РАЗЬВІЦЬЦЁ ЎКРАІНСКАГА АЎТАКЕФАЛЬНАГА РУХУ НА ПАЧАТКУ НЯМЕЦКА–САВЕЦКАЙ ВАЙНЫ

Сьмірноў Андрэй

Арганізацыйнае афармленьне ўкраінскага аўтакефальнага руху на пачатку нямецкае акупацыі да сёньня застаецца маладасьледаванай старонкай у гісторыі Ўкраінскага Праваслаўя. Часткова да яе асьвятленьня зьвярталіся В. Баршчэвіч [1], І Ўласоўскі [2], Ю. Валошын [3], а. Т. Мінэнка [8], В. Пашчанка [9], С. Саўчук і Ю. Мулік–Луцык [10], Н. Стакалас [12], аднак гэта праблема яшчэ не была прадметам асобнага дасьледаваньня ўкраінскіх гісторыкаў.

Мэтаю дакладу ёсьць высьвятленьня пачатку канструяваньня Ўкраінскае Аўтакефальнае Праваслаўнае Царквы (УАПЦ) фармацыі 1942 г. Гэты працэс быў цесна павязаны зь актыўнае дзейнасьцю ўкраінскае інтэлігенцыі, якая адкідала магчымасьць падпарадкаваньня праваслаўных парафій Украіны Маскоўскаму патрыярхату. Адразу пасьля ўсталяваньня нямецкае акупацыйнае ўлады, у шматлікіх мясцовасьцях Украіны пачалі стыхійна вынікам самадзеяльныя грамадзка– царкоўныя арганізацыі, іх найбольш часта называлі парафіяльнымі ініцыятыўнымі групамі альбо царкоўнымі камісіямі. У вялікіх гарадах яны, як правіла, атрымлівалі назву царкоўных рад. У канцы 1941 г. у гарадах Украіны функцыянавала ўжо 8 япархіяльных царкоўных рад. Былыя сьвятары і праваслаўныя інтэлігенты, якія дамінавалі ў іх складзе, дбалі аб памяшканьні для богаслужбы, аб усім неабходным для ўладкаваньня паўнацэннага парафіяльнага жыцьця [12, б. 317].

Восеньню 1941 г. вынікла Ўкраінская царкоўнага рада ў Роўна пад кіраўніцтвам унраўца адваката Івана Карнавухава. Хоць актыўны ўдзельнік тых падзей Ю. Мулік–Луцык досыць скептычна ставіўся да ягонай дзейнасьць на гэтай пасадзе [10, б. 498].

Ідэю аўтакефаліі Праваслаўнае Царквы на Ўкраіне падтрымала і Ўкраінская рада даверу на Валыні (УРДВ). У прыватнасьці, на паседжаньні 31 жніўня – 1 верасьня 1941 г., адным з галоўных было пытаньне аб стане праваслаўя на Валыні і вызваленых украінскіх землях. Удзельнікі нарады прынялі пастанову, у якой падкрэсьлівалі той факт, што Царква на Ўкраіне, як магутны фактар нацыяльна–рэлігійнага і маральнага выхаваньня народу, павінна быць Царквой нацыянальнай і ўкраінскай. Такой Праваслаўная Царква можа быць толькі тады, калі яна будзе незалежнай, аўтакефальнай. Стоячы на падмурку закону 1 студзеня 1919 г., як дзяржаўнага акта, якім усталявана аўтакефалія Украінскае Праваслаўнае Царквы (УПЦ), УРДВ сьцьвярджала, што асяродкак царкоўнае ўлады незалежнае Царквы не можа быць у руках чужой па крыві герархіі ды па-за межамі нацыянальнае тэрыторыі. А таму Рада рашуча выступіла супраць любых спробаў пакінуць УПЦ у юрысдыкцыі Маскоўскага патрыярхату альбо Варшаўскай мітраполіі. Да часу скліканьня Ўсеўкраінскага царкоўнага сабору, удзельнікі нарады лічылі патрэбным абраць Часовую адміністрацыю ЎПЦ на вызваленай тэрыторыі, якая б займалася справамі Царквы па забесьпячэньню яе нацыянальнага характару і склікала б Сабор у Кіеве [11, б. 112-113].

