Хрыстос Яннарас
1. Сапраўднасьць або адчужэньне добрай весткі?
Для царкоўнай сьвядомасьці слова “паданьне” – гэта выклік, і зусім не тэарэтычны, але вельмі рэальны: паданьне зьяўляецца практычнай меркай таго, ці захавала хрысьціянскае дабравесьце сваю сапраўднасьць або яно было зьменена або адчужанае.
Для таго, каб выблытацца з інтэлектуальных схем, будзе карысна зьвярнуцца да мэтадалягічнай характарыстыкі, якую Маркс у сваіх раньніх працах адчыняў у тэрмінах “адчужэньні” і “практык”. Гэта зручныя сродкі крытычнай праверкі праўдзівасьці вынікаў пазнаньня.
Калі веданьне выводзіцца з непасрэднага досьведу пэўных адносін чалавека з рэальнасьцю як дадзенасьцю, то праверка праўдзівасьці гэтага веданьня можа быць ажыцьцёўленая толькі нэгатыўна: засьведчаньнем таго, што адносіны гэтыя зьмяніліся і ператварыліся ў адносіны залежнасьці, падначаленьні, эксплёатацыі. І калі сам чалавечы суб'ект выяўляецца і вызначаецца праз тыя адносіны, якія ён усталёўвае, то экзыстэнцыяльная праўдзівасьць суб'екта будзе таксама ацэньвацца ў залежнасьці ад зьмены тых адносін, якія вызначаюць суб'ект.
Я вазьму на сябе адвагу сьцьвярджаць, што гэтае мэтадалягічнае палажэньне марксізму ў вышэйшай ступені царкоўнае, бо яно суадносіцца з адзіным вядомым царквы спосабам правяраць праўдзівасьць таго, што яна перадае як сваё дабравесьце.
Дабравесьце Царквы можна разумець дваяк: 1) як досьвед удзелу ў адносінах, якія ствараюць “Цела” Царквы (яе еўхарыстычную выяву), у адносінах, што вызначаюцца спосабам існаваньня, вольным ад абмежаваньняў часу, прасторы, раскладаньня і сьмерці; 2) як слова (logos), заклікаўшае і запрашаўшае да жывога удзелу ў гэтай экзыстэнцыяльнай падзеяю Царквы, да сьведчаньня, толькі на узроўні досьведу, аб еўхарыстычным спосабе існаваньня.
Такім чынам, пазнаньне хрысьціянскага дабравесьця нараджаецца з дзейснага удзелу альбо ў пэўных адносінах, альбо ў закліку да удзелу ў гэтых адносінах. І праверка сапраўднасьці гэтых адносін, удзелы ў падзеях Царквы, можа адбывацца толькі нэгатыўна – сьведчаньнем аб фактычным іх зьмене, іншымі словамі – аб ерасі.
Догматы, як кадыфікаваныя азначэньні царкоўнага досьведу, не зьяўляюцца да таго, як узьнікае скрыўленьне гэтага досьведу - ерась. Вось чаму сама ерась у сваёй аснове – гэтае не ідэалягічнае ухіленьне ад дагматычных азначэньняў, але практычнае размываньне адносін, складальнікаў экзыстэнцыяльную падзею Царквы. Тэрмін “ерась” паказвае на адрыў і выхад за межы адносін, складаючых Царкву ў яе поўнасьці (кафалмчнасьць) у кожнай маёнткавай еўхарыстыі.
2. Паданьне як выраз досьведу
Адносіны, складаючыя экзыстэнцыяльныя падзеі Царквы, не расплывістыя і не абстрактныя. Гэта суцэль пэўныя спосабы, тыпы і формы дзейныя, якія робяць магчымай сувязь з жыцьцём і існаваньнем. Гэтыя пэўныя спосабы перадаюцца ад пакаленьня да пакаленьня як плён і выраз агульнага досьведу. Перадаецца (“перадаваць” па-грэцку – paradido) менавіта практыка дасьведчанага удзелу ў спосабе існаваньня Царквы. Гэтая перадача ў досьведзе завецца Паданьнем (грэцкі paradosis) Царквы.
