ТРЫЁДЗЬ ПОСНАЯ І ЯЕ АЎТАРЫ Ў ПЭРЫЯД ПЕРШАПАЧАТКОВАГА ЗБОРУ ГІМНАГРАФІЧНАГА МАТЭРЫЯЛУ

Рыгор Бітбунаў

Гімнаграфія сьвятых Андрэя Крыцкага, Яна Дамаскіна і Косьмы Маіўмскага ў Трыёдзі поснай

Першым па часе з гэтых творцаў сьпеваў зьяўляецца сьвяты Андрэй, спачатку манах ерусалімскага храму сьвятога Уваскрэсеньня, потым дыякан вялікай Канстантынопальскай Царквы і нарэшце япіскап Крыцкі († кал. 720). Адных толькі ягоных канонаў па старажытных ірмалёгіям налічваецца звыш 70. Сярод іх ёсьць каноны на нядзельныя дні, на памяці сьвятых, на сьвята Госпада і Багародзіцы.

Яго творы важныя, першым чынам, таму, што зьяўляюцца зыходнымі, дайшоўшымі да цяперашняга часу тэкстамі такога роду, хоць ён наўрадцы быў першым іх складальнікам. У сучаснай друкаванай Трыёдзі захаваліся наступныя каноны сьвятога Андрэя: у сераду сырнага тыдня – пра пост, Вялікі канон чацьвярга пятага тыдня, канон суботы Лазара, трысьпевы для пяці дзён Пакутнага тыдня. У рукапісных крыніцах знаходзяцца таксама каноны на Вербную нядзелю і чатырохсьпеў Вялікай суботы. Пералічаныя творы складаюць у сьвятога Андрэя толькі палову цыклу ягоных канонаў на рухомыя богаслужбовыя дні: яны працягваюцца канонамі на Вялікдзень, нядзелю Тамаша, міраносіц. На тыя ж дні каноны Яна Дамаскіна і Косьмы Маіўмскага выцясьняюць тэксты сьвятога Андрэя. Так, Студыйскі статут патрыярха Алексія (1025–1043) ужываньне канону апошняга на Вербную нядзелю заве ужо старым звычаем, а яго трысьпевы прадпісвае ужываць толькі да Вялікага чацьвярга. Значна скарочаны і трысьпевы Пакутнага тыдня: зь аднаго толькі трысьпеву пятніцы вылучана каля дзесяці трапароў. Не пазьбег скарачэньняў і Вялікі канон: славянскія крыніцы XII–XIV стагодзьдзяў у ягонай дзевятай песьні прыводзяць тры асаблівых трапара, якіх няма ў грэцкіх арыгіналах.

Па сваёй структуры і тэхніцы каноны сьвятога Андрэя як адны з першапачатковых сьпеваў падобнага характару значна адрозьніваюцца ад адпаведных твораў найБОЛЬШ позьніх творцаў: шматлікія іх асаблівасьці неаспрэчна карэспандуюць з біблейскімі песьнямі. У першую чаргу гэта датычыцца так званых ірмасаў у канонах сьвятога Андрэя. Напрыклад, першы і другі ірмасы Вялікага канону “Памагаты і Заступнік”, якія уяўляюць сабой 2—й верш песьні Вых. 15 з прыпевам з першага ягонага верша “Бо Слаўна праславіўся”, і “Пачуй неба”, дзе да паловы 1—га верша песьні Друг. 32 гімнограф далучае ад сябе толькі “І апяю Хрыста, ад Дзевы плоцьцю прыйшоўшага”.

Колькасьць песень у поўных канонах сьвятога Андрэя заўсёды дзевяць: ён не апускае, у адрозьненьне ад сваіх пасьлядоўнікаў, другую песьню.

Трапары ў канонах звышгоднага Андрэя сваёй ляканічнасьцю таксама нагадваюць старажытныя кароткія прыпевы, якія яны сабой і замяняюць. Колькасьць і разьмеркаваньне трапароў па асобных песьнях у яго не падпарадкавана ні акравершу, ні сымэтрыі, якую можна знайсьці ў пазьнейшы час і якая патрабуе аднолькавага складу песень. Аднак варта адзначыць, што ў большасьці выпадкаў для больш вялізнай біблейскай песьні сьвяты піша і большая колькасьць трапароў. Агульны лік апошніх у канонах сьвятога Андрэя, у параўнаньні зь навейшымі канонамі, заўсёды значна вышэй. Пры гэтым няма ніводнага прыналежнага яму канону, у якім бы яны ураўноўвалася суме вершаў усіх біблейскіх песень. Так, напрыклад, у каноне на Вербную нядзелю іх налічваецца каля 115, у Вялікім каноне – 250.