Моцныя аўтакефальныя настроі былі і на Харкаўшчыне. У прыватнасьці, царкоўная камісія грамадзкага камітэту Харкава, абгаворваючы царкоўную палітыку на акупаванае тэрыторыі, прыняла 20 лістапада 1941 г. пастанову, згодна якой: “…на Ўкраіне павінна існаваць адзіная Царква, аўтакефальная, грунтуючыся на прынцыпе не тэрытарыяльна – нацыянальным, а тэрытарыяльна – дзяржаўным. Украіна – дзяржава, у якой ёсьць Украінская аўтакефальная царква” [3, б. 43].

Такім чынам, захапленьне першых месяцаў нямецкае акупацыі актывізавала нацыянальна–царкоўныя працэсы; у асяродку ўкраінскае інтэлігенцыі вынікла цяга да стварэньня ЎАПЦ, якая была б цалкам незалежная ад любога замежнага рэлігійнага цэнтру. Але напраўду, пакуль прыхільнікі аўтакефаліі дыскуціравалі і зь вялікім спазьненьнем асуджалі дзейнасьць апанэнтаў, найбольш спрыяльны час для адраджэньня ЎАПЦ быў згублены. Разам з тым, яго прадуктыўна выкарысталі аўтанамісты для структураваньня сваёй Царквы. Яшчэ 18 жніўня 1941 г., на таемным саборы ў Пачаеўскай лаўлы, архіяпіскап Аляксей (Грамадзскі), разам з уладыкамі Сімонам (Іваноўскім), Панцяляймонам (Рудыкам) і Веніямінам (Навіцкім) прынялі рашэньня застацца ў кананічным падпарадкаваньні Расейскае Праваслаўнае Царквы на правах аўтаноміі. Адзначым, што такое рашэньне герархаў грунтавалася не толькі на іх асабістых сымпатыях да “кананічнае” Царквы, але і на жаданьне досыць значнай часткі праваслаўных вернікаў і кліру, якія падтрымлівалі новаствораную эклезіяльную структуру.

Сёньня большая частка дасьледчыкаў зьвязвае ўзьнікненьне ЎАПЦ фармацыі 1942 г. з так званым дэкрэтам мітрапаліта Дзіянісія ад 24 сьнежня 1941 г. Аднак гэты важны дакумэнт доўга не быў уведзены ў навуковае выкарыстаньне. У час архіўных пошукаў у Варшаве, аўтару судзілася адшукаць копію ліста ўладыкі Дзіянісія да архіяпіскапа Палікарпа, у якім паведамлялася: “На просьбу праваслаўных Царкоўных Рад Валыні ад 14 сьнежня гэтага году, я пастанавіў стварыць Часовую Адміністрацыю Нашае Сьвятой Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы на вызваленых украінскіх землях. Часовым Адміністратарам прызначаю Ваша Высокапраасьвяшчэнства і прашу Вас супрацоўнічаць з Высокапраасьвяшчэнным Архіяпіскапам Аляксандрам. Аб усіх Вашых праектах і загадах прашу неадкладна мяне інфармаваць для наданьня ім канчатковай кананічнай санкцыі” [11, б. 258; 16].

Як бачым, гэты загад мітрапаліта Дзіянісія лічыцца непасрэдным водгукам на рашэньне “Усеўкраінскага царкоўнага сабору”, які адбыўся 13 сьнежня 1941 г. (іншая назва – “Нарада прадстаўнікоў царкоўных рад Валыні). Напраўду мова ідзе аб хутка сабраную канфэрэнцыю Ровенскае царкоўнае рады, на якой была засуджаная дзейнасьць архіяпіскапа Аляксея (Грамадзскага), рашэньне Пачаеўскага сабору адносна аўтаномнага статусу Праваслаўнае Царквы на Ўкраіне, прыняты зварот да мітрапаліта Дзіянісія [10, б. 506].

