ў грот; кожны какім павінен быць чатырох локцяў даўжыні (углыб грота), сямі пядзяў вышыні і шасьці пядзяў шырыні. Зрэшты, мабыць, гэтая велічыня магілы, колькасьць і велічыня какім не былі абавязковыя для усіх. Па правіле рабі Сімёона, “трэба зрабіць грот 8 локцяў даўжыні і 6 шырыні і усярэдзіне яго высячы какім: 4 справа, 4 зьлева, тры насупраць уваходу. Какім жа павінны быць 4 локцяў даўжыні, 7 пядзяў вышыні і 6 шырыні”. Часам замест какім — высечаных у сьценах пэрпэндыкулярных паглыбленьняў — высякаліся раўналежна сьценам магілы, таксама для разьмяшчэньня дамавін або саркафагаў, шырокія каменныя лавы, плоскія або з паглыбленьнямі накшталт ясьляў або карыт (arcosolia), якія можна назваць ложкамі. Акрамя таго, часам наперадзе труннай камэры уладкоўваўся вэстыбюль — іншая камэра перад уваходам у магілу. Яна служыла для збору сваякоў і сяброў памерлага, а таксама для зьдзяйсьненьня тут у вядомы час набажэнскіх абрадаў. Прыналежнасьцю вялікіх старажытных жыдоўскіх магіл былі таксама цыстэрны (вадаёмы), якія уладкоўваліся на пляцоўках каля уваходу і служылі для абмываньня апаганеных дакрананьнем да трупа, а таксама нішы для сьвяцільнікаў Вядома, так уладкоўваліся магілы толькі багатых і шляхетных людзей, магілы ж бедных былі прасьцей: іх цела хавалі на агульных могілках, а іх магілы мелі, верагодна, большай часткай форму ямы, абкладзенай камянямі і прычыненай каменнай плітай.

[iv] История Церкви 1, 18.

[v] Церковная история 1, 17

[vi] Гл. у праф. Н. Маккавейского, назв. прац., б. 295-296.

[vii] Апісаньне храма Труны Госпада і храму Уваскрошаньня складзена на падставе зьвестак, паведамленых у даведніку Бедзекера (выд. 1912 г.), Каникулярной поездке во св. Землю П. Петрушевского, Киев, 1904 г., Первой паломнической экскурсии студентов Имп. Киевск. Дух. Акад. под редакцией проф. свящ. А.А. Глаголева, Киев, 1914 г., слоўніка Брокгауза (т. XIII) ды інш.

[viii] Наогул, — кажа адзін зь нядаўніх паломнікаў, храм Уваскрэсеньні (Труны Госпада) даволі змрочны, як і большасьць усходніх храмаў. Гэтаму змрочнаму выгляду шмат спрыяе і той пыл і бруд, якая месцамі выступае ў храме і, вядома, непрыемна дзейнічае на усякага, асабліва рускага паломніка, які ў Расеі звык бачыць у храмах бляск і чысьціню... Храм храмаў хрысьціянскіх, такім чынам, зьяўляецца не адпавядаючым па сваім выглядзе свайму вялікаму значэньню. (Первая паломническая экскурсия студентов Имп. Киевск. Дух. Акад. под ред. проф. свящ. А.А. Глаголева, Киев, 1914 г., б. 42).

[ix] У сучасным сваім выглядзе адносіцца да 1810 г.

[x] Першапачаткова, пры Канстантыне, па сьведчаньню Яўсевія Кэсарыйскага, было 12 слупоў (калён).

[xi] Увесь помнік рэстаўраваны ў 1810 г.

[xii] Пры саборным архірэйскім служэньні Труна Госпада служыць толькі ахвярнікам, пасадам жа тады зьяўляецца пліта, пакладзеная на урне ў прыбудоўцы Анёла; служачыя сьвятары тады падчас літургіі прадстаяць гэтаму пасаду, адыходзячы да Труны Госпада толькі для памінаньня. Пры служэньні жа аднаго або двух сьвятароў Труна Госпада адначасова служыць і ахвярнікам і пасадам, і служачыя сьвятары стаяць каля яе амаль неадлучна


КРЫЖ І УКРЫЖАВАНЬНЕ ВЫРАТАВАЛЬНІКА (АРХЕАЛЯГІЧНЫ НАРЫС)

М. Скабаллановіч

Цяпер для хрысьціян “Крыж – захавальнік усяго сусьвету; Крыж – прыгажосьць Царквы; Крыж – цароў дзяржава; Крыж – верных сьцьверджаньне; Крыж – анёлаў слава і дэманаў параза”. Раней жа, да слаўнай Сьмерці Хрыстовай на Крыжы. Крыж не толькі не шанаваўся язычнікамі, але зьяўляўся прадметам вялікай і агульнай ганьбы, знакам “злачынства і сьмерці”, таму што пакараньне праз укрыжаваньне прызначалася найбольш вялікім злачынцам і была жахлівай, пакутлівай і ганебнай зь усіх відаў пакараньня[i]. Праўда, гэтае пакараньне было вядома з глыбокай старажытнасьці ў мідзян, пэрсаў, асырыйцаў, фінікійцаў, грэкаў, але найбольшае распаўсюджаньне атрымала ў рымлянаў, які ўжывалі гэты від пакараньня ў вялікіх памерах. Аднак і ў рымлянаў першапачаткова крыжоваму пакараньню аддаваліся толькі рабы, а таму яно і называлася звычайна “рабскім пакараньнем” (servile supplicium). Потым ужываньне гэтага пакараньня было распаўсюджана на ніжэйшыя клясы вольнаадпушчаных, але да рымскіх грамадзян яно не ўжывалася ніколі. Але і рабы, і вольнаадпушчаныя аддаваліся на гэта пакараньне толькі за найбольш цяжкія злачынствы, такія як марской разбой, за адкрыты разбой на вялікіх шляхах, за забойства, ілжывае сьведчаньне, дзяржаўную здраду, мяцеж.