Паданьне – гэта перадача досьведу, г.з. прыцягваючыся зносіны ў адзіным і тоесным досьведзе: “Аб тым, што мы чулі, што бачылі сваімі вачамі, што разглядалі і што адчувалі рукі нашы, аб Слове жыцьця, – бо жыцьцё зьявілася, і мы бачылі і сьведчым, і ўзьвяшчаем вам гэтае вечнае жыцьцё... каб і вы мелі зносіны з намі” (1 Ян 1:3). Жыцьцё вечная – не догма і не ідэалёгія. Гэта гістарычны досьвед і успрыманьне чалавекам Таго, Хто паўстаў з мёртвых, Ісуса Хрыста, досьвед і успрыманьне пэўнага экзыстэнцыяльнага факту, які працягваецца, каб быць актуальным і паказаным у кожнай памеснай еўхарыстыі. Без удзелу ў зносінах людзей, якія спазнаюць жыцьцё вечнае, без непасрэднага досьведу гэтага еўхарыстычнага спосабу успрыманьня і, адпаведна, без Паданьня–перадачы практыкі (тыпаў і формаў) гэтага самога досьведу, хрысьціянскага дабравесьця, гэта толькі “бессэнсоўная балбатня” (Лк 24:11), пустая ідэалёгія.
3. Паданьне і індывідуальныя “меркаваньні”
Калі пазнаньне дабравесьця – гэта плод дасьведчанага удзелу ў адносінах зносін, то ператварэньне гэтага пазнаньня ў індывідуальныя “меркаваньні”, індывідуальныя інтэлектуальныя перакананьні, сьведчыць аб яго зьмене.
Новая выява існаваньня (“жыцьцё вечнае”), абвешчанае Царквой, складаецца ў дзейсным адхіленьні індывідуалізму і ажыцьцяўленьні жыцьця як зносін любові, у якім людзі выводзяць сваё існаваньне не з прыроды, але з адносін – гэта не іх тленная біялягічная індывідуальнасьць, але высільваньне (“кеносіс”) усякага індывідуальнага пачатку і прынашэньне сябе ў любові. “Хто пакладзе душу сваю дзеля Мяне, той зьберажэ яе” (Лк 9: 24). Царкоўны спосаб існаваньня – гэтае ажыцьцяўленьне троечнага спосабу існаваньня, вечнага жыцьця Бога, Які ёсьць Любоў (1 Ян 3: 16), узаемапранікненьні (пэрыхарезы) існаваньні Трох Боскіх Асоб. Бог вечны не таму, што гэта абумоўленае Яго прыродай, але таму, што Ён вольна валіць Сябе жыць, паколькі Ён любіць, і Любоў ёсьць Ягоны спосаб існаваньня.
Такім чынам, усякая чалавечая зацятасьць у захаваньні індывідуалістычнага існаваньня – гэтае адхіленьне дабравесьця аб вечным жыцьці, зацятасьць у сьмерці. Разуменьне дабравесьця як “крыніцы” індывідуальных мэтафізычных меркаваньняў (індывідуальнай “веры”) і нормаў індывідуальнай маральнасьці – гэтае сапраўднае скасаваньне добрай весткі, радыкальнае адхіленьне самой сутнасьці зарокаў Царквы.
Вось чаму зьмена разуменьня дабравесьця par excellence (па перавазе) – гэта яго адрыў ад досьведу адносін, утвараючых “эвангельскі” спосаб існаваньня, гэтае разуменьне, якое адлучае сябе, такім чынам, ад досьведу удзелу ў еўхарыстычным Целе Царквы. У гэтым выпадку рэальная экзыстэнцыяльная падзея – Добрая вестка – ператвараецца ў індывідуальную ідэалёгію, індывідуальную “рэлігію”, індывідуальную мараль, але нішто з гэтага не можа выратаваць чалавека ад сьмерці.
Гісторыя хрысьціянства – сынтэз і выцісканьне усёй справы чалавецтва, разьмешчанага на лязе волі, гэта таксама гісторыя, складзеная з адчужэньня і ерасяў: разнастайная зацятасьць у сьмерці, якая супрацьпастаўляла сябе праўдзіваму жыцьцю. Людзі прагнуць жыцьці, але ў тое ж самы час адпрэчваюць яе неабходныя умовы: рызыка адносін, выхад з сябе, прапанова сябе ў ахвяру любові. “Грэхападзеньне” чалавека – гэта яго шлях да індывідуалістычнага існаваньня ў якасьці “самотнай асабістасьці”. Чалавек атаясамляе існаваньне і жыцьцё з мінаючымі здольнасьцямі сваёй біялягічнай індывідуальнасьці. Людзі імкнуцца зацьвердзіць сябе сродкам сваіх індывідуальных дабрадзейнасьцяў. Яны зьмяняюць (г.з. перакручваюць) свае адносіны (з іншымі), імкнучыся да прымусу, панаваньня, эксплёатацыі, або нават наадварот – да падначаленьня саміх сябе бясхібным чынам і аўтарытэтам, якія сваёй прызнанай вагай гарантуюць чалавеку індывідуальную браню.