Зь аўтарытэтных сьведчаньняў Ю. Муліка–Луцыка, які быў сьведкам падзей, павязаных зь усталяваньнем Адміністрацыі, і выяўленых у апошнія гады архіўных дакумэнтаў, робіцца зразумелым, што праблема Ўкраінскага Праваслаўя надзвычайна турбавала дзеячаў Украінскае Народнае Рэспублікі (УНР) пад кіраўніцтвам А. Лявіцкага, якія ў Варшаве мелі вялікі ўплыў на мітрапаліта Дзіянісія. Яны ўважна назіралі за ўсімі падзеямі праваслаўнага царкоўнага жыцьця на тэрыторыі райхскамісарыяту “Украіна” і, ведаючы, што мітрапаліту Дзіянісію забаронена ўмешвацца ў царкоўныя справы па-за Генэрал–губэрнатарствам, прыклалі шмат выселкаў для таго, каб здабыць у Бэрліне дазвол увесьці ў ягоную юрысдыкцыю праваслаўныя грамады на ўкраінскіх землях. Хоць 2 лістапада 1941 г. такой дазвол яны атрымалі, аднак ужо 21 лістапада членам дэлегацыі Варшаўскае мітраполіі ў Бэрліне: япіскапу Цімафею (Шоэтэру) і прафэсару О. Лапінскаму растлумачылі, што, па-першае, усталёўваецца толькі “Часовая Адміністрацыя”, а, па-другое, яе дзейнасьць цалкам залежыць ад волі і адпаведных загадаў райхскамісара Е. Коха [12, б. 318]

Нарада ўнраўцаў 30 лістапада ў Варшаве, зь удзелам А. Лівіцкага і ўладыкі Паладзія (Выдыбіды–Рудэнка), прыняла рашэньне аб падтрымцы кандыдатуры архіяпіскапа Луцкага і Ковельскага Палікарпа (Сікорскага) на Адміністратара. Ён быў адзіным архірэям–украінцам, які застаўся верным мітрапаліту Дзіянісію [8, б. 299-301]. Апошні яшчэ 13 лістапада, па просьбе Кіеўскае царкоўнае рады дабраславіў уладыку Палікарпа зьдзейсьніць архіпастырскі візыт у Кіеў і нават высьвеціць разам зь уладыкам Аляксандрам новага япіскапа [4, арк. 29-31, 75]. Паколькі дзеячы ЎНР у Варшаве вызналі, што “нязручна” прызначаць уладыку Палікарпа (Сікорскага) “не зь волі свайго народу”, то і было арганізавана паседжаньне “Нарады прадстаўнікоў царкоўных рад Валыні” у Роўна 13 сьнежня 1941 г. [10, б. 503-509].

На пачатку паседжаньня кіраўнік Ровенскай царкоўнае рады І. Карнавухаў намагаўся высунуць на катэдру Кіеўскага мітрапаліта кандыдатуру архіяпіскапа Іларыёна (Огіенко), якога падтрымлівалі холмскія царкоўныя арганізацыі, Кіеўская царкоўная рада і нават мітрапаліт А. Шэптыцкі [12, б. 321]. Але акупанты, згодна зь дырэктывамі свайго кіраўніцтва аб недапушчальнасьць утварэньня адзінае Царквы, не дазволілі ўладыку Іларыёну (як і рэшце герархаў) пераехаць з Генэрал–губэрнатарства на Ўкраіну. Таму, пасьля доўгага абгаварэньня, С. Скрыпнік, які “ужо меў дастаткова той нерэальнай “дыскусіі” па пытаньню, ці было “кананічна”, ці “некананічна”, устаў і экспромтам заявіў крыху знэрвавана: “Навошта гэтыя размовы? Бэрлін не пусьціць Іларыёна на Ўкраіну. Калі гэта ўсім зразумела, то я прапаную скончыць дыскусію на гэту тэму!” [10, с. 507]. Пасьля гэтага кандыдатуру ўладыкі Палікарпа падтрымала большасьць удзельнікаў нарады.

У выніку была створана камісія ў складзе: С. Скрыпніка, Н. Кібалюка, М. Сярэдзюка і Ю. Мілука–Луцыка. 14 сьнежня 1941 г. яна падрыхтавала ліст упаўнаважаных ад царкоўных рад Валыні да мітрапаліта Дзіянісія, у якім выказвалася просьба: “1) ужыць усю сваю ўладу ў Царкве і ўсе магчымасьці для спыненьня раскольніцкае дзейнасьці архіяпіскапа Аляксея, аж да зьняцьця яго з катэдры і высылцы ў нейкі манастыр, пры гэтым запэўніваем Вашу Сьвятасьць, што ў сваім рашэньні Вы можаце абаперціся на аднагалосную думку ўкраінскага праваслаўнага грамадзтва, арганізаванага ў царкоўныя рады Роўна, Дубна, Крэменца, Луцка; 2) даручыць часовую адміністрацыю Праваслаўнае Царквы на ўкраінскіх землях, вызваленых ад бальшавіцкае ўлады, архіяпіскапу Луцкаму і Ковенскаму Палікарпу, пры якім зараз ужо і надалей павінна быць япіскапская рада з прадстаўнікоў сьвятароў і вернікаў, голас якой, згодна зь старажытнымі ўкраінскімі традыцыямі ў Царкве, павінен мець ўсе свае значаньне ў пытаньнях царкоўна–адміністрацыйнага характару; 3) дабраславіць архіяпіскапам Палікарпу і Аляксандру Палесьскаму высьвечаць япіскапаў украінцаў для дэлегаваньня іх у мэце выкананьня архіпастырскіх абавязкаў на Ўсход” [16].

