мітрапаліт Антоні (Суражскі)
Магчыма, у мяне нядосыць правоў і падстаў выступаць тут з такой тэмай, але Дастаеўскі ў адным зь сваіх твораў кажа, што калі вас сапраўды займае нейкі пытаньне, калі вы сапраўды зацікаўленыя і перакананыя ў чымсьці, вы і ў праве і абавязаныя казаць аб гэтым. І я жадаў бы пагаварыць аб некаторых пакладзеных у падмурак, няўхільных чалавечых каштоўнасьцях у іх сувязі зь мэдыцынай і закрануць пытаньне пакуты наогул і пытаньне сьмерці, яе месца ў стаўленьні да нас, мэдыкаў, хрысьціян, сьвятароў, таму што я — так ужо здарылася — адначасна сьвятар і былы мэдык.
Адразу пасьля вайны, у сувязі зь Нюренбэргскім працэсам і расьсьледаваньнямі адносна канцэнтрацыйных лягераў, зьявіліся дакумэнты аб выкарыстаньні палонных у якасьці паддосьледнага матэрыялу для мэдыцынскіх дасьледаваньняў. Не удаючыся ў абмеркаваньне альбо апісаньне фактаў, я жадаў бы падкрэсьліць, што першапачаткова з пункту гледжаньня мэдыцынскай традыцыі пацыент ніколі не можа разглядацца як прадмет аб'ектыўнага дасьледаваньня, зь ім нельга абыходзіцца як з паддосьледным быдлам. Я думаю, мэдыцына як галіна чалавечай дзейнасьці займае сапраўды адмысловае месца менавіта таму, што навука ў ёй спалучаецца з каштоўнасьцямі, падыходам, не маючым нічога агульнага зь навукай. У аснове мэдычнага падыходу спагада, а спагада па самой сваёй прыродзе не навукова. Гэта чалавечы падыход, які можа быць прыўнесены ў любую галіну чалавечай дзейнасьці; але мэдыцына зусім не існуе па—за спагадай, без спагады. Мэдык, калі ён толькі чалавек навукі, здольны холадна, стрымана, абыякава рабіць тое, што патрабуецца, без усякай спагады да пацыента, мэдык, для якога галоўнае — не пацыент, а дзеяньне лекаваньня, будзь то лекавае лячэньне, хірургічнае умяшаньне або іншыя мэтад — не мэдык у тым сэнсе, у якім я спадзяюся, я жадаў бы, каб мы усё думалі аб мэдыцыне.
Я памятаю маладога лекара (цяпер ён займае кафедру хірургіі ў Францыі), зь якім мы абмяркоўвалі перад вайной аргумэнты за і супраць анэстэзіі пры той ці іншай апэрацыі, і ён прама заявіў, што адзіная мэта анэстэзіі — палегчыць працу хірурга. Ці пакутуе пацыент ці няма — зусім абыякава. Я не перабольшваю, ён менавіта гэта казаў і меў на увазе; ён бы разрэзаў пацыента жыўцом, калі б гэта можна было зрабіць без перашкод, без таго, каб апэрацыя не зрабілася цяжэй і меней прыемная — для яго, лекара. Я таксама сустрэў падчас вайны маладога ваеннапалоннага хірурга. Ён меў доступ да палонных салдат і афіцэраў сваёй краіны. Я прапанаваў яму свае паслугі ў якасьці анэстэзіёляга. Ён паціснуў плячамі і сказаў: “Мы маем справу зь салдатамі, яны павінны быць гатовыя да пакуты”. І ён апэраваў без анэстэзіі кожны раз, калі гэта не стварала праблем яму. Я памятаю адну зь яго апэрацый. У салдата быў велізарны нарыў на назе, пры выкрыцьці якога лекар адмовіўся ужыць анэстэзію. Ён апэраваў без зьнячуленьня; салдатаў выў і лаяўся. Калі апэрацыя скончылася, да пацыента вярнулася самавалоданьне, і, будучы дысцыплінаваным і добра вымуштраваным салдатам, ён перапрасіў перад лейтэнантам за свае выразы. І я памятаю, той адказаў: “Нічога, вашы выразы былі супамерныя вашага болю, я вас выбачаю”.Але яму і ў галаву не прыйшло, што боль быў супамерная яго нялюдзкасьці і поўнай адсутнасьці пачуцьця салідарнасьці.