На гэтым шляху яны ператвараюць дабравесьце царквы – часам Пісаньне, часам Паданьне, а часам і іх разам – у аб'ектыўны “аўтарытэт”, з якога яны чэрпаюць мэтафізычныя і маральныя ісьціны, якія падсілкоўваюць іх эгацэнтрычную самаўпэўненасьць. Яны робяць з Царквы “рэлігію”, ператвараючы яе ў інстытуцыю, забясьпечаную бюракратыяй, якая кіруе верай так, як быццам вера – гэта ідэалёгія. Аўтарытэт інстытуцыі і вага, уласьцівы ідэалёгіі, гарантуюць правільнасьць індывідуальнага выбару “веры”. Усё працуе на то, каб забясьпечыць заняпалага чалавека бранёй, каб спрыяць яго зацятасьці ў сьмерці. Еўхарыстыя перастае быць ажыцьцяўленьнем эвангельскага спосабу існаваньня, зьявай праўдзівага жыцьця і ператвараецца ў індывідуальны абавязак удзельнічаць у агульнай малітве. Дагмат, які выказвае агульны царкоўны досьвед, ператвараецца ў аўтаномны ідэалягічны зьмест, у рацыяналістычны дысцыплінарны кодэкс, што абараняе індывіда ад няведаньня і памылак. Багаслоўе падпарадкоўваецца прыярытэту мэтад, ператвараючыся ў пабудаваную на доказах “навуку”, якая прапануе інтэлектуальна несумнеўныя факты. Аскэза верных – акт і практыка удзелу ў дынаміцы адносін, складаючых Царкву, – кадыфікуецца як правілы закона і прынцыпы індывідуальнай маральнасьці. Такім чынам, паданьне, замест таго, каб быць перадачай і успрыманьнем жывога досьведу, ператвараецца ў збор скамянелых формул “праваслаўя” (артадоксіі), сілкуючых індывідуальную самадастатковасьць, адданую мёртвым схемам.
4. Традыцыяналізм ператварае Царкву ў рэлігію
На мове царквы мы называем “традыцыяналізмам” крайнюю тэндэнцыю ператварыць Царкву ў рэлігію, замяніць зносіны ў царкоўным Целе індывідуальнай дысцыплінай і прытрымліваньню гатовым мадэлям і кадыфікаваным формулам. Спосабы удзелу ў царкоўных зносінах адлучаюцца і пачынаюць існаваць незалежна ад самога факту удзелу і яго працягу, перастаюць служыць і выяўляць уключанасьць у царкоўны спосаб існаваньня. Яны абсалютызуюцца ў якасьці самадастатковых каштоўнасьцяў, становяцца ідаламі, незалежнай “сьвятой” дадзенасьцю, якую неабходна захоўваць цэлай і нязьменлівай на ўсе часы.
Іншымі словамі, традыцыяналізм падмяняе унікальнае і жыцьцёва важнае функцыянаваньне царкоўнага Паданьня (перадачу досьведу праз тыпы і формы дзейнасьці, якія робяць магчымай сувязь з жыцьцём і існаваньнем) мноствам “паданьняў”, адрэзаных ад перадачы сумеснага досьведу. Гэтыя “паданьні” разумеюцца як аўтаномны "рэлігійны" матэрыял, аб'ектываваны і нязьменлівы, перадаваемы ад пакаленьня да пакаленьня, як каштоўная радавая спадчына. Гэтая каштоўная спадчына павінна захоўвацца нязьменным не таму, што яно дакранаецца нашага жыцьця і дынамікі нашых надзей, але таму, што само гэтае захаваньне надзяляе нас галоўным у пазнаньні, дае нам імя адданых наступнікаў.
Вядома, у царкоўным жыцьці маюцца нейкія “канстанты” на усе часы: догматы, маральныя правілы, літургічныя чыны. Аднак не выпадкова першыя “дагматычныя” фармулёўкі хрысьціянскага багаслоўя (рашэньні Сусьветных сабораў непадзеленай царквы) былі названыя межамі (орасамі), а не догматамі. Мяжа пазначае мяжу, г.з. абмежаваньне, дэтэрмінацыю (апісаньне) царкоўнага досьведу. Як апісаньне і абмежаваньне, азначэньне ніколі не замяняе і не вычэрпвае досьведу, але толькі суадносіцца з ім: яно пазначае досьвед. Гэтак жа маем справу і з канонамі, якія былі прынятыя на Сусьветных саборах: яны вызначаюць і адзначаюць неабходныя перадумовы правільнага ладу Царквы або маральнасьці удзельнікаў еўхарыстычнага збору, ніколі не замяняючы і не вычэрпваючы дынамікі дасягненьня правільнага ладу і маральнасьці. Падобна гэтаму і богаслужбовы чын (тэкст і структура богаслужэньня, гімнаграфія і іканаграфія) захоўвае і выяўляе еўхарыстычнае ажыцьцяўленьне Царквы, не замяняючы і не вычэрпваючы яго.
