РАЗЬВІЦЬЦЁ СЭРБСКАГА ЦАРКОЎНАГА СЬПЕВУ АД XIV ДА ХVІІІ СТАГОДЗЬДЗЯ

Браніслава Зорыца

Працэс вылучэньня сэрбскага царкоўнага сьпеву з першапачатковай бізантыйскай мадэлі, пасьля сярэднявечча была значна запаволена нападам турэцкіх захопнікаў. У землях, якія патрапілі пад турэцкае панаваньне, зьдзяйсьняўся ўціск сэрбскіх народных звычаяў і праваслаўя, які, сярод іншага, спрыяў міграцыі сэрбскага насельніцтва.

Гэты пакутлівы стан выклікаў запаволеньне ў культурным разьвіцьці сэрбаў, у тым ліку – і ў музыцы. Вынікам гэтага ёсьць вельмі малая колькасьць дадзеных аб разьвіцьці царкоўнага сьпеву. Сёньня дасьледаваньні аб гісторыі Сэрбіі ў пэрыяд ХІV – ХVІІІ ст.ст. амаль цалкам грунтуецца на розных крыніцах.

Вядома, што на пачатку турэцкія ўлада на Балканах паўставала ад пачатку досыць павольна і досыць талерантна ставілася да дробных фэадалаў і прадстаўнікоў Сэрбскае Праваслаўнае Царквы. “Больш таго, некаторыя сьвятары атрымлівалі ахоўныя граматы і перавагі, а некаторыя манастыры, такія як Мілешава, Раваніца і Масасія вольна карысталіся ўсімі сваімі маёнткамі, маючы толькі абавязак узброіць і надаслаць некалькі вершнікаў на Султанскі двор” (С. Петковић, Српско сликарство на подручју Пећке патријаршије 1557-1614).

Аднак ужо ў ХV стагодзьдзі такія перавагі губляюцца. Генуэзца Марэвіно ў сваіх пуцявых нататках заўважае, што туркамі сьвятары і манахі забітыя альбо пазбаўлены ўлады і ўплыву ў краіне, што робіць іх “гнанымі і няшчаснымі”. Царквы і манастыры былі разрабаваныя, а частка цэркваў пераўтвораны ў мячэці. Хрысьціяне засталіся зь маленькай колькасьцю цэркваў са званамі, ды і ў іх мусілі званіць “ціхім голасам”.

З гэтага часу ў царкоўную практыку ўводзяцца т.зв. кляпала, драўляныя пліты ў якія білі малатком. Кляпала ў царкве перанялі функцыі званоў, якія былі скрадзены альбо забаронены. Сёньня кляпалы выкарыстоўваюцца толькі ў вызначаныя дні Вялікага посту замест званоў.

Нямецкі духоўнік Стэфан Гэрлах у сваіх нататках ад 1573 г. згадвае аб існаваньні толькі адной сэрбскае царквы ў Бялградзе, у гонар Архангела Міхаіла. Таксама ён дзеліцца ўражаньнямі аб народзе ў царкве: “шматлікія зь іх разумеюць, што гаворыць сьвятар ў час службы” і “і некаторыя зь іх ведаюць Ойча наш і Верую”. Гэрлах яшчэ згадвае сталую школу ў манастырах Хопава і Сьвятога Мікалая, дзе вучаць чытаць і пісаць. Аднак невядома: ці вучылі ў гэтых школах і царкоўнаму сьпеву. Вядома, што ў той час манастырскіх школ у Сэрбіі было не шмат, што прывяло да малой колькасьці адукаваных сьвятароў і манахаў. Стэфан Гэрлах, запісы якога ёсьць каштоўнае крыніцай інфармацыі аб царкоўным сьпеве таго часу, згадвае манастыр сьв.Зьміцера ў Белай Паланцы (вядомы як Дыўлянскі манастыр), у якім, разам з чытаньнем і пісаньнем, вучылі і царкоўнаму сьпеву.

