НА МАЎЧАНЬНЕ Ў ЧАС ПОСТУ

сьвяціцель Рыгор Багаслоў

Змоўкні, ласкавая язык; і ты, пяро маё, пішы словы маўчаньня, распавядай вачам вяшчаньня сэрца!

Калі, прыносячы таямнічую ахвяру чалавечым пакутам Бога, каб і самаму мне памерці для жыцьця, зьвязаў я цела на сорак дзён, па законах Хрыста–Уладара, бо вылячэньне даецца целам вычышчаным, тады, па-першае, прывёў у непахіснасьць розум, жывячы адзін удалечыні ад усіх, абклаўшыся воблакам жальбы, сабраўшыся увесь у сябе і не цешачыся думкамі, і потым, трымаючыся правіл сьвятых мужоў, прыклаў дзьверы да вуснаў. Падстава гэтаму тая, каб, устрымліваючыся ад усякага слова, навучыцца выконваць меру ў словах.

Хто супраць шматлікіх уздыме уражаючую дзіду, той зручна уціхамірвае нешматлікіх. Хто здалёк кідае дакладна ў цэль крылатыя стрэлы, у таго на блізкай адлегласьці ніколі не праляціць страла міма цэлі. І карабель марскі пераплываючы шырокія моры, адважна можна пасылаць у плаваньне, не далёкае ад прыстані. Хто атрымае верх у малым, пры тым яшчэ сумнеўна, ці атрымае посьпех і ў вялікім, хоць і моцна жадае. Але хто вырабляе вялікае, пра тое няма сумневу, што, калі захоча, лёгка перасягне іншых і ў малым. Таму вось і я зусім зьвязаў у сябе сілу слова, бо спадзяваўся, што пасьля зь вуснаў маіх ужо не выльецца лішняга слова.

Слова усяго згубней для людзей. Гэта конь, заўсёды уцякае наперад, гэта самая прыгатаваная зброя. Іншы усё бачыць, але рукі ў яго дастаюць вельмі няшмат, менавіта тое, што пад нагамі, ногі ж яго не абыходзілі цэлай зямлі. І забойцу трэба змагацца з працай; пралюбадзей трапеча свайго шалёнага запалу; злодзеям усяго страшней дзень. І багацьце цяжка; адным валодаю, а іншае ужо страціў; гэтулькі утрымліваю ў сябе ў руках, колькі можна утрымаць вадкасьці жменяй. Карабель, далёкі шлях, разбойнікі, зайздросны чалавек, які распасьцірае прагныя позіркі на чужы здабытак, — вось колькі сапернікаў ва усякага любіцеля багацьця! І благім не без працы, не без працы і добрым. Але нішто не утрымлівала вуснаў, хуткага на слова, — ні чалавек, ні сьнег, ні струмень, ні каменны уцёс. Стралок ужо блізка; неміласэрная страла укладзена ужо ў лук, і на раздвоеных яе канцах у дугу выгнулася цеціва; думка спусьціла стралу; яна панеслася і усё зрынае — нябесных і зямных, жывых і яшчэ не народжаных, тых, што сьцерагуцца і неасьцярожных, добрых і злых, непрыяцеляў і сяброў, далёкіх і блізкіх. Для гэтай стралы усюды цэль; і хто кідае яе, таму першае месца паміж мудрацамі.

Шмат паганага выкладаюць словы юрлівых. Годны сьмеху, каб яму узбудзіць у людзях нястрымны сьмех, дазваляе ў сябе кідаць і сам кідае словамі, ганьбіць выяву Боскую, і шмат патаемнага вывяргае ў вушы іншых, і часта ва усіх кірунках рассыпае вялікую пену бурнага гневу; нярэдка ж зь задуманага злачынства унутрана сэрца выносіць прывітаньне і адно мае ў душы, а іншае на вуснах, менавіта — хлусьню, ласкавыя словы і забойствы. Хто вылічыць усе тыя засмучэньні, якія прычыняе слова? Калі захоча, без усякай працы, у адну хвіліну, прымусіць варагаваць дом зь домам, горад з горадам, народ зь уладаром, цара з падуладнымі, як іскра, імгненна запальвае салому. Плывучыя на адным караблі, сына, бацькі, брата, сябра, мужу, жонку — усіх зручна узбройвае яно аднаго супраць іншага. Злога робіць добрым, а добрага, насупраць таго, загубіць, і усё гэта зноў перайначыць. Хто перасіліць слова? Язык малы; але нішто не мае такой магутнасьці. О, калі б ён адразу памёр у людзей злых!