Юдэйскі закон не ведаў гэтага жорсткага і ганебнага пакараньня. Згодна Талмуду, “чатыры сьмяротныя пакараньні перададзены вялікаму сынэдрыёну (вышэйшаму юдэйскаму судзілішчу часоў Хрыста): зьбіцьцё каменьнем, спаленьне, сьмерць ад мячу і задушэньне”, з гэтых пакараньняў найбольш ужыванае было зьбіцьцё каменьнем. Праўда, і ў старажытных жыдоў ужываўся яе бы яшчэ адзін від пакараньня – павешаньне “на дрэве”, г.з. на слупе, ужо пасьля пакараньня, для павялічэньня яго ганьбы; але гэта павешаньне ні ў якім разе нельга атаясамляць зь укрыжаваньнем. Такім чынам, калі б Ісус Хрыстос быў судзім і пакараны па юдэйскім законам у пэрыяд самастойнага палітычнага жыцьця жыдоўскага народу, то за блюзьнерства, у якім Ён абвінавачваўся (Мк. 14:64; Лк. 22:69-71), Ён мусіў быць аддадзены на пакараньне каменьнем. Але юдэі да часоў Хрыста былі пазбаўлены рымлянамі “права мячу”, г.з. асуджаць на сьмерць і выконваць сьмяротныя прысуды; таму яны па неабходнасьці прад Пілатам высунулі супраць Выратавальніка іншае абвінавачаньне: у паўстаньні супраць рымскае ўлады, у тым, што Ён “назваў Сябе Хрыстом Царом” і нябыта “забараняў даваць падатак Кесару” (Лк. 23:2). Абвінавачаньне ж Выратавальніка ў блюзьнерстве для прадстаўніка рымскае ўлады і рымскага закону, зразумела, не мала б значаньня і не магло прывесьці да сьмяротнага пакараньня. Абвінавачаны ж у паўстаньні супраць Кесара і не меўшы правоў рымскага грамадзяніна, Выратавальнік, па рымскім законам, мусіў быць пакараны ўкрыжаваньнем.

Хрысьціянін, з удзячнасьцю і любоўю гледзячы на знак Крыжа Хрыстова, набожна пакланяючыся яму, мусіць ведаць і памятаваць, што гэта было пакараньне, і якія вялікія пакуты перацярпеў Выратавальнік на Крыжы для выратаваньня людзей. Усе падрабязнасьці крыжовага пакараньня дыхаюць жорсткасьцю і скіраваны да ганьбы ўкрыжаванага. Звычайна ў рымлянаў сьмяротнае пакараньне прыводзілася ў выкананьне непасрэдна пасьля вынясеньня прысуду. Таму і да падрыхтоўцы да крыжовага пакараньня Хрыста прыступілі адразу пасьля абвяшчэньня Пілатам прысуду[ii]. Выканаўцы прысуду – рымскія ваяры зьнялі зь Выратавальніка акрываўленую баграніцу, у якую прад гэтым Ён для зьдзеку быў апрануты, і павярнулі Пакутніку Яго ранейшую, уласную вопратку. Быў лі пры гэтым зьняты з галавы Выратавальніка цярновы вянок, невядома. Тым часам, звычайна на хутка, рыхтавалі саму прыладу пакараньня – крыж. У рымлянаў было, галоўным чынам, тры ўзору, альбо формы крыжа; на адным з гэтых узораў крыжа і мог быць укрыжаваны Хрыстос. Найбольш старажытная і прасьцейшая форма крыжа, вядомая ў шматлікіх старажытных народаў ( у эгіпцян, карфагенян, фінікійцаў, і старажытных жыдоў), атрымоўвалася праз накладаньне гарызантальнае лініі на вэртыкальную ў выглядзе літары Т. Пры зьдзесьненьні пакараньня на гэтым крыжы, на слуп, укапаны ў зямлю альбо іншым чынам цьвёрда ўсталяваным у вэртыкальнае палажэньне, накладалі зьверху папярэчны брус, маючы на абодвух канцах аднолькавую даўжыню, да гэтых канцоў прымацоўваліся рукі асуджанага на сьмерць. Цела ўкрыжаванага пры гэтым весела уздоўж вэртыкальнага слупа; для большай устойлівасьці цела да гэтага слупа прымацоўвалі і ногі ўкрыжаванага. Гэта форма крыжа ў рымлян атрымала назву crux commissa – крыж зьвязаны. Другі ўзор крыжа, так званы crux decussata – крыж зьбіты, ствараўся зь двух брусаў аднолькавай даўжыні, спалучаных разам на сярэдзіне пад прамым кутом. У сваім выглядзе ён падобны на літару Х. На месцы пакараньня ўкопваліся ў зямлю два канцы падобнага крыжа настолькі, каб ён мог цьвёрда стаяць; потым рукі і ногі асуджанага працягвалі і прымацоўвалі на ўсіх чатырох канцах яго. Гэты ўзор крыжа ў нас вядомы пад імем Андрэяўскага крыжа, таму што, па паданьню, на падобным крыжы быў укрыжаваны сьвяты апостал Андрэй Першапакліканы. Трэці ўзор крыжа быў вядомы ў рымлянаў пад назвай crux immissa – крыж убіты. Гэты крыж складзены зь двух брусаў няроўнай даўжыні – аднаго доўгага, іншага кароткага.

Да вэртыкальнага, даўжэйшага бруса паперчаная прымацоўваўся на некаторай адлегласьці ад яго верхняга канца брус карацейшы гарызантальны. У маляваньні ён мае форму †. Пры расьпяцьці рукі асуджанага прымацоўваліся да канцоў гарызантальнага ашэстка, а ногі, злучаныя разам, прымацоўваліся да ніжняга канца гарызантальнага доўгага бруса. Для таго ж, каб цела ўкрыжаванага мела больш апоры на крыжы і сваім цяжарам не адарвала рук ад цьвікоў, пасярэдзіне вэртыкальнага слупа прыладжваўся яшчэ адзін невялікі брус або драўляны цьвік, які па форме сваёй нагадвае рог. Ён павінен быў служыць як бы сядалішчам для укрыжаванага, чым і тлумачацца выразы “сядзець на вострым крыжы” (acuta cruce sedere), “усьсесьці на крыж” (cruce inequitare), “спачыць на крыжы” (cruce requiscere) і інш.