Даведаўшыся аб тым, што 8 сьнежня 1941 г. япіскапы Аўтаномнае Праваслаўнае Царквы запрасілі ўладыку Іларыёна на Кіеўскую катэдру, кіраўнікі Ровенскай царкоўнай рады 22 сьнежня прынялі пастановы аб падтрымцы гэтага рашэньня і прасілі Варшаўскага мітрапаліта дабраславіць выезд І. Огіненка ў Кіеў [5, арк. 11; 17]. Аднак гэтым жаданьням, даводзіць Н. Стокалас, перашкодзіла не столькі канкурэнцыя паміж украінскімі герархамі, колькі палітыка нямецкае акупацыйнае ўлады, якая не толькі не дала дазволу на прыезд архіяпіскапа Іларыёна на Ўкраіну, а і зрабіла ўсё магчымае, каб ніводны з праваслаўных уладык не ўзначаліў гэтую катэдру [12, б. 322; 14, арк. 42].

Са стварэньня Адміністрацыі Варшаўскай мітраполіі на ўкраінскіх землях быў распачаты працэс арганізацыі ЎАПЦ. Ва ўкраінскай царкоўнай гістарыяграфіі для вызначэньня гэтай эклезіяльнае структуры замацаваўся тэрмін “УАПЦ фармацыі 1942 г.”. Яго часта выкарыстоўваў у сваіх працах І. Уласоўскі на супрацьвагу “УАПЦ фармацыі 1921 г.” [2, с. 365, 371]. Ю. Мілук–Луцык лічыў, што гэтае вызначэньне ўвёў о. д-р. М. Салавей у дадатку да працы мітрапаліта В. Ліпкіўскага “Адраджэньне Царквы на Ўкраіне. 1917 – 1930” (Таронта, 1959 г.) [10, б. 546]. Аднак падзел УАПЦ на дзьве фармацыі ўжываецца ў лексыцы аўтакефальнага сьвятарства яшчэ зь другой паловы 40-х гадоў ХХ ст. [6, б. 452].

Дазволім сябе не пагадзіцца зь сьцьверджаньнем О. Хамчук, што “нідзе ў дакумэнтах таго часу не гучыць інакш, як аб “Сьвятой Праваслаўнай Аўтакефальнай Царкве на вызваленых украінскіх землях” … Такім чынам, мітрапаліт Дзіянісій разбудаваў япірхію для ўкраінцаў на тэрыторыі Ўкраіны. Ні аб якім стварэньнем япіскапамі ад АПЦ Польшчы Ўкраінскае Аўтакефальнае Праваслаўнае Царквы на Ўкраіне не ішлося. Гэта была легенда, прыдуманая ляяльнымі гісторыкамі для новага кіраўніцтва Ўкраінскае Аўтакефальнае Праваслаўнае Царквы ўжо пасьля вайны” [13, с. 297].

Дасьледчыца прытрымліваецца думку, што ў гады акупацыі ЎАПЦ дзейнічала адпаведна да ўнутранага статусу Праваслаўнае Царквы ў Генэрал–губэрнатарстве. Фактычную самастойнасьць Адміністрацыі адмаўлялі С. Саўчук і Ю. Мілук–Луцык [10, с. 539].