Абавязковага камэнтара патрабуе наступны факт: Траічныя і вялікая частка Багародзічных у канонах сьвятога Андрэя наўрадцы прыналежыць яму, бо сустракаюцца такія рукапісы, дзе першых няма зусім, а другія заменены. У сувязі з гэтым І.А. Карабінаў выказвае наступную думку: “Быць можа, і Траічныя, і частка Багародзічных прыналежаць пяру сьвятога Хвядора Студыта, таму што ў яго галоўным чынам назіраецца такая манера сканчаць песьні канонаў”[1].

Для гістарычнага станаўленьня Трыёдзі поснай прынцыпова важна, што сьвяты Андрэй быў першым аўтарам так званых трысьпеваў, якія лепш іншых жанраў дэманструюць спэцыфічнасьць разглядаемай богаслужбовай кнігі і нават далі ёй назву.

Крыніца аналізаваных твораў не новая: як і ў іншых канонах, звышгодны тут нязьменна ішоў усталяванай царкоўнай практыкай вершаслоўя біблейскіх песень. Іх зьмест строга адпавядае эвангельскім пачаткам, якія ёсьць на ранішніх і літургіях Пакутнага тыдня. Так, трысьпеў Вялікага панядзелку запазычаць зь Мк. 11: 12–18 (пра смакоўніцу; ранішняе Эвангельле) і Мц. 20: 17–18 (папярэджаньне Хрыстом вучняў пра Свае пакуты; літургійнае Эвангельле) і збольшага зь злучанай з гэтым днём памяці Іосіфа. Трысьпеў Пакутнага аўторку, у якім згадваюцца прыпавесьці пра мелючых, дзесяці дзевах, гаворыцца пра другое прышэсьце, а таксама прыводзіцца папярэджаньне Госпада пра надыход праз два дня Вялікадня і Ягоных пакутах, каардынуецца з пачаткамі гэтага дня: Лк. 12: 3–45 – Мц. 24: 45–25, 13 (адно ранішняе чытаньне) і Мц. 25: 14–20 (другое). Толькі для асяродзьдзя поўнай карэляцыі не назіраецца: трысьпеў апавядае пра памазаньне Хрыста блудніцаю ў доме Сымона і пра здраду Юды. Тым часам у паказаным эвагелістарыі пакладзены толькі апошні пачатак (для літургіі): Мц. 26: 14–16. У якасьці ж ранішняга чытаньня паказаны цяперашні пачатак (Ян. 12: 17–50).