Менавіта на такім крыжы – чатырохканечным (crux immissa) быў укрыжаваны наш Выратавальнік. Гэтае агульнацаркоўнае вераваньне, якое перайшло ў богаслужбовыя кнігі. Айцы і настаўнікі Цэрквы (Іўсьцін Мучанік, звг. Еранім, звг. Аўгустын, сьв. Ян Дамаскін і інш.) ужываюць такія параўнаньні Крыжа Хрыстова, якія не пакідаюць ніякага сумневу ў гэтым. Чатыры боку неба, лятаючая птушка, плаваючы або з распасьцёртымі рукамі молячыся чалавек, вёсельнае судна, араючы земляроб і г.д. звычайна ужываныя імі параўнаньні для Крыжа, і усе гэтыя параўнаньні прыкладаемы толькі да чатырохканечнаму крыжу крыжу убітаму. Звг. ж Аўгустын дае аб гэтым і цалкам вызначанае сьведчаньне, калі кажа аб Крыжы Хрыстовым: “была шырата, на якой распасьціраліся рукі, даўжыня, узьнятая ад зямлі, на якой было прыцвікаванае цела, вышыня, якая выдавалася уверх над папярочнай бэлькай”[iii]. Апошнія словы прыкладаемы выключна да чатырохканечнага крыжа. Гэта жа, нарэшце, пацьвярджаецца адным невялікім, але вельмі каштоўным, вырашальнага па гэтым пытаньні значэньня, нататкай эвангеліста Мацьвея: “і зьмясьцілі над галавою Ягонай надпіс зь віною Яго: Гэты ёсьць Ісус, Цар Юдэйскі.” (Мц. 27:37) Тут эвангеліст кажа аб той дошчачцы, на якой была пазначаная уяўная віна Выратавальніка. Але для таго, каб зьмясьціць над галявой Хрыста такую дошчачку, неабходна, каб асноўны вэртыкальны слуп меў працяг уверсе, над папярочным брусам, г.з. неабходна, каб крыж быў чатырохканечны, а не трохканечны зьвязаны (commissa T) і таксама не зьбіты (decussata X). Калі ж, усё ж, і ў старажытных пісьменьнікаў (Тертуліяна, Арыгена і інш.) і ў іншых сьведчаньнях старажытнасьці (манэтах, манаграмах, старажытных хрысьціянскіх малюнках) ёсьць указаньні на трохканечны Крыж Хрыстоў, то гэтыя сьведчаньні могуць наводзіць толькі на тую думку, што сама хрысьціянская старажытнасьць не адразу вырашыла пытаньне адносна формы таго сьвятога дрэва Крыжа, на якім быў раскрыжаваны Выратавальнік міру. І рознагалосьсе ў гэтым выпадку тым натуральней і больш зразумела, што хрысьціянства прымалі тыя жа рымляне, якім было вядома некалькі формаў крыжа.

Падрыхтоўка такога крыжа не патрабавала шмат часу і было проста: трэба было належным чынам толькі змацаваць два бруса і крыж быў готаў. Сам асуджаны павінен быў несьці крыж на месца пакараньня сьмерцю. Гэта было вялікім зьдзекаваньнем над пачуцьцямі ўкрыжаванага, над яго натуральнай любоўю да жыцьця і нянавісьцю да прылады сваёй сьмерці. Не кажучы ужо аб тым, што само нясеньне крыжа часта на далёкую адлегласьць (звычайна за горадам) было цяжкай працай і новай пакутай. І Выратавальнік, скатаваны хвастаньнем, грубіянскімі зьдзекаваньнямі рымскіх салдатаў і самім судом, панёс свой крыж гэтым шляхам, які ў хрысьціян атрымаў пасьля назоў via dolorosa (журботны шлях), за горад, на Галгофу, месца Сваіх апошніх пакут і сьмерці. Змучанаму Выратавальніку запатрабавалася дапамога Сымона Кірынейскага, каб дасягнуць з крыжам месца пакараньня сьмерцю. Звычайна, па рымскіх законах, і тут, на месцы пакараньня сьмерцю, катаваньні асуджанага не абмяжоўваліся толькі расьпяцьцем, а папярэдне яго яшчэ падвяргалі пакутам, жорсткасьць якіх была не заўсёды аднолькавая.Па сьведчаньню Іўсьціна, аднаго карфагенскага ваяводы (Ганна) спачатку падвергнулі хвастаньню, потым, выкалалі яму вока, калесавалі і, нарэшце, ужо мёртвым прыцвячалі да крыжа. Распараджэньне Цэзара злоўленых разбойнікаў спачатку забіваць, а потым зьдзяйсьняць над імі расьпяцьце лічылася выразам высокай людзкасьці і паблажлівасьці з боку гэтага ваяводы. Звычайна жа перадумовай сьмяротнага пакараньня сьмерцю было хвастаньне. Але ж Хрыстос падвергнуўся хвастаньню ў двары прыторыі Пілят, то тут, на Галгофе, Ён быў адданы толькі расьпяцьцю. Па сьведчаньню эвангелістаў, Выратавальніку перад расьпяцьцем прапанавалі напой, які эв. Мацьвей, па яго густу, заве “воцатам, зьмяшаным з жоўцю” (Мц. 27:34), а эв. Марк, па складу напою, называе яго “віном са сьмірнай” (Мк. 15:23). Сьмірнай называўся сок міравага дрэва, белага колеру і вельмі духмяны, вынікаючы з дрэва або сам сабой, або пасьля надрэзу, падобна соку нашай бярозы. На паветры гэты сок згушчаўся і потым ператвараўся ў смалу[iv]. Гэтая смала была зьмяшаная з кіслым віном і, быць можа, з іншымі горкімі рэчывамі. Дзеяньне, прычыненае такім напоем, было як бы прытупляючае або усыпляльнае нэрвы, а разам паслабляльнае адчувальнасьць чалавека. Значыць, такі напой мог хоць збольшага прыслабіць жудасныя пакуты на крыжы. Прапанова гэтага напою Выратавальніку было справай спагады і, несумнеўна, не з боку рымлян, а юдэяў. Рымскі закон не ведаў паблажкі да ўкрыжаваным і пакараным, і па гэтым законе, не належала даваць укрыжаваным напой, які паслабляў бы іх пакуты. Гэта быў чыста юдзейскі звычай. У Талмудзе гаворыцца: “усім, каго прысудзіў сынэдрыён да сьмерці, давалі піць моцнае віно (па іншым месцы Талмуда, раствор ладану ў віне, а па Майманыду, збожжа ладану ў кубку віна), каб прытупіць іх пачуцьця і выканаць месца Пісаньня — Высл. 31:6. Па сьведчаньні таго жа Талмуда, гэты напой рыхтаваўся шляхетнымі жанчынамі ў Ерусаліме. Верагодна, рымляне, былі літасьцівы да некаторых усталяваньні юдэяў, пакінулі ім і гэты звычай літасьці і ласкі да пакараных злачынцаў. Як літасьць, гэты напой быў прапанаваны і Выратавальніку. Але Той, Хто цалкам вольна і добраахвотна ішоў на сьмерць і пакуты, Хто ў кожнае імгненьне гэтых пакут мог іх і спыніць зусім, не пажадаў спазнаць прапанаванага напою.