На наш погляд, больш пераканаўчай выглядае пазыцыя І Ўласоўскага, які прыйшоў да выніку, што юрысдыкцыя мітрапаліта Дзіянісія “зводзілася ўласна да духоўнае апекі над Украінскаю Аўтакефальнаю (de facto) царквой” [2, с. 226]. Ён таксама адзначае, што 28 ліпеня 1942 г. Адміністрацыя ЎАПЦ даслала ў райхскамісарыят “Часовы Статут Праваслаўнае Аўтакефальнае Ўкраінскае Царквы”, і дае дэталёвую характарыстыку гэтага дакумэнта [2, б. 226-227]. Копія статуту, якім кіравалася ЎАПЦ у сваёй дзейнасьці да скліканьня першага Памеснага сабору, захавалася ў Архіве Варшаўскае мітраполіі. Заслугоўвае ўвагі некаторыя параграфы дакумэнта, якія абышоў І. Уласоўскі. Па-першае, як адзначана ў ім, Царква “у сваім унутраным жыцьці карыстаецца поўнай свабодай кіраваньня ў межах права дзяржаўнага, а ў прыватнасьці гэтага статуту”. Па-другое, уладыка–адміністратар “мае права вобласнога мітрапаліта, гэта значыцца зьяўляецца згодна 34 правіла апостальскага першым япіскапам, вярхоўным кіраўніком і прадстаўніком ва ўсіх зьнешніх і ўнутраных зносінах Царквы” [16]. Такім чынам, апошняе дае падставы сьцьвярджаць, што лідэры нацыянальна–царкоўнага руху бачылі родную Царкву памеснай, паколькі без незалежнага архірэя не можа быць аўтакефаліі.

Пры гэтым уладыкі разумелі ўразьлівасьць статусу ЎАПЦ, якая патрабавала прызнаньня Сусьветнага Праваслаўя. Таму 18 сьнежня 1942 г. архіяпіскап Ніканор пісаў мітрапаліту Дзіянісію: “Ці не лічылі б Вы, Ваша Сьвятасьць, своечасовым і слушным заноціфікаваць Украінскую Праваслаўную Царкву ў іншых сёстраў – Цэркваў як роўную аўтакефальную адзінку. Адначасна, рэч відавочная, прыйшлося б Вам, як першагерарху і галаве мацярынскае Царквы нашай, дабраславіць Украінскую Праваслаўную Царкву на аўтакефальнае жыцьцё, пакуль яшчэ на вялікі шлях “чырвоны патрыярх” не дабраславіў на такое жыцьцё наш маскоўскі раскол” [16].

Яшчэ ў канцы сьнежня 1941 г. уладыка Паладзій заявіў, што ў сувязі зь адсутнасьцю ўкраінскае дзяржаўнасьці Фанар не асьмеліцца надаць аўтакефалію ЎПЦ. Дапамагчы ў гэтым пытаньні здолее толькі ўладыка Дзіянісій, агаласіўшы сябе мітрапалітам Кіеўскім і ўсёй Украіны [15, арк. 28-30].

У сваю чаргу, мітрапаліт Варшаўскі паведамляў, што Канстантынопальскі патрыярхат зь вялікае цікавасьцю назірае за падзеямі ў царкоўным жыцьці Ўкраіны і падтрымлівае “царкоўна–кананічную лінію” мітрапаліта Дзіянісія. Апошні лічыў, што аўтакефалія мусіць здабывацца толькі кананічным шляхам на падставе патрыяршага і сынадальна–кананічнага Томасу Сусьветнай патрыярхіі 1924 г., але не запрапанаваў ніводнае мадэлі стварэньня памеснае Ўкраінскае Царквы, чакаючы канца вайны [16]. Да слова, як лічыць а. Т. Міненка, самыя розныя погляды праваслаўных герархаў на аўтакефалію Польскай Царквы зрабіліся цэнтрам разыходжаньняў і сапраўднай падставай інстытуцыйнага расколу ва Ўкраінскім Праваслаўі, што выявілася ў антаганістычных канцэпцыях царкоўнага адраджэньня на Ўкраіне ўладык Дзіянісія, Іларыёна і Аляксея [Аб гэтым больш дэталёва глядзі: 8, б.11, 217-240; 12, б. 301-311].

Тэрмін “УАПЦ” у розных варыянтах (УАПЦ, ПАУЦ, УАЦ) дамінаваў не толькі ў тагачаснае публіцыстыцы, а і ў дакумэнтальных крыніцах нямецкага і ўкраінскага паходжаньня. Не выпадкова ў “Акце яднаньня” аўтакефалістаў і аўтанамістаў ад 8 кастрычніка 1942 г. фігуравала назва “Украінская Аўтакефальная Праваслаўная Царква”  [7, б. 730]. Афіцыйны галава Ўкраінскае Царквы ўладыка Дзіянісій не меў магчымасьці зьдзяйсьняць любыя кананічна–герархічныя функцыі. Таму, нягледзячы на тое, што фармальна УАПЦ знаходзілася ў складзе Праваслаўнае Царквы Генэрал–губэрнатарства, магчыма лічыць яе самадастатковым эклезіяльным арганізмам са сваім саборам япіскапаў пад кіраўніцтвам Палікарпа (Сікорскага). Галоўным абмежаваньнем ў дзейнасьці Царквы паходзілі не ад Варшаўскага мітрапаліта, а ад ровенскага райхскамісара.