Я даю вам гэтыя прыклады, таму што, хоць такія сытуацыі сустракаюцца не кожны дзень, людзі губляюць успрымальнасьць і часам у самай звычайнай сытуацыі могуць быць гэтак халодныя, да такой ступені пазбаўлены чалавечага спачуваньня, чуласьці, што губляюць права лічыцца мэдыкамі. Яны мясьнікі, тэхнікі, але не мэдык. Французскі пісьменьнік Ларошфуко кажа: “Чалавеку заўсёды дастае мужнасьці несьці пакуты іншых людзей”. Менавіта гэтага мэдык не мае права рабіць, такім ён не можа быць. У аснове стаўленьня лекара да пацыента, да праблемы хваробы, да усёй этыкі і філязофіі мэдыцыны ляжыць спачуваньне, пачуцьцё салідарнасьці, шанаваньне і глыбокая павага перад чалавечым жыцьцём, ахвяраваньне таму адзінаму чалавеку, які цяпер перад ім. Без гэтага мэдыцынская дзейнасьць можа быць надзвычай навуковай, але страціць самую сваю сутнасьць.
Аднак спачуваньне не азначае сэнтымэнтальнасьць. Тыя зь вас, зь нас,у каго ёсьць досьвед трагічных сытуацый, у хірургіі ці пры тэрміновай мэдыцынскай дапамозе, асабліва ў напружаных акалічнасьцях і сытуацыях, выдатна ведаюць, што варта заставацца без эмоцый, прынамсі, пакуль мы заняты пацыентам. Немагчыма апэраваць пад абстрэлам у стане хваляваньня; страляюць у вас ці не, уся ваша увага павінна быць засяроджана на пацыенце, таму што ён важней вас, вы існуяце дзеля яго, адзіны сэнс вашага быцьця — ён, яго патрэбы. Спачуваньне — не спагада таго роду, якое мы часамі выпрабоўваем, якое часам адчуць лёгка, а часам выклікаецца коштам вялікіх высілкаў уяўленьня. Гэта не спроба выпрабаваць тое, што адчувае іншы; бо гэта проста немагчыма, ніхто не можа перажыць зубны боль свайго блізкага, ужо не кажучы пра больш складаныя эмоцыі ў той момант, калі чалавек пазнае, што ў яго рак ці лейкамія, што яго падцікоўвае сьмерць, што яму наканавана памерці. Я памятаю адну зь маіх верніц, якая страціла дзіця. Малады сьвятар падышоў да яе пасьля службы выказаць спагаду і безразважна дадаў: “Я так добра вас разумею”. Яна, чалавек прамой, павярнулася да яго і рэзка сказала: “Дурань, вы нічога не разумееце! Па—першае, вы не маці, па—другое, вы ніколі не гублялі дзіця; вы не можаце зразумець, што я адчуваю”.
Гэта вельмі важнае адрозьненьне; трэба прайсьці выхаваньне, трэба вырашыцца выхоўваць у сабе здольнасьць адклікацца усім розумам, усім сэрцам, усім уяўленьнем на тое, што здараецца зь іншымі, але не імкнуцца адчуць амаль нутром, амаль фізычна пакуту, якая не наша, эмоцыю, якая не прыналежыць нам. Пацыент не мае патрэбу ў тым, каб мы адчувалі яго боль ці яго пакуту, ён мае патрэбу ў нашай творчай спагадлівасьці на яго пакуту і яго становішча, мае патрэбу ў водгуку досыць творчым, каб ён падштурхнуў нас да дзеяньня, якое ў першую чаргу караніцца ў павазе, у глыбокай павазе ў адносінах да гэтага чалавека. Не да ананімнага пацыента, не да сёмай койкі трынаццатай палаты, але да чалавека, у якога ёсьць імя, узрост, рысы твару, у якога ёсьць муж ці жонка, ці умілаваны, ці дзіця. Да кагосьці, хто павінен стаць для нас да мяжы пэўным і чыё жыцьцё, такім чынам, значнае не толькі таму, што такое наша стаўленьне да жыцьця наогул, не таму, што нас навучылі, што наша мэта — абараняць жыцьцё, падаўжаць яе як мага даўжэй і г.д., але таму што гэты вызначаны чалавек, падабаецца ён мне ці не, значны.