Падрыхтоўкі да самога ўкрыжаваньня не патрабавалі шмат часу. Звычайна ўжо гатовы крыж укопвалі ніжнім канцом у зямлю настолькі, каб ён трывала стаяў. Сам крыж не рабіўся высокім, і ступні раскрыжаванага знаходзіліся недалёка ад зямлі. Асуджаных крыжавалі на крыжах, ужо пастаўленых, і, такім чынам, перш крыж трэба было ўмацаваць у вэртыкальным становішчы, а не класьці яго на зямлю і разам з прыбітым да яго асуджаным укопваць у зямлю. Калі прыклады і такога расьпяцьця, г.з. праз прыцвічаньне асуджаных да крыжа, што ляжыць на зямлі, сустракаліся, па сьведчаньні пакутніцкіх актаў, то гэтыя прыклады трэба лічыць не больш як выключэньнямі зь звычайнага спосабу рымскага расьпяцьця. Выратавальнік жа, несумнеўна, быў раскрыжаваны ужо на умацаваным у зямлю крыжы. У гэтым не пакідаюць ніякага сумневу ясныя і станоўчыя сьведчаньні айцоў Цэрквы (сьвц. Кіпрыяна, Рыгора Багаслова, Яна Залатавуста, дбр. Аўгустына і інш.).

Пасьля таго, як крыж быў умацаваны ў зямлі, прыступалі да самога расьпяцьця. Новай ганьбай “рабскага пакараньня сьмерцю”, новым зьдзекаваньнем над пачуцьцямі ўкрыжаванага было тое, што зь яго перад расьпяцьцем здымалі адзежу і крыжавалі аголеным. Эвангелісты сьведчаць, што і зь Ісуса Хрыста зьнялі перад расьпяцьцем Яго вопратку, быць можа, на Ім пакінулі толькі lention то аперазаньня на сьцёгнах, аб якім кажуць некаторыя гістарычныя дакумэнты і якое маецца амаль на усіх малюнках расьпяцьця Выратавальніка. Ва усякім разе, выраз “аголены” (nudus), дзе яно ужываецца адносна раскрыжаваных, не выключае такога аперазаньня, а натуральная сарамлівасьць патрабуе яго.

Хоць Крыж Выратавальніка і не быў так высокі, як звычайна адлюстроўваюць мастакі, аднак падняць на яго цела чалавека і прыбіць яго цьвікамі патрабавала некаторых прынад. Да ашэстка крыжа прыстаўляліся усходы. На іх паднімаліся двое з выканаўцаў пакараньня сьмерцю і пры дапамозе вяровак паднімалі асуджанага, а застаўшыся ўнізе дапамагалі ім. Падняты да належнай вышыні за рукі прывязваўся вяроўкамі да ашэстка. Зараз, калі ён мог трымацца на вышыні крыжа без староньняй дапамогі, надыходзіў самы страшны момант: на запясьці ставілі два велізарных жалезных цьвіка і моцным ударам молата уганялі іх у дрэва. Стоячыя ж ўнізе іншыя выканаўцы ўкрыжаваньня ў гэты час прыбівалі да вэртыкальнага слупа нагі асуджанага. Для гэтай мэты нагі або складалі ўнізе адна на іншую і праз абодвух зараз забівалі адзін велізарны цьвік, або ўжывалі два цьвіка, прыбіваючы імі кожную нагу асобна. Як былі прыбітыя ногі Выратавальніка, адным або двума цьвікамі, сапраўды не вядома. Адны айцы Царквы (сьв. Рыгор Назыянзін, эгіпэцкі япіскап Нонн) паказваюць на адзін цьвік для ног Выратавальніка, а іншыя (сьвц. Рыгор Турскі, Кіпрыян) кажуць аб чатырох цьвіках двух для рук і двух для ног[v]. Але пры гэтым аднагалосна айцы Царквы сьведчаць, што пры расьпяцьці Выратавальніка былі працьвічаная не адны толькі рукі, але і ногі.