Ва усякага неразумнага слова ёсьць зло, але асабліва можа быць злом у ўтаямнічаных нябеснай ахвяры. Я ворган Божы і ў мілагучных сьпевах прыношу услаўленьне Цару, прад Якім усё трапеча. Апяваю ж не Трою, не шчасьлівае плаваньне якога-небудзь карабля “Арго”, не сьвіную галаву, не магутнага Геракла, не шырокі круг зямлі, як ён падпяразаны морамі, не бляск камянёў, не шляхі нябесных сьвяцілаў. Апяваю не апантанасьць запалу, не прыгажосьць юнакоў, у гонар якіх бразгала сьпешчаная ліра старажытных. Не, я апяваю царуючага ў вышынях вялікага Бога ці ж зьзяньне усясьветлай маёй разам спалучанай Тройцы. Апяваю высокія голасныя песьні анёльскіх абліччаў, якія яны, стоячы прад Богам, выгукваюць напераменку. Апяваю складнасьць сьвету, яшчэ больш дасканалую, чым сапраўдная, — складнасьць, якой я чакаю, таму што усё сьпяшаецца да адзінага. Апяваючы нятленную славу Хрыстовых пакут, якімі Хрыстос абагавіў мяне, зьяднаўшы чалавечую выяву зь нябесным. Апяваю зьмешваньне, бачнае ў мне; бо я не якое-небудзь лёгка патлумачаны твор; я — твор, у якім сьмяротны спалучаны зь нябеснымі. Апяваю закон Божы, дадзены людзям, і усе справы сьвету, таксама бясконцасьць і канец таго і іншага, каб ты адно выконваў у сэрца сваім, а ад іншага бег далей прочкі і баяўся будучага дня. Для усяго гэтага вусны мае павінен быць як гусьлі.

Але сьцеражыцеся, сьвятары, каб яны не прамовіў чаго-небудзь бязладнага. Буду захоўваць мову чыстай і для чыстых ахвяр, пасрэдніцтвам якіх вялікага Цара прыводжу ў зносіны зь людзьмі. І не чужой мовай, не апаганеным розумам буду пасылаць Чыстаму жыватворчую ахвяру. Адна крыніца не дае салодкай і горкай бруі. Для пурпурнай вопраткі усяго больш непрыстойны бруд. Незвычайнае полымя загубіў у старажытнасьці сыноў жраца, якія датыкаліся да ахвяры нячыста. Пра сьвяты ж ківоце вялікага Бога чую, што ён некалі і нахілены да падзеньня забіў дакрануўшыхся. Вось гэтага я моцна трапячу і баюся, каб не пацярпець мне чаго-небудзь, нячыста дакрануўшыся да чыстай Тройцы.

О калі б нягодны і нясталы розум, які кідаецца туды і сюды ў шматлікіх мітусьлівых парывах, мог я, хоць ланцужную аброцьцю, прывесьці бліжэй да мэты і утрымаць у сэрцы зусім вольным ад спакушэньня! Лепш жа сказаць, калі ён бліжэй будзе да усяпраслаўленага Хрыста, тое асьвяціцца праменямі вялікага Сьвятала. Ды і зараз, быўшы складзены унутр, меней робіць зла, хоць бы і пачаў крыху блукаць удалечыні ад Бога. Калі полымя ці струмень загароджаны цьвёрдымі камянямі, хоць булькоча усярэдзіне, але не губіць частага хмызьняку ці нівы і, хаваючыся ў камянях, жыве напаўмёртвы. Але слова, як хутка сарвецца са шматгучных вуснаў, нястрымна буяніць і не вяртаецца назад. Зрэшты, калі крывую галіну, пакрыху разгінаючы рукамі, сагнеш у адваротны бок, то яна, вызваліўшыся ад гвалту рукі, робіцца прамою і не прымае на сябе ранейшай крывізны. Так і я, заўважыўшы, што імклівасьць зьбеглага слова не ведае ні вагі, ні меры (тады толькі было для мяне і жыцьцё, калі было слова), вынайшаў найлепшае лячэньне: зусім утрымаў слова ў прамудрасьці сэрца, каб вусны мае навучыліся назіраць, што ім можна казаць і чаго нельга. Засвоіўшы сабе дасканалае маўчаньне, ён засвоіць добрую мову. Я пазбавіў іх усяго, і ён не будзе пагарджаць мерай. Ды зьвернецца гэта ў заўсёдны закон для празьмерных!

І тое вялікае набыцьцё, калі стрымліваеш слова, гатовае выліцца, калі звонку удараюць у тваё сэрца. Утаймоўваючы слова, ты утаймоўваеш і хваляваньне гневу; і хоць не без працы, аднак утаймуеш яго. Калі не даеш свабоды вуснам, калі яны пышыцца і прыходзяць у дзікую лютасьць, але трымаеш яго ў аброці, то адхіліш крыўду. Зь заваяваньнем правадыра скорыцца цар запалу, і ты адпачнеш ад пакутлівай турботы.