Але для каго? На гэта пытаньне мы можам адказаць па—рознаму, паводле нашай веры ці яе адсутнасьці. Калі мы хрысьціяне, калі мы наогул верым у Бога, калі мы верым, што ніхто не прыходзіць у гэты сьвет інакш як закліканы быць, жаданы, умілаваны Богам любові, тады гэты чалавек значны прынамсы для Бога. Але — баюся, гэта мы забываем вельмі лёгка — няма чалавека, які не быў бы значны хоць для кагосьці. Гэта асабліва датычыцца злыдняў, ваенных злачынцаў, людзей, якіх мы вінавацім у нялюдзкасьці. Хто б ён ні быў, у яго ёсьць маці, жонка, брат, сястра і г.д. Магчыма, самыя блізкія людзі, сапраўды любячыя таго, каго — як уяўляецца нам — варта не любіць, а толькі засудзіць, ведаюць толькі адзін бок яго асобы. Цалкам магчыма, што той бок, якую ведаюць яны, гэтак жа рэальны, як той, якой ведаем мы, але невядомы ім. Я цяпер чытаю “Архіпэляг ГУЛАГ” Салжэніцына. У адной з частак ён падкрэсьлівае той факт, што чалавек, мужчына ці жанчына, зусім па—рознаму паўстаюць розным сустрэтымі ім людзям; і ён цытуе гутарку, які быў яму пераказалі. Адзін зь самых жорсткіх сьледчых быў жанаты, і аднойчы яго жонка, якая ведала яго пад зусім іншым кутом, сказала сяброўцы: “Мой муж такі добры сьледчы. Ён распавядаў мне, што быў зьняволены, які тыднямі адмаўляўся прызнацца ў сваіх злачынствах, пакуль яго не адправілі да майго мужа, і пасьля ночы гутаркі муж выціснуў у яго поўнае прызнаньне”. Гэта жанчына паняцьця не мела пра тое, якім чынам гэта прызнаньне было атрымана. Яна не ведала мужа з гэтага пункта гледжаньня. Зразумела, гэта крайні прыклад; але ніхто зь нас не ведае іншых зь усіх бакоў.
Мы вельмі мала ведаем сябе, мы і не падазраём, якім чалавекам мы здольныя зрабіцца пры нечаканых акалічнасьцях, не пад ціскам, а проста таму што мы раптам растворымся ў ананімнасьці. Гэтак здараецца зь людзьмі падчас вайны, гэтак шматлікае людзі зьдзяйсьняюць з—за сваёй безаблічнасьці: у чалавека няма імя, ён проста адзін са мноства салдатаў. Я настойваю на гэтым, таму што вельмі лёгка ў некаторых абставінах сказаць, што жыцьцё дадзенага чалавека не мае значэньня, у той час як жыцьцё іншага важнае. Пакідаючы убаку тую абсалютную каштоўнасьць, якую Бог надае кожнаму зь нас, несумнеўна, што калі мы спытаем саміх сябе альбо Пісаньне, якая каштоўнасьць кожнага зь нас у вачах Бога хрысьціян, мы можам адказаць: усё жыцьцё, уся сьмерць Хрыстова… Але акрамя таго, як я ужо сказаў. ніхто, ніводны чалавек у сьвеце не самотны. Заўсёды ёсьць хтосьці, для каго ён значны, і наша стаўленьне як мэдыкаў павінна быць — глыбокая павага да жыцьця, не проста ў агульных словах, але ў пэўным пакліканьні: ён значны, яна значная; як бы гэта мне ні было неспасьціжнае, ёсьць хтосьці, для каго ягоная сьмерць, яе пакута — востры боль і сапраўдная трагедыя.