Укрыжаваньне Выратавальніка скончылася прыбіцьцём над Яго галавой дошкі зь вызначэньнем Ягонай уяўнай віны. “І паставілі над галавой Яго надпіс вызначаючую віну Ягоную: Гэта ёсьць Ісус, Цар Юдэйскі” (Мц. 27:37; Мк. 15:26; Лк. 23:38; Ян 19:19). Гэта была тая белая дошчачка (titulus, ocmcx), якую звычайна несьлі да месца пакараньня сьмерцю перад асуджаным або вешалі яму на шыю. На гэтай дошчачцы над Выратавальнікам было напісана рымскай (лацінскай) мовай суду, агульнаўжывальным тады грэцкім і мясцовым, габрэйскім мовамі: “Ісус Назарацянін, Цар Юдзейскі”. Так, застаючыся верным рымскаму закону, Пілят пазначыў віну Выратавальніка як мяцежніка.

З канцом расьпяцьця Выратавальніка пачаліся Яго найвялікшыя, неапісальныя пакуты на Крыжы. Аб гэтых пакутах, з іх фізычнага боку, дае некаторае ўяўленьне апісаньне пакут укрыжаваных адным лекарам (Рыхтэрам). Ненатуральнае, гвалтоўнае становішча цела, кажа ён, з стала выцягнутымі рукамі ў працяг доўгага часу павінна быць такім катаваньнем, якое не апісаць словамі. Нельга зрабіць найменшага руху без таго, каб не прычыніць усяму целу, а асабліва часткам прыбітым і скатаваным хвастаньнем невыноснага болю. Цьвікі забіваюцца ў такія месцы, дзе злучаюцца шматлікія вельмі адчувальныя нэрвы і сухажыльлі. І зараз часткай пашкоджаныя, а часткай моцна сьціснутыя, яны выклікаюць адмысловыя, вельмі адчувальныя болі. Параненыя часткі, стала адчыненыя для паветра, павінны запаляцца і паступова станавіцца сінімі, потым чорнымі. Тое ж робіцца і ў іншых частках цела, дзе затрыманая празьмерным расьцяжэньнем цела кроў прыходзіць у застой. Ятрасьць гэтых частак і адбываючыеся адгэтуль пакуты павялічваюцца з кожным імгненьнем... Кроў не мае вольнага доступу і ў лёгкія. Усё гэта, сьціскаючы сэрца, і напружваючы жылы, вырабляе страшны, як бы трывожны стан у арганізьме... А сьмерць набліжаецца павольна, шляхам паступовага здранцьвеньня нэрваў, жыл і мускулаў, якое пачынаецца на ускрайках і паступова накіроўваецца унутр, да больш адчувальным часткам. І вось, пакуль надыдзе жаданая для раскрыжаваных сьмерць, яны, нягледзячы на страту крыві пры хвастаньні і на крыжы, нягледзячы на спрычыняецца сьпёкай сонца ятрасьць ран, на найпакутную смагу, звычайна больш 12-ці гадзін, а часам да наступнага дня і нават вечары вагаюцца паміж жыцьцём і сьмерцю. Бывалі жа выпадкі, што раскрыжаваныя заставаліся жывымі да трэцяга дня, калі толькі пакутлівая галодная сьмерць пакладала канец іх пакутам.

Такому найжахліваму з пакараньняў сьмерцю – вынаходніцтву вышэйшай чалавечай жорсткасьці быў адданы наш Выратавальнік. Неапісальныя былі пакуты Яго ўсячыстага цела, трапяткім жахам ахапляюцца нашы сэрцы пры апісаньні гэтых пакут. І пакутаваў Ён, бязгрэшны, ўсячысты, без віны. Пакутаваў не за Свае грахі, а за незьлічоныя грахі роду чалавечага, якія Ён прыняў на Сябе, якія невыносным цяжарам душылі ўсячыстую душу Хрыста. Ужо ў Гэфсыманскам саду пад цяжарам чалавечых грахоў і беззаконьняў Ён заклікаў: “душа Мая смуткуе да сьмерці” (Мц. 26:38; Мк. 14:34), “смуткаваў” (Мц. 26:37), “журыўся” (Мк. 14:33). На крыжы жа пачуцьцё аддаленьня ад Бога , пакутлівага цяжару грахоў чалавечых выклікала зь усячыстых вуснаў Хрыстовых усклік: “Ілі, Ілі! ламб савахвані? што азначае: Божа Мой, Божа Мой! чаму Ты Мяне пакінуў?” (Мц. 27:46; Мк. 15:34 ).

А гэтыя людзі, за якіх пакутаваў і паміраў на крыжы Хрыстос, сваімі насьмешкамі і зьдзекаваньнем улівалі новую кроплю пакут у вялікую чару пакут Выратавальніка сусьвету. Разнастайны натоўп людзей, праходзіў міма Галгофы з горада і ў горад, гучна сьвяткуючы сваю перамогу над Хрыстом сябры сынэдрыёну, фарысэі, кніжнікі, грубыя рымскія ваяры, нарэшце, нават пакараныя з Хрыстом разбойнікі жорстка і дзёрзка зьдзекаваліся над укрыжаваным Боскім Пакутнікам, вылівалі на Яго струмені сваёй нянавісьці і злосьці. І ні аднаго гуку спагады і суцяшэньня, ні аднаго ласкавага слова і словы любові не чуў Выратавальнік у гэтыя страшныя моманты Сваіх крыжовых пакут. Так працякалі гадзіны найстрашных пакут цела і душы Хрыста Выратавальніка. Пасьля раскаяньня і спавяданьня веры набожнага разбойніка быць можа, першага суцяшэньня для Пакутніка раптам замест яркіх прамянёў паўднёвага сонца (было трохі хвілінаў, пасьля поўдня) на зямлю спусьціўся густая цудоўная цямрэча і ахінула Галгофу і Ерусалім.