Для усяго гэтага трэба кіраўніцтва вялікага Цара Хрыста, але потым трэба і стырно нашага розуму. Калі не Хрыстос у цябе кіраўніком, то нічога не вартае і маўчаньне тваё, і нават яшчэ большае цярпеньне. Калі вузкі выток возера, заціснуўшы рукамі, адкрыем ізноў, яно адразу пацячэ. Насупраць таго, усясьветлае слова загадвае табе, добры мой, пачаўшы з гэтага, утрымліваць бруі усяго зла.

Такія, упадабаны, павучаньні майго маўчаньня; так кажа табе мая рука, якая выказвае думкі. Гэта — маё плаваньне; а ты сьпяшайся да іншага плаваньня. Усякі носіцца сваім кірункам ветру.

Але калі каму ці зь ворагаў маіх, ці зь добразычліўцаў пажадана чуць іншую падставу майго маўчаньня, — вось яна. Быў час, калі меў я вельмі шмат цьвёрдасьці ў норавах. Хрыстос—Цар вёў мяне на саперніка, а ў сэрца ў мяне была вера цьвярдзей адаманту; адусюль агароджваўся я дужымі сьценамі, неапаганены розум свой навучаў Божым словам, здабываючы дух са сьвятой літары; а разам з гэтым вывяргаў зь сябе салёную гаркату кніг, чытаных мною і раней; гэту прыгажосьць, бліскучую накладнымі ўпрыгожаньнямі, кіпучую ж плоць сваю, пакуль квітнела яна юнацтвам, мардаваў шматлікімі і частымі працамі. Адняў ад улоньня нахабства перасыці і непарыўнае зь ёй апантанасьць, зацьвердзіў вока ў вежах цнотай, перасіліў гнеў, зьвязаў члены, загарадзіў сьмех. Усё тады скарылася Слову, усё ва мне памерла. Голая зямля была ў мяне ложкам; боль у баках, цьвёрдыя рызы служылі дапаможнікам да дбаньня і здабывалі ў мяне сьлёзы; днём згінаў я свой хрыбет і ва усяночных сьпевах стаяў у прамым становішчы, не ведаючы уласьцівай людзям прыхільнасьці да выгод жыцьця. Так было тады, таму што кіпела яшчэ ў мне цела, якое звычайна узмацняецца спыніць вялікае сьвятло ў яго нябесным узыходжаньні. Зрынуў я зь сябе і цяжкі цяжар зямных набыткаў, каб, стросшы усякі цяжар, палегчанаму узносіцца да Бога.

А зараз, калі спасьцігла мяне жорсткая хвароба і змардавала старасьць, запаў я ў новую злую пакуту. У мяне неўтаймоўныя і добраслоўныя вусны; вось яны заўсёды аддавалі мяне мноству пошасьцяў рукамі зайздросьніка. Я не рабіў нападаў ні на чыясьці пасады, нікога не выганяў з роднай краіны, не будаваў падкопаў, не дзівіў зламоўнасьцю, нічога не рабіў адваротнага закону нашых ахвяр (гэта вядома Слову), не абражаў ні архірэя, ні каго-альбо іншага; таму што абураюся на усякага народнага правадыра, пра якога ідзе падобная гаворка (а такіх правадыроў, да болі майго сэрца, поўнае цяпер мора і шырокія межы зямлі). Але мне пашкодзіла ліхое слова. Я не думаў гэтага раней, аднак жа яно пашкодзіла, бо узбудзіла да мяне зайздрасьць ва усіх сябрах.

А для таго каб пакарыстацца нейчым ад мяне і табе, зайздрасьць, змоўкніце, ласкавыя вусны, змоўкніце ненадоўга. Я не зьвяжу вас назаўжды; гэтага не атрымае ад мяне ненавісьнік слова.

Распавядаюць пра аднаго Самоскага цара, які ва усім меў посьпех, што ён, у дагаджаньне зайздрасьці, сам сабе прычыніў засмучэньне і упадабанае бацькаўскі пярсьцёнак кінуў у моры. Але рыба, праглынуўшая яго, трапілася ў сетку; рыбалоў прынёс рыбу да цара, цар аддаў служцы з пярсьцёнкам, які быў ў яе унутранасьці; і рыбу прыняло ў сябе улоньне, а кольца атрымала рука. Дзіўная справа! Цар жадаў засмучэньня, але не знайшоў яго.

Так і са мною. Зайздрасьць заўсёды глядзіць на маё слова дзікімі вачамі; таму абраў я для сябе глыбіню маўчаньня і дагэтуль пераймаю Самосцу. Але не ведаю ясна, што будзе заўтра, благі ці добры сустрэне мяне канец.

Ты, Лекар людзей, спыні зайздрасьць і, вызваліўшы мяне ад жорсткіх вуснаў, увядзі ў сьветласьць Сваю, дзе б я, завучы Цябе зь заўсёды жывым сьвятлом, мог выгукваць вуснамі стройную песьню.

Прымі ж гэтыя безгалосыя вяшчаньні рукі маёй, каб быў прарочы помнік майго маўчаньня.