У адносінах паміж мэдыкам і пацыентам ёсьць і іншы бок, якая таксама злучана з пачуцьцём спачуваньня, чалавечай салідарнасьцю, з глыбокай павагай да яго асабістага, адзінага, непаўторнага існаваньня. Гэта — тое, як пацыент аддае сябе ў рукі лекара і даручае сябе лекару. Тут ёсьць элемэнт, які уяўляецца мне вельмі важным. Лекар — гэта мужчына ці жанчына, у каго ёсьць сьвядомасьць значнасьці і, я б сказаў, сьвятасьці чалавечага цела. Пакуль мы здаровыя, мы думаем пра сябе як пра істот духоўных. Вядома, у нас ёсьць цела, якое дазваляе нам перасоўвацца зь аднаго месца ў іншае, дзейнічаць, атрымліваць асалоду ад жыцьця; мы валодаем пяцьцю пачуцьцямі, у нас ёсьць сьвядомасьць, адчувальнасьць — і усё гэта мы разглядаем у тэрмінах нашага духоўнага быцьця. Мы прымаем сваё цела як нешта само сабой зразумелае, у нейкім сэнсе мы ім карыстаемся, як толькі можам, але ніколі не думаем пра яго (ці вельмі рэдка) як пра партнэр, раўнапраўнага зь душой. І аднак, калі гэта цела слабее, калі хвароба, боль дзівіць наша цела, тады мы раптам выяўляем, што маё цела — гэта я сам. Я — не мая разгубленая сьвядомасьць, не мае пачуцьці ў трывозе, я — тое цела, якому зараз пагражае згуба, якое адданае болі. Хвароба гэта — не абавязкова рак, мы можам лезьці на сьцяну ад зубнога болю. Я аднойчы паспрабаваў паводзіць сябе аскетычным чынам альбо гераічна: у мяне разбалеўся зуб, і я вырашыў, што буду проста цярпець: хіба я не чыста духоўная істота? Мой чысты дух трываў боль на працягу усяго дня зь вялікай цяжкасьцю, затым надышла ноч,і я не мог спаць. Як ні дзіўна, мой узьнёслы дух не спаў з—за майго жаласнага цела. І каля дзьвюх гадзін ночы я парыўся ў скрыні з хатнімі прыладамі і вырваў свой зуб абцугамі, якія звычайна служылі для выцягваньня цвікоў.
У той момант я усьвядоміў, што дзіўным чынам маё цела і маё “я” можна было атоесьніць, яны незвычайна блізкія адно іншаму. Хіба той, хто хворы — кожны зь нас, усе мы — не выяўляе, якое вялікае значэньне мае наша цела? Што — калі гэта цела руйнуецца, што — калі яно становіцца непрыстойным, агідным, якое раскладаецца масай цела і костак? Падумайце пра свавольства, падумайце пра шматлікія іншыя захворваньні, якія могуць ператварыць наша цела ў нешта адпрэчанае, агіднае. А затым падумайце пра тое, як вы прыводзіце сябе, дакладней, як ваш велічны, выдатны дух прыводзіць гэта цела да лекара і кажа: вось я, бездапаможны, без надзеі, у страху. Я хворы, я не ведаю, што мне рабіць, але ты — можаш выратаваць мяне. Дапамажы, будзь уважлівы да гэтага цела, пастаўся да яго з глыбокай павагай, пастаўся да гэтага цела клапатліва!.. І як мы удзячныя, калі лекар, да якога мы прыйшлі, ставіцца да цела з глыбокай павагай, цнатліва. Як мы бываем удзячныя, калі выяўляем, што лекар, якому мы даручылі сваё цела, разумее, што такое чалавечае цела: што гэта не проста матэрыяльная абалонка для нашага узьнёслага духу, што цела — гэта і ёсьць мы; і гэта настолькі праўдзіва, што калі няма гэтага цела няма і нас у зямным разуменьні.
Усё гэта ляжыць у аснове чыста чалавечага стаўленьня лекара. Але існуе мноства праблем, прама злучаных зь мэдыцынскай этыкай. Я жадаў бы спыніцца на двух пытаньнях. Адзін зь элемэнтаў клятвы Гіпакрату ці старой мэдычнай клятвы абвяшчае, што лекар будзе захоўваць жыцьцё і палягчаць пакуты хворага. Практычна аж да апошняй вайны не было праблем адносна меж дзейнасьці лекара. Толькі пасьля вайны становішча выйшла з—пад кантролю ў тым сэнсе, што цяпер мы валодаем лекамі і авалодалі хірургічнымі і іншымі прыёмамі, якія дазваляюць сьцішаць пакуту да раней недаступных меж, супакойваць душэўныя пакуты і боль і падаўжаць жыцьцё. Дык вось: да якой мяжы мы мае права крочыць ў гэтым кірунку? Ці дазволена і ці магчыма рухацца ў гэтым кірунку да бясконцасьці ці ж ёсьць крытэры, якія дазволяць нам (ці прымусяць нас) увайсьці ў супрацоўніцтва з пакутай і сьмерцю? Я растлумачу гэта слова “супрацоўніцтва” адным прыкладам.