У традыцыяналізьме жа, наадварот, догматы, каноны і літургічныя чыны перастаюць суадносіцца з царкоўным досьведам, пазначаць і вызначаць яго. Кожны элемэнт набывае самадастатковасьць і становіцца каштоўнасьцю сам па сабе. Догматы ператвараюцца ў ідэалягічныя прынцыпы, каноны – у заканадаўчыя пастановы, а літургічны чын – у абавязковы цырыманіял. І індывід, “які прымае” гэтыя прынцыпы, што выконвае пастановы і пэдантычна выконваючы цырыманіял, упэўнены ў сабе, у сваёй "веры", у сваёй “дабрадзейнасьці” і сваім “набожнасьці”, нават калі ён так ніколі і не спазнаў досьведу таго спосабу існаваньня, які складае Царкву.
5. “Артадоксія” – гэта не традыцыяналізм
На мове нашых сучасьнікаў слова “традыцыйны” мае тэндэнцыю атаясамляцца, на узроўні значэньня, са словам “артадаксальны”. Вядома, артадоксія мае тэндэнцыю пазначаць прыхільнасьць догме, літары ідэалёгіі. Але на практыцы гэта эквівалентна кансэрватызму, зацятасьці ва ўспадкаваных формах кадыфікаванай практыкі. У гэтым даляглядзе той чалавек артадаксальны, хто застаецца адданы першапачатковай і сапраўднай фармулёўцы вучэньня, строгаму прытрымліваньню асьвячонай практыцы, у супрацьлегласьць тым, хто зьмяняе першапачатковую сапраўднасьць або адыходзіць ад яе.
Такім чынам, любая дагматычная ідэалёгія – рэлігійная, грамадзкая або палітычная – мае сваю артадоксію. Людзі кажуць, напрыклад, аб лютэранскай, фрэйдысцкай або марксісцкай артадоксіі, каб пазначыць прыхільнасьць (кансэрватыўную і, увогуле, бясплённую) фармулёўкам самога Лютэра, самога Фрэйда або самога Маркса – у параўнаньні гэтай прыхільнасьці з найпозьнімі інтэрпрэтацыямі або рэформамі падмуркамі ідэй, хоць гэтыя найпозьнія інтэрпрэтацыі могуць мець і стваральны характар.
Звычайна заклік да артадоксіі робіцца не без таго, каб карыстацца славай узгадваньня верным першапачатковага і сапраўднага. Пад “карыстацца славай” мы маем на увазе звычайнае прызнаньне і павагу да спадчыны паданьня, але таксама і да людзей, якія яго захоўваюць і уяўляюць. Такім чынам, артадоксія прыводзіцца ў дзеяньне як сродак апраўданьня не гэтулькі кансэрватыўных ідэй, колькі кансэрватыўных людзей. Яна часта служыць таму, каб псыхалягічна “падмаляваць” маладушнасьць духоўнага бясплодзьдзя. Тыя, хто не адважваецца або не можа стварыць у сваім жыцьці нічога новага, становяцца фанатычнымі прыхільнікамі артадоксіі. З яе яны чэрпаюць важкасьць, аўтарытэт і, нарэшце, уладу як прадстаўнікі і захавальнікі сапраўдных каштоўнасьцяў – гэта абаронцы формаў, тлумачальнікі літары. У канчатковым рахунку яны ператвараюць так званую артадоксію ў разнавіднасьць індывідуальных дасьпехаў эгацэнтрызму.
6. Фундамэнталізм у Праваслаўі
Калі падчас Вялікай схізмы адзінаццатага стагодзьдзя (1054 г.) папа і патрыярх Рыму узяў на сябе ініцыятыву па расколваньні адзінага цела адзінай, сьвятой, саборнай (кафалічнай) і апостальскай Царквы, аддзяліўшы цэрквы Заходняй і Цэнтральнай Эўропы, ён прысвоіў ім імя “Каталіцкай цэрквы”. Астатнія патрыярхі хрысьціянскай “ойкумены” (сусьвету) сталі пазначаць сябе “праваслаўнымі”, каб адрозьніць Праваслаўную кафалічную царкву ад Рымскай каталіцкай царквы.