З поўных канонаў сьвятога Андрэя асаблівай увагі заслугоўвае Вялікі канон. У задачы сапраўднай працы не уваходзіць яго падрабязны аналіз, таму ніжэй будзе зроблены толькі тыя заўвагі, якія злучаны зь дыяхранічнай інтэграцыяй дадзенага твора ў Трыёдзь посную. Памяць чацьверу пятага тыдня, калі гэты канон сьпяваецца, мае мінейны характар, а значыць, злучана з Чатырохдзесятніцай выпадкова. Некаторыя прыкметы паказваюць, што канон быў складзены сьвятым Андрэем у апошнія гады жыцьця, і, складаючы яго, звышгодны меў на увазе выключна індывідуальную духоўную рэфлексію. У самым каноне некалькі разоў згадваецца пра старасьць аўтара і пра заняпад яго душэўных і цялесных сіл, пра неабходнасьць рыхтавацца да сьмерці і адказу прад Судзьдзёй: “Зрынутага прад брамай Тваёй, Збаўца, хоць б у старасьці не адрынь мяне ў пекла, ні з чым, але перш сьмерці, як Чалавекалюбца, даруй мне грахоў адпушчэньня.”, “Зь юнацтва я, Хрысьце, запаветы Твае пераступіў, горача, нядбайна, бестурботна правёў я усё жыцьцё, таму заклікаю да Цябе, Збаўца: “Хоць б пры канцы, выратуй мяне!” (серада, песьня 1). Параўнай таксама: “Набліжаецца, душа, канец, набліжаецца, і ты не рэўнуеш, не рыхтуесься; час скарачаецца…” (панядзелак, песьня 4); “Зьніклі дні мае, як сон абуджанага, / таму як Езекія я плачу на ложку маім, каб дададзена мне было часу жыцьця…” (чацьвер, песьня 7); “ Гіёзія нячыстаму нораву заўсёды / пераймала ты, няшчасная душа; срэбралюбства яго адрынь хаця б у старасьці,” (панядзелак, песьня 8). Памятаючы пра надыходзячы канец жыцьця, творца сьпеву пачынае аплакваць дзеі свайго праклятага жыцьця і каецца Тварцу усіх. Малюнак пакутнага плачу злучана з падзелам амаль кожнай песьні на дзьве часткі. у першай – творца у большасьці выпадкаў гутарыць са сваёй душой, пералічвае яе грахі і паказвае ёй шляху і сродкі да выпраўленьня, у другой жа – зьвяртаецца зь малітоўным лямантам да Бога пра памілаваньне. Для выгоды агляду сваіх грахоў ён ужывае арыгінальны спосаб – зьвяртаецца да агляду усёй біблейскай гісторыі: грэшныя асобы і адмоўныя учынкі служаць для яго нагодай выказаць дакор сваёй душы за тое, што і яна пераймала ім. Наадварот, праведнікаў і добрыя справы ён рэкамэндуе ёй да перайманьня. Цікава, што агляд Старога запавету ў сьвятога Андрэя завяршаецца зь апошняй старазапаветнай песьняй – восьмай, а новазапаветная гісторыя разглядаецца толькі ў трапарах адной дзевятай песьні. Такая панарама прыводзіць гімнографа да самай цяжкай высновы пра сваю душу: “Закон саслабеў, бязьдзейнічае Эвангельля, і усё Пісаньня ў цябе ў пагардлівасьці: прарокі страцілі сілу і усякае праведніка слова. Язвы твае, о душа, памножыліся” (панядзелак, песьня 9). Адчуваючы, што з—за блізкага скону ён не будзе ў стане прайсьці поўнае выпраўленьне, песнописец пакорліва моліцца: “Годнага плоду пакаяньня не патрабуй ад мяне, бо моц мая зьменшылася ва мне, сэрца мне даруй заўсёды смуткуючая і галечу духоўную, каб я прынёс іх Табе” (чацьвер, песьня 9).

Блізка па спосабе трактоўкі утрыманьня да разгледжанага твора стаіць іншы канон Трыёдзі сьвятога Андрэя – на сераду сырнага тыдня (пра пост). Для таго каб растлумачыць неабходнасьць апошняга, творца дае поўны агляд біблейскіх фактаў, якія паказваюць карысьць Чатырохдзесятніцы.

Акрамя канонаў, вялебнаму прыналежаць у Трыёдзе некалькі саматоных вершыр: “Агульнае уваскрэсеньне  раней добраахвотнай Тваёй пакуты” (Вербная нядзеля). Таксама ў Вялікі чацьвер і Вялікую пятніцу.

За сьвятым Андрэем вынікаюць два буйных творцы: сьвяты Ян Дамаскін († да 787) і звышгодны Косьма, япіскап Маіўмскі († кал. 787). Першаму ў друкаванай Поснай Трыёдзе прыпісваецца, першым чынам, канон сьвятому Хвядору Цірону, пакладзены ў пятніцу першага тыдня пасьля заамбоннай малітвы над колівам.

Імя Яна стаіць у другога канона суботы Лазара. Часам гэтаму гімнографу прыпісваюць толькі апошнія чатыры песьні. Першая ж палова прыпісваецца: альбо Феафану, альбл Косьме. Апрача канонаў, сьвятому Яну прыналежыць у Трыёдзі шмат саматоных вершыр, галоўным чынам Сырнай суботы. Зь вялікай верагоднасьцю гэтаму творцы можна прыпісаць саматоны Крыжапаклоннай нядзелі: “Прыйдзіце верныя”. Звышгодны Ян Дамаскін зьяўляецца аўтарам саматонных ў суботу Лазара – “Лазара, памёршага чатыры дні таму…”; у Вербную нядзелю – “Уваходзіш Ты, Гасподзь, у сьвяты горад”; у дні Пакутнага тыдня – “Блудніца валасамі, Табе, Уладару:” (Вялікая серада) і інш.

Сьвяты Косьма Маіўмскій паўтарыў для Пакутнага тыдня працу сьвятога Андрэя Крыцкага, напісаўшы вычарпальны цыкл канонаў. Але для Вялікага аўторку ён склаў усяго толькі двухсьпеў, тады як для Вялікага чацьверу, наадварот, поўны канон.