Некаторыя зь вас, магчыма, чыталі кнігу Аксэля Мунтэ, вельмі папулярную ў трыццатыя гады, “Кніга аб Сан—Мікелі”. Я чытаў яе даўно і не магу успомніць у дэталях тое, што жадаю выказаць вам, але сутнасьць вось у чым. Калі аўтар быў маладым студэнтам — мэдыкам у парыскім шпіталі Гатэль—Дье (дзе і я пачынаў сваю мэдыцынскую адукацыю), спачатку ў яго было уражаньне, што уся мэдыцына — барацьба паміж лекарам і яго ворагам — сьмерцю. Сьмерць трэба было перамагчы, сьмерць трэба было ненавідзець, сьмерць нельга было прыняць, ёй трэба было супрацьстаяць любымі сродкамі. А затым, назіраючы за лекарамі і асабліва, магчыма, за сёстрамі, ён выявіў у тым, што датычыцца пацыента, значна больш тонкія узаемаадносіны паміж лекарам і сьмерцю. Ёсьць пэрыяд, калі можна змагацца за жыцьцё, надзея вялікая, мэдыцынскія сродкі абнадзейваюць у большай ці меншай ступені, і сапраўды, надзея парой апраўдваецца. Але ў іншых выпадках, зь іншымі пацыентамі, нягледзячы на усё, што ўжывалася, жыцьцё не можа абапірацца націску распаду, хваробы, няхай гэта будзе інфэкцыя, рак ці сухоты, ці старасьць. І ён са зьдзіўленьнем, а затым і зь нарастаючай цікавасьцю, з пачуцьцём, якое усё паглыблялася ў ім, заўважыў, што паміж лекарам і сьмерцю усталёўваюцца новыя узаемаадносіны, і што прыходзіць момант, калі лекар быццам абгортваецца да сьмерці і кажа: “Мой час прайшоў, надышоў твой час; давай супрацоўнічаць; уступі, будзь дабра…”
Я думаю, гэта стаўленьне да сьмерці вельмі важнае, яно проста адпавядае рэальнасьці жыцьця. Вернікі мы ці атэісты, мы усё стаім перад тым фактам, што прыйдзе момант, калі барацьба, бітва за тое, каб чалавек не памёр, ператворыць яго цела і розум і сэрца ў поле бітвы; яно будзе разьдзірацца, уціскацца. Барацьба будзе ісьці не за гэтага пэўнага чалавека, барацьба будзе ананімная. Гэта будзе ананімная бітва супраць сьмерці, безадносна таго, што сам чалавек перажывае падчас гэтай барацьбы за яго жыцьцё. Досьвед паказаў мне (і я павінен зь сумам сказаць, што мой досьвед паміраючых вялікі — у сям'і і вакол, у гады вайны, у гады навучаньня і працы ў шпіталях, а таксама і за дваццаць пяць гадоў майго сьвятарства), што два роды людзей спакойна сустракаюць сьмерць. Яны параўнальна рэдкія. Гэта праўдзіва веруючыя і шчырыя атэісты. Не могуць глядзець у твар сьмерці полувернікі ці тыя, хто верыць на чацьвярцінку, людзі нясьпелыя, людзі, якія не вераць у жыцьцё, у вечнасьць, у Бога, але ў той жа час не упэўнены, што скон азначае поўнае зьнішчэньне. Калі б можна было думаць аб сьмерці у тэрмінах поўнага зьнішчэньня, нябыту, праблемы ў нейкім сэнсе не было. Але бяда ў тым, цяжкасьць у тым (вы бо ведаеце, наколькі працэсы ў нашай сьвядомасьці бываюць пазбаўлены лёгік), што шматлікія людзі думаюць: Так, але як жудасна будзе выявіць, што мяне больш няма… Вы сьмеяцеся, але спытаеце сябе, наколькі вы бываеце лягічныя ў іншых абласьцях і наколькі вы упэўнены, што самі, думаючы пра сьмерць — не нейкага, а сваёй уласнай — не адчуваеце, што будзе жудасна патрапіць ў нябыт і убачыць: я — пустэча, ад мяне нічога не засталося…