У Сэрбіі ХVІ стагодзьдзя паўстала два цэнтра зь інтэнсіўным царкоўным жыцьцём. Адным зь іх быў манастыр Хіландар на Сьвятой Гары Афон, у якім разьвіваўся царкоўны сьпеш на падставе бізантыйскае традыцыі, другі паўстаў у Ваяводзіне, аб чым сьведчаць згаданыя нататкі Гэрлаха.

Каштоўная бібліятэка манастыра Хіландар мае каля 150 рукапісаў, на грэцкае, грэка – славянскай і славянскай традыцыйна бізантыйскай натацыі. Павага да традыцыі знаходзіць сваё адлюстраваньне ў фармаваньні царкоўнага сьпеву, якой быў створаны на падставе навумскага грэцкага запісу старой традыцыі (ХІІ і ХІV ст.ст.). У больш позьніх мелодыях бачым падабенства з баўгарскім і кіеўскім царкоўным сьпевам.

Складаны стан у сувязі зь адсутнасьцю рэлігійнае літаратуры і адукаванага сьвятарства, і дзеля спыненьня асыміляцыі праваслаўных сэрбаў, якую ўзмоцнена праводзіла Аўстрыя, прымусіла ў ХVІІІ ст. мітрапаліта Майсея Пятровіча зьвярнуцца да праваслаўных Расеі і Грэцыі за дапамогай. Да таго часу культ сэрбскіх сьвятых падтрымліваўся вусным паданьнем. Выданьне сэрбскіх царкоўных кніг на царкоўнаславянскае мове сэрбскай традыцыі было невялікім. Сэрбскія кнігі з памяцямі сэрбскім сьвятым і вызначэньнем тону, якім патрэбна сьпяваць, былі ўпершыню надрукаваны ў 1761 годзе. Паступова рускі варыянт царкоўнаславянскага тэксту, нягледзячы на супраціў прыхільнікаў сэрбскай рэдакцыі, выціснуў сэрбскую рэдакцыю царкоўнаславянскае мовы і зрабіўся, ад 1713 года, богаслужбовай мовай Сэрбскае Праваслаўнае Царквы.

Мітрапаліт Майсей у 1721 годзе засноўвае і грэцкую школу царкоўнага сьпеву. І, нягледзячы на тое, што сэрбы не ведалі грэцкую мову, грэцкі царкоўны сьпеў распаўсюдзіўся і падштурхнуў разьвіцьцё менавіта сэрбскага царкоўнага сьпеву.

У 1726 годзе ў Срэмскія Каравіцы прыбыў першы рускі выкладчык Максім Сувораў, які адчыняе школу. У гэтай школе настаўнікамі працавалі русіны і ўкраінцы. Гэтым пачаўся ўплыў украінскага і рускага царкоўнага сьпеву на сэрбскі.

Ва фрушкагорскім манастыры манахі зь сярэдзіны ХVІІІ ст. ведалі сэрбскія, грэцкія, кіеўскія і рускія сьпевы. Лічыцца, што “сэрбалізацыя” грэцкіх напеваў, у камбінаваньні з кіеўскімі ўзорамі, стварыла новы сэрбскі царкоўны сьпеў.

Гэты “уладкаваны” першасны сьпеш, перададзены зь вуснаў у вусны, зь цярпеньнем і цяжкасьцямі, упершыню запісаў Карнэліўс Станкавіч.

Пераклад “Беларускай Аўтакефаліі” па матэрыялах http://svetosavlje.org/index.php

Заўвага рэдакцыі

Аўтарка ў сэрбскім тэксьце часта ўжывае слова “рускі” у адносінах царкоўных напеваў Кіеўскай і Заходне–Украінскай традыцыі. Гэтая памылка выразна бачна ў параўнаньні ладу мэлёдыі сэрбскіх напеваў ХVІІІ ст. зь адпаведнымі ўзорамі Кіеўскай, Пачаеўскай і Мяняўскай традыцыі. Таму мы вырашылі ўдакладніць (расшыфраваць) некаторыя выпадкі ўжываньня слова “рускі”.