То было сьведчаньне людзям Бога Айца, што Ён бачыць пакуты Свайго Сына, то было грозная Боская засьцярога беззаконным, падобна сабакам атачыўшым крыж Выратавальніка (“Бо сабакі мяне атачылі, хэўра злыдняў мяне абступіла, прабілі рукі мае і ногі мае” Пс. 21:17). Быць можа, у гэты час, калі спалоханая грознай цямрэчай натоўп парадзеў ў крыжа і, карыстаючыся гэтым, да Пакутніка наблізіліся людзі, якія любілі Яго, адбылася глыбока кранальная сцэна выразу клопату і любові паміраючага Боскага Сына аб Сваёй каханай Маці. Каля дзевятай гадзіны па жыдоўскаму часу, а па нашаму каля трэцяй гадзіны пасьля поўдня пакуты Госпада дасягнулі вышэйшай ступені. “Божа Мой!, Божа Мой! Для чаго Ты Мяне пакінуў?” – вырвалася з грудзей Боскага Пакутніка, і потым, калі найбольшая пакута на крыжы, ні з чым не параўнальнае тамленьня жахлівай смагі апанавала Хрыста, Яго вусны вымаўляюць першае і адзінае слова, выкліканае цялеснымі пакутамі. “Смага!” – вымавіў Пакутнік.

Пакаштаваўшы кіслы напой, паднесены ў насычанай ім губцы, Ён вымавіў гучным голасам: “Збылося!” (Ян. 19:30) і потым – “Войча! у рукі Твае аддаю дух Мой” (Лк. 23:46).

Зьдзейсьнілася! Скончаная зямное жыцьцё Богачалавека; скончаны найвялікшы бяспрыкладны подзьвіг пакут і любові Боскага Пакутніка; выкананыя ўсё прадказаньні Пісаньні аб Ім. Зьдзейсьнілася на Галгофскам Крыжы першая і адзіная ахвяра Бязгрэшнага за грахі чалавечыя. Зьдзейсьнілася на Крыжы адкупленьне і выратаваньне людзей!



[i] Дадзеныя для гэтага артыкулу ўзяты з кнігі: проф. Н. Маккавейский. Археология истории страданий Господа Иисуса Христа. Киев, 1891 г.

[ii] Звычайная форма прысуду на крыжовую сьмерць выражалася словамі судзьдзі: “ibis ad (или in) crucem” — “ідзі (пойдзеш) на крыж!”

[iii] In Psalm. 130. Ср. Epist. 120, Tract, injoh. 118.

[iv] Некаторыя тлумачальнікі, прымаючы да увагі, што сьмірна была вельмі дарогай, мяркуюць, што эв.Марк назваў сьмірнай простую смалу, бо сьмірна была больш вядомая, як адзін з родаў смалы, г.з. ужываючы назоў краявое замест радавога (сінякдоха).

[v] Іканаграфія Праваслаўнай Царквы прыняла другое паданьне, а Рыма-каталіцкай першае.


УЗЬНЯЦЬЦЯ ГОДНАГА І ЖЫВАТВОРЧАГА КРЫЖА ГОСПАДА

(14 верасьня)

Сьвята Ўзьняцьця ёсьць слаўная ўрачыстасьць годнага і жыватворчага Крыжа Госпада. Яно запачаткаванае ў памяць дзьвюх сьвятых падзеяў у гісторыі Царквы Хрыстовай. Першай падзеяй ёсьць цудоўная зьяўленьне і знаходка Крыжа ў час цараваньня Канстантына Вялікага. Канстантын не зьяўляўся хрысьціянінам, але, па загаду свайго бацькі, да хрысьціян ставіўся прыхільна.

Кесар Італіі Максэнты агаласіў вайну Канстантыну, каб адпомсьціць яму за сьмерць свайго бацькі Максэміяна і ў асобе Канстантына зьнішчыць моцнага абаронцу хрысьціян. Сьвяты Яўсевій апавядае, што войска Канстантына прайгравала варожаму войску ў колькасьці і сіле. Ён адчуваў, што яму неабходна дапамога зь вышыні, і ён шукаў яе. Мудры цар ведаў, што шмат дзяржаўных дзеячаў зьвярталіся да розных багоў, але яны не дапамагалі. А яго бацька Канстантый усё сваё жыцьцё маліўся да адзінага Бога, які заўсёды дапамагаў. Канстантын пачаў маліцца да адзінага Бога і прасіць, каб Ён зьявіўся і дапамог яму.

Цар апавядае, што ў 312 годзе, 28 кастрычніка, калі сонца пачало садзіцца, ён пабачыў на небе выяву Крыжа Госпада і надпіс зь зорак: “Гэтым пераможаш”. А ў наступную ноч ва сьне Канстантын пабачыў самога Ісуса Хрыста, які загадаў яму зрабіць на вайсковых сьцягах крыж і апавясьціў, што Канстантын пераможа ў гэтай бітве.

Канстантын зрабіў такі крыж зь золата і каштоўнага каменьня. Падобныя крыжы былі зроблены для ўсёй арміі. І сапраўды, яго войска, сярод якога было шмат хрысьціян, у наступны дзень перамагло ў бітве і пераможна ўвайшло ў Рым. Сілай Боскай Канстантын зьнішчыў ворага, які, цікаючы, быў скінуты зь мосту ў рэчку Тыбр і патоплены. Пераможца ўрачыста ўвайшоў у горад, дзе яго сустракалі людзі зь вясёлымі тварамі і добрымі сэрцамі, зь дабраслаўленьнямі і вялікае радасьцю. Ён не хваліўся і не ганарыўся сваёй перамогай, а адразу ж прынёс падзяку Госпаду сваёй малітвай да Яго. У сваім выступе прад народам ён паказаў вялікую сілу выявы Крыжа Госпада. Пасьля гэтага ў горадзе была пастаўлена статуя цара з крыжам у правай руцэ. На ёй зроблены надпіс: “Гэты ратуючы крыж, ісьціны сьведка мужнасьці, якім я выратаваў і вызваліў горад наш ад ярма мучыцеля і павярнуў рымскаму сэнату волю і былую славу.”