Зразумела, з пункту гледжаньня лёгік гэта абсурд, але вельмі шматлікае ў нашым жыцьці абсурдна. Людзі нявернікі, па—сучаснаму упэўненыя ў поўным сваім зьнішчэньні, могуць паміраць, — я гэта бачыў; а таксама людзі, якія сустракаюцца са сьмерцю ў момант, у становішчы, якое надае сэнс іх сьмерці. Я вам дам прыклад. Матывы яго я пахваліць не магу, але ён добра ілюструе менавіта гэта стаўленьне. Падчас баёў у 1940 годзе я быў на фронце, прымаў параненых, і мне сказалі, што ў куце нашага намёту двое паміраючых немцаў. Паколькі я размаўляю па—нямецку, мяне папрасілі сказаць ім некалькі слоў, каб ім было не так самотна паміраць. Яны былі да таго зрашэчаны кулямі, што гэта не паддаецца апісаньню. Я зьвярнуўся да аднаго зь іх і, проста каб штосьці сказаць, спытаў: “Вельмі пакутуеш?” Ён на мяне паглядзеў дагасаючым позіркам і адказаў: “Я не адчуваю пакуты, — мы ж вас б'ём!..” Я не жадаю сказаць, што чыньнік, па якому ён забыўся пра уласныя пакуты, добры сама па сабе, але гэтак жа сказалі б пакутнікі, гэтак жа сказала б маці, калі б гаворка ішла пра жыцьцё яе дзіцяці.
Мы можам глядзець у твар сьмерці, калі штосьці надае ёй сэнс, калі наша вера дазваляе нам разглядаць сьмерць як адзін зь этапаў жыцьця; інакш мы на гэта няздольныя. Роля лекара, дылема для лекара вось дзе. У рэальным становішчы мы не пытаем, дакладней, вы не пытаеце пацыента, што ён думае пра жыцьцё і сьмерці. Вы прымушаеце яго жыць, дакладней, не жыць, а існаваць, перажываць жыцьцё. Вы падаўжаеце ягонае жыцьцё, прымушаеце яго перажыць сябе і перажываць увесь цяжар і боль і нуду гэтага выжываньня даўжэй, чым ён бы жадаў; і з гэтым этычная праблема дзеля прафэсійных мэдыкаў. Але як магчыма вырашыць гэту праблему? Няйначай, як улічваючы чалавечыя каштоўнасьці і не—мэдыцынскія фактары, таму што калі ў нас няма вызначанага стаўленьня да жыцьця і ягоным каштоўнасьцям, да сьмерці і яе месцу і значэньню, нам не застаецца іншага выбару, акрамя як прымушаць людзей жыць, пакуль яны не змогуць нарэшце зь уздыхам палягчэньня вырвацца зь нашых рук і увайсьці ў супакой. Але гэта праблема, зь якой павінны лічыцца прафэсійныя мэдык, яна павінна быць прадметам разважаньня студэнта — мэдыка. Так, жыцьцё — вышэйшая каштоўнасьць, але ці зьяўляецца жыцьцём простае ягонае падаўжэньне? Так, для хрысьціяніна сьмерць — апошні вораг, якога трэба перамагчы, але ці зьяўляецца перамогай над сьмерцю проста штучнае падтрыманьне жыцьця ў кімсьці, у кім яе не засталося? Ці зьяўляецца штучнае падаўжэньне жыцьця часткай нашай чалавечай барацьбы за перамогу жыцьця над сьмерцю? Я не вырашаю гэту праблему за вас, я стаўлю яе вам; у самага мяне ёсьць па гэтаму пытаньню уласнае меркаваньне.