Увагі заслугоўвае канон Косьмы на Вербную нядзелю: яго трапары ў большасьці выпадкаў складзены зь выслоўяў Сьвятога Пісаньня, што надае ім адмысловую маляўнічасьць, узвышша і адушаўленьне. Напрыклад: “Царква сьвятых прыносіць хвалу Табе, Хрысьце, жывучаму на Сіёне, Ізраіль жа радуецца аб Табе, сваім Стваральніку, і горы — выява жорсткіх язычнікаў, — узрадаваліся прад тварам Тваім, песьню пераможную сьпяваючы Табе, Гасподзь.”

Апрача цыклу канонаў Пакутнага тыдня, сьвятому Косьме прыналежыць таксама чатырохсьпеў суботы Лазара: “Любоў Цябе ў Віфанію, Гасподзь, адвядзе”. Гімнограф стварыў і шмат вершыр Трыёдзі: “Вялікае мноства народа, Гасподзь, / сьцялілі па дарозе вопратку сваю”. (Вербная нядзеля); “У сьвятле сьвятых Тваіх” (Вялікі аўторак); “міро са сьлязамі праліваючы на ногі Твае” і г.д.

Адной зь адметных рыс аўтарскага стылю Косьмы зьяўляецца пропуск другой песьні канону. Спрадвечная колькасьць асноўных частак – дзевяць – матывавалася прадметам твора, адлюстроўвалі нябесную герархію і складаючым у сабе Сьвятую Тройцу, бо тройчы тры будзе дзевяць.

Здавальняючай падставы скарачэньня песьняў да васьмі літургісты не знайшлі дагэтуль. У асобных дасьледаваньнях даказваецца нават, што “канон першапачаткова фармаваўся ў дзьвюх формах – зь другой песьняй і без яе… адсутнасьць песьні Майсея зь Другога Закону – не навацыя, а архаіка” [2].

Найболей папулярным доўгі час быў пункт гледжаньня пра неадпаведнасьць другой песьні, пакутнай, выкрывальнай, пазбаўленай прашэньняў да Госпада, агульнаму настрою канону – з прычыны яе арыентацыі на старазапаветны прататып [3] (яна чытаецца цяпер толькі па аўторках тыдняў Вялікага посту і на ранішняй памінальных субот (Мясапуснай і Траецкай). Протаярэй Уладзімір Рыбакоў вельмі грунтоўна аспрэчвае прыведзенае меркаваньне. Ён, не паказваючы якой—небудзь пэўна фактычнай нагоды, уяўляе гэта зьяву як царкоўна—побытавую [4]. Яго развагі такія: традыцыю дзевяці песьняў канону увёў у VIII стагодзьдзі сьвяты Андрэй Крыцкі. Пасьля яго ў тым жа стагодзьдзі Феафан Грапт, Ян Дамаскін і асабліва Косьма Маіўмскій ствараюць іншую практыку – васьмі песьняў, апусьціўшы другую песьню. Такім чынам, атрымалася дзьве сыстэм – старая і новая. У IX стагодзьдзі яны то мірна суіснуюць адна зь адной, то непрымірыма змагаюцца. Хвядор Студыт, Феафан, Георгій, Іосіф Сіцыліяц і іншыя паважліва трымаюцца спрадвечнага звычаю, але большую увагу аказваюць ужо навацыям, бо пішуць пераважна каноны зь васьмі песьняў. Варта папярэдне дадаць сюды, што IX стагодзьдзе было часам узмоцненага насычэньня царкоўных службаў рознымі гімнаграфічнымі працамі. Тады складзена вялікі лік канонаў, розных вершыраў, сядальных, трапароў, кандакаў і г.д., так што царкоўныя службы надзвычай павялічылі сваю працягласьць. Таму зьяўлялася неабходнасьць рэдакцыйнага адбору тэкставага матэрыялу, уключаючы і ягонае скарачэньне. У пераважнай большасьці выпадкаў на адну памяць пакідалі па адным каноне, дапушчаючы выключэньне толькі для вялікіх сьвятаў і асоба шанаваных сьвятых. Так атрымалася, што аўтарытэт Яна Дамаскіна і Косьмы Маіўмскага падахвочваў браць скарочаныя творы – без другой песьні. Аднак сьляды практыкі дзевяці песьняў захоўваліся ў царкоўным ужытку даволі доўга – аж да XII стагодзьдзя. Менавіта да гэтых пор ужываліся ў канонах раней напісаная другая песьня, а потым яны ужо выключаліся, і ужываньне канону зь васьмі песьняў зацьвердзілася канчаткова.