Такім чынам, дэкрэт уладыкі Дзіянісія ад 24 сьнежня 1941 г. зрабіўся першым крокам на шляху да арганізацыйнага афармленьня ЎАПЦ як памеснае Царквы з кананічным япіскапатам. Іншага варыянту разьвіцьця падзей, улічваючы адсутнасьць уласнае дзяржаўнасьці, у тых умовах проста не існавала. Гэта было значным дасягненьням украінскага аўтакефальнага руху пасьля неадназначных спробаў закласьці ўласную герархію ў 1921 г.

Сьпісак выкарыстаных крыніц і літаратуры

1. Борщевич В. Українське церковне відродження на Волині (20–40-ві рр. ХХ ст.) / В. Борщевич. – Луцьк : Вежа, 2000. – 254 б.

2. Власовський І. Нарис історії Української православної церкви: В 4 т., 5 кн. / І. Власовський – К. : Либідь, 1998. – Т. 4: (XX ст.). – Ч. 2. – 399 б.

3. Волошин Ю. Українська православна церква в роки нацистської окупації (1941–1944 рр.) / Ю. Волошин. – Полтава : б.в., 1997. – 127 б.

4. Державний архів Київської області. – Ф. 2412 (Музей-архів переходової доби). – Оп. 2. – Спр. 199.

5. Державний архів Рівненської області. – Ф.Р-281 (Рівненське церковне управління, м. Рівне). – Оп. 1. – Спр. 10.

6. Листування Митрополита Іларіона (Огієнка) / о. Ю. Мицик (упоряд.). – К. : Києво-Могилянська академія, 2006. – 568 б.

7. Мартирологія Українських Церков: В 4 т. – Торонто; Балтимор : Смолоскип, 1987. – Т. 1 : Українська Православна Церква. – 1207 б.

8. Міненко Т., о. Православна Церква в Україні під час Другої світової війни. 1939–1945 (Волинський період) / Т. Міненко. – Вінніпег; Львів : Логос, 2000. – Т. 1. – 392 б.

9. Пащенко В. Православ’я в новітній історії України / В. Пащенко. – Полтава : б.в., 1997. – Ч. 1. – 356 б.

10. Савчук С. Історія Української Греко-Православної Церкви в Канаді: У 5т. / С. Савчук, Ю. Мулик-Луцик. – Вінніпег : Екклезія, 1984. – Т. 1: Київська церковна традиція українців Канади. – 616 б.

11. Смирнов А. Мстислав (Скрипник): громадсько-політичний і церковний діяч. 1930–1944: Монографія / А. Смирнов. – К. : Смолоскип, 2008. – 326 б.

12. Стоколос Н. Конфесійно-етнічні трансформації в Україні (ХІХ – перша половина ХХ ст.) / Н. Стоколос. – Рівне : Ліста, 2003. – 480 б.

13. Хомчук О. Церква поза церковною огорожею: розколи і руйнація Української православної церкви в пошуках «константинопольського визнання» / О. Хомчук. – Чикаго : б.в., 2002. – 622 б.

14. Центральний державний архів вищих органів влади і управління України. – Ф. 4398 (Командуючий поліції безпеки і СД в м. Києві). – Оп. 1. – Спр. 3.

15. Центральний державний архів громадських об’єднань України. – Ф. 269 (Колекція документів “Український музей в Празі”). – Оп. 1. – Спр. 341.

16. Archiwum Warszawskiej Metropolii Prawosławnej (далі – AWMP). – Sygn. 1151-RII-6D (Cerkiew ukraińska w latach 1939–1944).

17. AWMP. – 1931-RII-6D (Generalna Gubernia. Cerkiew ukraińska).

Выступ адбыўся на навуковай канфэрэнцыі “Украінская Аўтакефальная Праваслаўная Царква ў час Другой сусьветнай вайны. Мітрапаліт Феафіл Булдоўскі”, Харкаў 11 лістапада 2010. Першакрыніца артыкулу: http://risu.org.ua/ua/index/studios/materials_conferences/39082/

Пераклад на беларускую мову “Беларуская Аўтакефалія”.