Трэба прымаць ва улік і пакуту. Нам зараз вядомыя сродкі палягчаць фізычныя пакуты і душэўныя перажываньні і нуду. Ці апраўдана ужываньне гэтых сродкаў? Вы, верагодна, адразу пацісьнеце плячамі і скажаце: Вядома, хіба не ў гэтым наша мэта, хіба не гэтага кожны, хто пакутуе, чакае ад нас?.. Магчыма і так, але ў які момант мы павінны умяшацца і да якой ступені? Гэта, і зноў—такі, пытаньне чалавечых каштоўнасьцяў. Якая маральная каштоўнасьць асобы, якая перад тварам цяжкай страты аддае перавагу таму, каб пагрузіцца ў неадчувальнасьць, аддае перавагу пазьбегнуць болі і пакуты і жаху страты? Што гэта кажа пра узаемаадносіны, якія было паміж гэтым чалавекам і тым, які памёр? Такая пазыцыя вызначаецца стаўленьнем да жыцьця і стаўленьнем да сьмерці і стаўленьнем да сябе, вызначаецца страхам, вызначаецца яно вельмі розным чынам; але ці годная яно чалавека, ці можна яго апраўдаць? Ці жадаў бы кожны зь нас, каб яго жонка, маці дачка адмовілася прыняць гаркату ягонай сьмерці і сказала: “Я жадаю забыцца, я жадаю адчуваць, быццам ён не памёр, ці быццам гэта не мае значэньня”? Што гэта кажа пра чалавечыя узаемаадносіны, пра якія мы паўтараем да бясконцасьці, да млоснасьці? Дзе маё каханьне, калі я скажу: “Зараз, калі каханы памёр, каханая памерла — лепш забыцца пра гэта, лепш зрабіцца нячулым, таму што гэта мяне хвалюе…”? І яшчэ: якая чалавечая каштоўнасьць таго, хто настолькі баіцца пакуты, што ад страху пакуты ніколі не паглядзіць у твар ніякаму фізычнаму выпрабаваньню?
Я быў выхаваны, магчыма, дзіўным чынам, але удзячны гэтаму. Што да сьмерці, я памятаю дзьве фразы майго бацькі. Калі я быў вельмі малады, мы казалі пра сьмерць, і, не тлумачачы мне, што гэта такое, таму што гэтага трэба даведацца самастойна, бацька сказаў мне: “Навучыся на працягу усяго жыцьця так чакаць сваю сьмерць, як юнак чакае сваю нявесту”. І ў іншай выпадку, пры маім вяртаньні зь летняга лагеру, ён мяне сустрэў і сказаў: “Я турбаваўся пра цябе”. Я легкадумна адказаў: “Ты што, баяўся, што я скручу сабе карак?2 Бацька, які мяне моцна любіў, але цьвяроза, сказаў: “Не, гэта было б усё роўна. Я баяўся, ці не страціў ты сваю цэласьць”. І ён дадаў: “Памятай: жывы ты ці мёртвы — не мае значэньні, нават для цябе. Важна — дзеля чаго ты жывеш і дзеля чаго ты гатовы памерці”. Гэта датычыцца да сьмерці, гэта датычыцца і да пакуты. Што я гатовы вынесьці? Чаму мяне навучыць лекар у адносінах маёй пакуты? Прасьцей за усё шчодра забясьпечваць пацыентаў заспакойлівымі сродкамі, асьпірынам, фэнабарбітанам і іншым, каб ніхто зь іх не пакутаваў. Але які кошт гэтаму? Па—першае, толькі ў супрацьстаяньні наш характар мацнее, расьце мужнасьць, здольнасьць змагацца і адстойваць нашы каштоўнасьці. Хіба варта падрываць гэта, заахвочваць баязьлівасьць, дазваляць людзям жыць у страху і з—за страху сыходзіць ад выкліку, які кідае нам жыцьцё, сьмерць, пакута? Зь іншага боку — і гэта, думаю, цалкам відавочна — калі пачаць палягчаць боль, вы спачатку здольныя вытрымліваць нейкую яе ступень, а затым менш, яшчэ менш; і калі вы упэўнены, што ў любы момант можаце быць пазбаўлены ад болю, уступае новая пакута: боязь болю. Ёсьць люд, якія прымаюць асьпірын, каб не захварэлі зубы. Ну, можна сказаць: якая нам, лекарам, справа? Пацыент прыходзіць, і мая справа — адклікацца на яго запатрабаваньне… Не, наша справа — не проста адклікацца на яго запатрабаваньне, гэтак жа як справа сьвятара — не проста адклікацца на патрэбу. Мы не крама, не рэстаран, мы не цырк, наша справа — не проста раздаваць тое, што нам загадана раздаваць. У сучасным грамадзтве, дзе ў людзей — прынамсі, тэарэтычна — узрасло пачуцьцё агульнасьці, узаемнай адказнасьці, салідарнасьці (я не кажу пра вышэйшыя якасьці любові, таму што яна далёка вышэй нашага звычайнага узроўню), мы абавязаны ставіць свайго блізкага — і, зразумела, у першую чаргу — перад патрабаваньнем быць чалавекам. А быць чалавекам — вялікая справа, гэта мае на увазе адвагу, бясстрашнасьць, творчы падыход, і усё гэта не вышэй чалавечых магчымасьцяў, толькі мы самі недастаткова выкарыстоўваем свае магчымасьці.