І ў далейшым Канстантын і ягоныя ваяры неаднаразова пераконваліся ў вялікай сіле і дапамозе Крыжа. Калі ворагі бачылі сьцяг з крыжам, то адразу ўцякалі. Сьцяг ахоўвала пяцьдзесят моцных ваяроў. Сам цар распавядаў, што аднойчы адзін зь ахоўнікаў сьцяга спужаўся і, перадаўшы сьцяг іншаму, пабег з полю бою. Але яго нагнала страла, уразіла яго ў жывот, і ён памёр. Гэта была яму кара за баязьлівасьць і няверу. А той ахоўнік, што падхапіў сьцяг, застаўся жывы. Сілай крыжа Канстантын перамог не толькі аднаго Максэнтыя, але і Аўгуста Лікінія, скіфаў і сарматаў.

Крыж, які быў у язычнікаў прыладай сьмяротнае кары, з часоў зьяўленьня і дапамогі Канстантыну ў перамогах над ворагам, зрабіўся знакам перамогі хрысьціян над язычнікамі ў рымскае імпэрыі.

Годнае і шляхетнае зьяўленьне крыжу ўсяліла ў Канстантына Вялікага любоў да хрысьціянства. Ён адмяніў сьмяротнае пакараньне на крыжы. Сьцягі і зброю ўпрыгожыў выявай крыжа. Заўсёды зь сабой меў стала жыватворчы крыж, для якога паставіў асобны намёт у лягеры, дзе маліўся да Бога. Да таго ж, у гонар жыватворчага крыжа ён вырашыў пабудаваць храм у Ерусаліме на месцы пакут і ўваскрошаньня Госпада нашага Ісуса Хрыста. У выкананьні яго добрых намераў яму дапамагала яго набожная маці Алена.

У 326 годзе сьвятая раўнаапостальная царыца Алена зь лістом цара дасягнула Ерусаліму, каб адшукаць Крыж Госпада нашага Ісуса Хрыста на Галгофе. У юдэяў быў звычай закопваць прыладу пакараньня сьмерцю недалёка ад месца страты.

Не толькі юдэі, але і язычнікі, што зьмянілі юдэяў у нянавісьці да Хрыста і хрысьціян, прыклалі ўсе сілы, каб зьнішчыць Боскі помнік пакут, сьмерці і ўваскрошаньня Хрыста Выратавальніка. У 119 годзе язычнікі па загаду Андрыяна, які выгнаў юдэяў зь Ерусаліму, завалілі пячору зямлёй, замасьцілі каменьнем і закрылі ідальскім капішчам. Царыца Алена знайшла месца пакут і сьмерці Хрыста на Галгофе і арганізавала расчышчэньне яго. Пры раскопках было знойдзена тры крыжа і дошку зь надпісам: “Ісусу Назаранін – Цар Юдэйскі”. Гэты ж словы, як чытаем у Эвангельлі, па загаду Пілата – кіраўніка Юдэі, былі над галавой Укрыжаванага Ісуса (Ян. 19:19). Аднак цяжка было адрозьніць Крыж Госпада ад іншых крыжоў, паколькі таблічка зь надпісам ляжала асобна. З гэтай падставы Боскае дрэва Крыжа Госпада заставалася яшчэ невідомым і патрэбна было засьведчыць зь вышыні. Бог не дапусьціў, каб хрысьціяне замест Крыжа Госпада аддавалі пашану крыжу разбойніка. Таму адбылося выява цудатворнай сілы Жыватворчага Крыжа. Адбылося вылячэньне жанчыны ад цяжкай хваробы і уваскрэсеньне памёршага, калі паклалі адзін з крыжоў на іх. Выратавальны Крыж, якой тады адшукалі, знаходзіцца ў Ерусаліме ў срэбраным каўчэгу, а частку адправіла свайму сыну Канстантыну.

Пры знаходцы Крыжа, апрача царыцы Алены, былі прысутны Ерусалімскі патрыярх і шмат хрысьціян і няверуючых. Дабрашчасная Алена, патрыярх, усе людзі з радасьцю і набожным ушанаваньнем схілілі свае галовы прад Жыватворчым Крыжам, пакланяючыся яму да зямлі, цалуючы яго і сьпяваючы: “Госпадзі, памілуй!”

Такім чынам, дзень адшуканьня Крыжа зрабіўся пачаткам штогадовага сьвяткаваньня Ўзьняцьця Крыжа і тых маленьняў, пакланеньня, цалаваньня, якія захаваліся ў Праваслаўнае Царкве ад дня Ўзьняцьця Крыжа.

З таго часу пачалі будаваць храмы ў гонар яго. Такія храмы пабудавала і царыца Алена ў Ерусаліме на месцы адшуканьня Крыжа і Канстантынам Вялікім у Рыме.

Пасьля адкрыцьця храму ў Ерусалім сыходзілася шмат веруючых. У V ст., у іх ліку была звышгодная Марыя Эгіпэцкая, якая пакланілася храму Госпада. У VІІ ст., сьв. Андрэй Крыцкі ў казаньні на Ўзьняцьця Крыжа казаў: “Крыж уздымаецца, і ўсе верныя сыходзяцца. Крыж узьняўся, і горад радуецца, і народы сьвяткуюць. Узьняўся Крыж не толькі таму, што Хрыстос быў укрыжаваны на ім, але і таму, што Крыж быў знойдзены і выкрыў вар’яцтва юдэяў. Таму і мы цяпер сьвяткуем, што ў сёньняшні дзень знойдзена сьвятыня, што гэты схаваны скарб быў выняты зь зямлі і зазьзяў як золата.”

У VІІ ст. зь сьвятам Узьняцьця Царква павязала ўспамін і аб іншай сьвятой падзеі, якая зноў уславіла Жыватворчы Крыж Госпада. Гэта было слаўнае вяртаньне Жыватворчага Крыжа з Пэрсіі.

У час цараваньня грэцкага імпэратара Фокі (602-610) Хазрой ІІ, цар пэрсаў, агаласіў яму вайну пад прывадам помсты за сьмерць Маўрыкія і яго дзяцей.