УНЁСАК СЬВЯТЫХ АНДРЭЯ ПІРА, СТЭФАНА САВАІТА, ПАТРЫЯРХА ІЛЬЛІ III У ТРЫЁДЗЬ ПОСНУЮ

Да сьвятых Яна і Косьмы непасрэдна прылягае група хоць і меней вядомых, але усёткі даволі буйных ерусалімскіх творцаў. Сюды, першым чынам, адносіцца ў вышэйшай ступені таленавіты гімнограф Андрэй Пір. Яму прыналежаць у трыёдзі 85 саматоных, пачынаючы ад мясапуснае нядзелі і канчаючы пятніцай Вербніцы, – па дзьве вершыры (для раніцы і вечары) на кожны дзень (на сераду чацьвёртага тыдня, на палову посту складзены адзін лішні саматоны), апроч суботаў. Паказаныя творы, без перабольшаньня, можна назваць самымі лепшымі не толькі ў Трыёдзі поснай, але і ва усіх старажытнагрэцкіх богаслужбовых кнігах. Яны адрозьніваюцца выдатным лірызмам, іх мова мае адмысловы індывідуальны характар, вольны ад шаблонных выразаў і амаль абсалютна пазбаўлена рытарычных прыёмаў. Апроч саматоных, Андрэю Піру прыпісваюць яшчэ вершыру Вербнай нядзелі: “Станем і мы, увесь новы Ізраіль”.

Другім з разглядаемай групы творцаў сьпеваў зьяўляецца ерусалімскі патрыярх Ільля III († кал. 797), які вядомы як бескампрамісны абаронца шанаваньня ікон. Мяркуючы па ірмалёгіям, гэта быў надзвычай пладавіты творца. Можна налічыць каля 20 яго саматоных канонаў на розныя сьвяты: Вялікдзень, Багазьяўленьне і інш., а таксама на нядзельныя дні. Пры гэтым у друкаванай Трыёдзі яго працы прадстаўлены вельмі сьціпла. Яму прыналежаць толькі дзьве вершыры Вербнай нядзелі. Ільлі прыпісваюць таксама канон чацьвёртай нядзелі аб папаўшаму да разбойнікаў “Прыпадобніўся я, Хрысьце, / у рукі разбойнікаў трапіўшаму”. Рукапісныя Трыёдзі утрымліваюць яшчэ некалькі сьпеваў патрыярха для Чатырохдзесятніцы і Пакутнага тыдня, якія выйшлі зь набажэнскай практыкі. Так, у яго ёсьць канон у тыдзень блуднага сына, які прызначаўся, верагодна, для другога тыдня паста, у якую па старажытным іерусалімскім статуце належыць менавіта гэта эвангельскае чытаньне. Верагодна, Ільля дапаўняе да аб'ёму поўнага канону і чатырохсьпеў Косьмы на суботу Лазара.

Яшчэ адным гімнографам, якія уваходзяць у паказанае кола, быў сьвяты Стэфан Саваіт, да імя якога ў рукапісах нярэдка дадаецца “пляменьнік Дамаскіна”. Сярод сьвятых ёсьць два Стэфана Саваіта – старэйшы († 794) і малодшы († кал. 807). Пляменьнікам Яна быў першы, творцам сьпеваў жа лічаць другога. Са зьмешчаных у Трыёдзі сьпеваў сьвятому Стэфану прыналежаць вершыры ў тыдзень мытара і фарысэя і ў тыдзень блуднага сына: “Не памолімся па—фарысэйску, браты”; “Ойча добры, адышоўшых ад Цябе” і інш. Гэтаму аўтару прысвоены яшчэ некалькі саматоных пятага тыдня посту, хоць іх вельмі складана адзьдзяліць ад твораў Андрэя Піра. Апошні пісаў па дзьве вершыры на дзень, акрамя суботаў. Агульнае ж колькасьць саматоных пятага тыдня – 16, такім чынам, чатыры зь іх, магчыма, і прыналежаць сьвятому Стэфану.

[1] Карабинов И.А. Постная триoдь. Исторический обзор ее плана, состава, редакций и славянских переводов. М., 2004. б. 127.

[2] Василик В.В. Происхождение канона (богословие, история, поэтика). СПб., 2006. б. 259.

[3] См. подробнее: Рыбаков Владимир, протоиерей. Святой Иосиф Песнописец и его песнотворческая деятельность. М., 2002. С. 496–567; Игнатия (Пузик), монахиня. Церковные песнотворцы. М., 2005. б. 276–277.

[4] Рыбаков Владимир, протоиерей. Святой Иосиф Песнописец и его песнотворческая деятельность. б. 568.