Я думаю пра Солжаніцыне, які цяпер у цэнтры агульнай увагі. Некалькі гадоў таму назад ён быў затрыманы КДБ і меў адну з тых мілых гутарак, якія можна мець з палітычным вышукам. Яму было сказана замоўкнуць, больш не пісаць, не казаць, зрабіцца, як усё, — і ён адмовіўся. Тады яму сказалі: “Вы ужо былі ў турме, у лягеры, хіба вы не разумееце, што мы можам зь вамі зрабіць?” І ён адказаў: “Так, вы ужо зрабілі са мной усё, што маглі, і не зламалі мяне, і я вас больш не баюся”. Мы захапляемся ім, але ці можам мы пераймаць яму, калі не гатовыя супрацьстаяць цяжкасьцям? Ці не уяўляеце вы, што прабыць некалькі гадоў у турме і канцлягеры — свайго роду харызма, якая дае чалавеку бясконцую трываласьць, гераічная мужнасьць? Не, у турму трапляеш, у лягер адпраўляесься з той колькасьцю мужнасьці, якое ў цябе ёсьць. Зразумела (і гэта іншы бок пытаньня), калі мы дазваляем сабе жыць па самай найнізкай адзнацы, калі задавальняемся тым, што поўзаем, замест таго каб жыць, калі наша жыцьцё — багна, калі яна магла б біць ключом, тады, вядома, мы нічога не можам патрабаваць ад сябе. Я жадаў бы даць вам прыклад і не багаслоўскі і не мэдыцынскі. Падчас аднаго з бамбаваньня Парыжа я быў у звальненьні і апынуўся на чацьвёртым паверсе дому зь маці і бабуляй. Мы ніколі не спускаліся ў сховішча, таму што нам здавалася, што лепш ужо узьляцець у паветра, чым быць пахаванымі пад зямлёй. Мы пасядзелі, затым мая маці зрабіла вельмі павабную прапанову — пайсьці на кухню, разьвесьці вагонь з купкі рупліва намі сабраных трэсак, сагрэць воды і назваць гэта чаем — гэта усё што ў нас было. Яна пайшла на кухню, раздаўся выбух, затым яе крык, і я падумаў, што маму параніла. Яна ніколі не баялася абстрэлу, яна і да рэвалюцыі вяла вельмі мужнае жыцьцё. Я кінуўся на кухню і знайшоў маці на карачках на кухонным стале. Яна паказвала ў кут і казала: “Там… там…” — а там была мыш. Цікава, ці усьведамлялі вы калі—небудзь, як цяжка паглядзець на мыш? Яна занадта малая, яна далёка унізе. Паглядзець можна на штосьці вялікае, што зьяўляецца выклікам для нас, але калі глядзець на мыш, няма ні мышы, ні чалавека.
Гэта датычыцца пакуты, гэта датычыцца нашага стаўленьня да сьмерці. Я веру і жадаў бы, каб і вы верылі, што ў адказным грамадзтве, якое жадае пабудаваць град чалавечы, годны Чалавека — і для тых зь нас, хто вернік — град чалавечы, які мог бы вырасьці ў град Божы), роля мэдык — як і сьвятара, як і кожнага сябра грамадзтва, але ў сваім родзе — не ухіліцца ад выкліку, які ставіць нам жыцьцё, не быць тым, хто робіць людзей мяккімі, баязьлівымі, бездапаможнымі. Гэта прафэсія, у якой ёсьць бачаньне жыцьця, таму што ў нас ёсьць бачаньне сьмерці і іх супрацьстаяньні, таму што ў нас ёсьць бачаньне таго, што такое чалавек, і дзякуючы гэтаму бачаньню мы не сьмеем дазволіць сабе ці каму б там ні было б, быць ніжэй чалавечага росту.
Пераклад “Беларуская Аўтакефалія” па выданьню: Human values in Medicine. Delivered to the