Такім чынам, пазначэньне “праваслаўны” ставіцца да спэцыфічнага шляху разуменьня кафалічнасьці царквы. Стрыжнем усіх багаслоўскіх новаўвядзеньняў Рыму было вытлумачэньне кафалічнасьці як геаграфічнай унівэрсальнасці, у то час як Праваслаўе заставалася перакананае ў кафалічнасьці кожнай мясцовай еўхарыстыі. Для Праваслаўя кожная асобная еўхарыстыя, якая зьдзяйсьняецца з згадваньнем мясцовага япіскапа, ажыцьцяўляе і уяўляе дасканалую Царкву ў яе поўнасьці (грэцкае katholou) і экзыстэнцыяльная падзея спосабу існаваньня, абвешчаным Эвангельлем.
Калі са часам вялікая частка хрысьціянскай “ойкумены” была падпарадкаваная турэцкаму варварству (у XV стагодзьдзі), старажытныя патрыярхаты (Новага Рыму–Канстантынопалю, Александрыі, Антыёхіі і Ерусаліма) былі на шмат стагодзьдзяў асуджаныя на культурнае маўчаньне і паніжэньне колькасьці. Наадварот, Цэнтральная і Заходняя Эўропа ў часы Рэнэсансу і затым Асьветы стала маці літаральна “касмаганічнай” культурнай трансфармацыі. Заходнеэўрапейская цывілізацыя (спосаб ладу, але таксама і разуменьні жыцьця) прадэманстравала дзіўны дынамізм і унівэрсальнасць, стаўшы сынонімам прагрэсу і разьвіцьці чалавечага грамадзтва.
Людзі, застаўшыеся праваслаўнымі і змагаўшыяся за вызваленьне ад турэцкай няволі, у XIX стагодзьдзі былі вельмі хутка асыміляваныя ў заходнюю выяву прагрэсу і разьвіцьця або самі імкнуліся да асыміляцыі. Радыкальнае “уваходжаньне ў захад” праваслаўнай Расеі было справакаванае ў XVIII стагодзьдзі рашучымі рэформамі Пятра Вялікага. Такім чынам, пачынаючы з гэтага часу заходняя прылада і разуменьне жыцьця стала таксама панаваць і сярод праваслаўных. Багаслоўскія і эклезыялёгічныя адрозьненьні, падзяляючыя Праваслаўе і Захад, перасталі адлюстроўвацца ў рэальным жыцьці людзей. З гэтага часу Праваслаўе стала вылучацца толькі на узроўні чыста тэарэтычных ідэалягічных адрозьненьняў і арыгінальнасьці асобных абрадавых практык.
Ідэалягічнае і абрадавае разуменьне царкоўнага Праваслаўя непазьбежна прыводзіць да узрастаньня традыцыяналізму. Вось чаму нават цяпер у Праваслаўных цэрквах можна бачыць багацьце цьвёрда кансэрватыўных рухаў, якія падмяняюць сабой праўдзівае Праваслаўе. Можна бачыць адраджэньне ідэалягічнага анты–заходніцтва, фанатычную апазыцыю “экумэнічнаму руху” і недавер да міжхрысьціянскага “дыялёг”. Гэтыя сымптомы, шматлікія ў сёньняшнім Праваслаўі, у сутнасьці не адрозьніваюцца ад таго, што можна роўна бачыць у Рымскім Каталіцызьме або ў Пратэстанцызьме. Марфалёгія і тыпалёгія гэтых сымптомаў можа адрозьнівацца, але дзіўная падабенства характарыстык тых людзей, хто паўсюль складае традыцыяналізм: тое ж стан розуму, тая жа псыхалёгія, тыя жа стэрэатыпы, тыя жа нежыцьцёвыя кадыфікацыі.
Гэтае падабенства антрапалягічных наступстваў паказвае агульны і асноўны характар любога традыцыяналізму, яго сапраўдны твар, як я апісаў яго на гэтых старонках: гэта стабільная прыхільнасьць эгацэнтрычным дасьпехам індывідуальнасьці пасродкам схем закону, ідэалягічнай перакананасьці і формаў, якія робяцца ідаламі; гэта адмова прымаць удзел у досьведзе зносін у адносінах, страх даросласьці, г.з. боязь волі, боязь рызыкі, які непазьбежны, калі прапаноўваеш сябе ў ахвяру любові.
У традыцыяналізьме можна ясна бачыць зьмену і скрыўленьне меж дабравесьця Царквы.
Пераклад “Беларускай Аўтакефаліі” з працы: Christos Jannaras. “The Challenge of Orthodox Traditionalism” // Consilium Special/Fundamentalism as an Ecumenical Challenge/ Ed. by Hans Kung and Jurgen Moltmann, SCM Press, Lnd, 1992.