Пэрсы перайшлі Ярдан, апустошылі Палестыну і Ерусалім, забілі багата сьвятароў і хрысьціян, спалілі Ерусалімскі храм Уваскрошаньня, парабаваўшы яго і захапіўшы дрэва Крыжа Госпада. Патрыярх Захарыя і шмат людзей былі ўзяты ў палон. Сьвятыня чатырнаццаць гадоў знаходзілася ў руках язычнікаў. Ведаючы моц Крыжа, язычнікі не адважыліся датыкнуцца да Крыжа і ківоту, у якім ён захоўваўся. Сын Хазроя заключыў мір з Грэцкім царом Іракліям і ў канцы 628 году павярнуў палонных і сьвяты Крыж.

Радуючыся і дзякуючы Богу за вялікую міласьць да хрысьціян – вяртаньня сьвятыні, сам цар з патрыярхам і народам з прыхільнасьцю сустрэлі Крыж у Канстантынопалі і адсюль у 629 годзе перадалі яго ў Ерусалім. Дакрочыўшы да гары Эляёнскай, цар прыняў Крыж на свае плечы, каб унесьці яго ў храм Уваскрошаньня. Патрыярх Захарый, які суправаджаў Крыж, казаў цару, што Сын Божы нёс дрэва Крыжа на Галгофу не ў царскай вопратцы, а крочыў як пакорлівы раб.

Уражаны парадай сьвяціцеля, цар зьняў царскую вопратку і абутак, басы ўнёс Жыватворчы Крыж у храм і паставіў на тое месца, дзе ён стаяў раней. Хрысьціяне з радасьцю назіралі ўрачыстасьць Крыжа Госпада. У храме, згодна старажытнаму звычаю, Крыж быў зноў узьняты рукамі патрыярха, і людзі, радуючыся. Сьпявалі “Госпадзі, памілуй!”

Адшуканьне і вяртаньне Крыжа Госпада ў Царкву зьяднаны ў адно сьвята Ўзьняцьця. Яно далучана да дванадзесятых сьвятаў і аб’яднана з постам.

Далейшая доля дрэва Крыжа Госпада наступная: ён знаходзіўся ў Ерусаліме ў час крыжовых паходаў ад 1099 па 1245 г., часта выносіўся да ваяроў у час баёў. Быў забраны ў Багдад мусульманамі, але неўзабаве быў павернуты ў Ерусалім.

Цяпер мы не можам пабачыць Крыж цэлым. Часткі ад яго раздаваліся для асьвячэньня па ўсяму сьвету. Частка Крыжа знаходзіцца ў Кіеўскім Сафійскім саборы, а таксама ў старажытнасьці захоўвалася і ў Полацку. Такім чынам, Крыж Госпада дастаўся ўсім часткам сьвету, дзеля выратаваньня якога Хрыстос быў укрыжаваны на Крыжы. Найбольшая частка Крыжа захоўваецца ў Ерусаліме, у храме Уваскрошаньня, у алтары саборнае царквы грэкаў у асаблівым каўчэгу.

Сьвяткуючы Ўзьняцьця Крыжа, Царква ўслаўляе яго асаблівую Боскую сілу, як паруку яго перамогі і жыцьця, называючы Крыж Жыватворчым. У VІІ ст. Андрэй, япіскап Крыцкі, у VІІІ – Кузьма Маіўмскі, Феафан Канстантынопальскі – спавядальнік, сьв. Ян Дамаскін, у ІХ – Іосіф Студыт, Леў імпэратар мудры ды іншыя склалі ў гонар сьвята песьні, якія і цяпер услаўляюць Годны Крыж.

Пры богаслужбах сілу Крыжа Царква назірае ў старазапаветных вобразах і прароцтвах (Быц. 22:10; Друг. 21:4; Вых. 15: 15:22–27; 16:1; Іс 60:11–16.) Па словах Царквы, Крыж ёсьць дрэва жыцьця і выратаваньня, дрэва несьмяротнасьці, дрэва розуму, азначэньне невымоўнае Тройцы.

На ўсяночным богаслужэньні Крыж упрыгожваюць кветкамі, як сымбаль дрэва жыцьця, і кладуць на сьвяты пасад, туды дзе ляжыць Эвангельля, кладуць на горнае месца. Прад Крыжам ставяць сьвяцільнік на ўсю ноч. Чытаецца Эвангельля паводле сьв. Яна (Ян. 12:28-35)

Пасьля вялікага славаслоўя сьвятар ва ўсім аблачэньні, тройчы кадзіць пасад, на якім ляжыць крыж, сьпяваючы “Сьвяты Божа”, далей ўзносіць сьвяты Крыж на галаву і ў суправаджэньні сьвечканосцаў і пад гук звона выносіць яго на сярэдзіну храму да вернікаў для пакланеньня і цалаваньня.

Статутам усталяваны вялікі чын Узьняцьця Крыжа праводзіцца на чатыры бакі і двойчы на ўсход. Пасьля трохразовага дабраслаўленьня вернікаў, Крыж ўздымаецца і апускаецца. Пры пакланеньні сьпяваецца “Госпадзі, памілуй!” восемдзесят разоў і пры ўзьняцьці столькі ж, уздымаючы і зьніжаючы голас.

Вернікі пакланяюцца яму і цалуюць пры сьпеве “Крыжу Твайму пакланяемся, Уладыка, і сьвятое Ўваскрошаньне Тваё услаўляем”. У Эвангельлі Царква ўзгадвае аб судзе Пілата і аб укрыжаваньні Хрыста (Ян. 19:7-24).

У дзень адданьня сьвята Ўзьняцьця 21 верасьня Крыж, пасьля каджэньня прад ім, урачыста ўздымаецца зь аналою на галаву сьвятара і адносіцца на пасад.

Трапар сьвята, тон 1

Збаў, Госпадзі, людзей Тваіх / і дабраславі спадчыну Тваю, / перамогі верным над непрыяцелямі даруючы / і Крыжам Тваім захоўваючы Твой народ.