МОВА ЦАРКВЫ І МОВА СЬВЕТУ – ДЫЯЛЁГ АЛЬБО КАНФЛІКТ

Афанасіяс Н. Папафанасіў,

галоўны рэдактар грэцкага праваслаўнага часопісу “Synaxi”

Часам у мяне складаецца уражаньне, што вывучаць традыцыі Царквы азначае быць гатовым да шматлікіх дзіўных адкрыцьцяў. Так я быў зьдзіўлены, адшукаўшы ў тварэньнях сьвц. Рыгора Багаслова (+389/390 г.) наступны радок: “”Наватары” — гэта неразумная назва прадбачлівых” [1].

Гэта больш, чым проста сьцьвярджэньне. Гэта адначасова задача і выклік, таму што гэта выказваньне ставіць перад Царквой важныя пытаньні: “Што вызначае новаўвядзеньні?” і “Хто зьяўляецца наватарам?” Шматлікія праваслаўныя сёньня могуць не пагадзіцца са сьвц. Рыгорам Багасловам, бо новаўвядзеньні, як правіла, лічацца дзёрзкасьцю і сынонімам сэкулярызацыі. Небясьпека сэкулярызацыі сапраўды існуе, але мы, тым не менш, не можам не прызнаць той факт, што Царква сама абяцае сьвету усёабдымную навізну: адукацыя цалкам новага створанага сьвету, яго ператварэньне праз зносіны з Богам. Гэта апісана ў кнізе Адкрыцьця 21:1—5. Такім чынам, жыцьцё верніка — гэта не проста пасіўнае чаканьне канца, але і актыўны удзел у ажыцьцяўленьні Божага задуму. Іншымі словамі, Царква ў гісторыі зьяўляецца прадбачаньнем і лябараторыяй гэтага эсхаталягічнага канца. У гэтай лябараторыі сьвет паступова ператвараецца ў Цела Хрыстова.

Вельмі яркія прыклады гістарычнай пазыцыі Царквы мы можам знайсьці ў сьведчаньнях аб фармаваньні і прыняцьці догматаў. Неўзабаве пасьля стварэньня Царквы ёй прыйшлося сутыкнуцца зь небясьпекай ерасяў і памылак адносна яе веры і досьведу. Першым чынам прыйшлося абараняць і тлумачыць сьцьвярджэньне пра адзінасутнасьць трох Асобаў Сьвятой Тройцы. Гэта праўда была выяўлена пры дапамозе грэцкага вызначэньня “o`moousioj”, што значыць “адзінасутны”. І зараз, пачынаючы з чацьвёртага стагодзьдзя, кожны хрысьціянін, прамаўляючы Сымбаль веры на Літургіі, сьведчыць: “Веру…у адзінага Госпада Ісуса Хрыста…адзінасутнага Айцу”. Сёньня дзеля вернікаў у гэтым няма ніякіх сумневаў і супярэчнасьцяў, бо гэта асноватворная дактрына. Але калі сьвятыя айцы сьцьвярджалі гэта жыцьцёва важнае вызначэньне, іх лёгка маглі абвінаваціць у нягоднасьці і новаўвядзеньнях! Сутнасьць у тым, што гэтыя дагматычныя вызначэньні (і шматлікія іншыя, такія як “асоба”, “увасабленьне”, “энэргіі” і г. д.) не існуюць у біблейскім слоўніку! Іншымі словамі, айцы, відаць, вырашылі адмовіцца выяўляць догмат мовай толькі Сьвятога Пісаньня і выкарыстоўвалі іншую мову. Што ж адбывалася?

Да чацьвёртага стагодзьдзя Царква даўно пакінула Палестынскую калыску і трывала замацавалася ва усім Міжземнамор'і, непазьбежна апынаючыся тварам да твару з пануючай у той час грэка—рымскай культурай. Гэта культура вызначала спосаб жыцьця, стыль мысьленьня і мову, які ў значнай меры адрозьніваўся ад юдзейскага. Царква апынулася перад вырашальным выбарам: абмежавацца юдзействам альбо адкрыць сябе усяму сьвету [2]. Царква абрала другое, адкрыўшы сябе для іншых народаў, і для гэтага выкарыстоўвала іх мову і спосаб мысьленьня.

Гэты выбар быў далёкі ад падлашчваньня да штодзённасьці, гэта было гістарычным рашэньнем, заснаваным на самай прыродзе Царквы. Па сьцьвярджэньні сьвц. Максыма Спавяданьніка, “Хрыстос жадае, каб Яго таямнічае Увасабленьне адбывалася заўсёды і усюды” [3]. У такой пэрспэктыве Увасабленьне апынаецца не замкнёнае ў мінулым падзеяй, а працэсам, які пачаўся больш 2000 гадоў таму назад і бесьперапынна працягваецца скрозь стагодзьдзі. Каб выратаваць гэты сьвет, Сын, пакінуўшы Айца, зрабіўся чалавекам, жыў у сапраўдным чалавечым грамадзтве, размаўляў на мове сваіх сучасьнікаў. І з тых часоў Хрыста немагчыма прадставіць без Яго Цела, Царквы. Царква зьяўляецца працягам Увасабленьня ў гісторыі: яна — не духоўная сэкта, адгароджаная ад навакольнага сьвету, а той горан, у якім увесь сьвет увесь час зьменьваецца ў Цела Хрыстова.

Каб зразумець узаемаадносіны Царквы і сьвету, мы заўсёды павінны памятаць наступныя багаслоўскія сьцьвярджэньні: Царква і сьвет не зьяўляюцца дзьвюма онталягічнымі (г. з. па сваёй прыродзе) процілеглымі сутнасьцямі, як калі б адно было зроблена са “сьвятога” рэчыва, а іншае — са “злога”. У хрысьціянскім бачаньні увесь сьвет без выключэньня — гэта тварэньне Боскае, і Бог — адзіны Творца. Ён заклікаў гэты сьвет да быцьця зь нічога, і стварыў яго для таго, каб сьвет быў прычасьнікам вечнай і поўнай любові жыцьця. Гэта значыць, што галоўная задача сьвету — зажадаць гэтага, зрабіцца целам Сына, другой Асобы Сьвятой Тройцы, і гэтым, па уласным волевыяўленьні, увайсьці ў вечнае жыцьцё Тройцы. Вядома, гэта нялёгка. Але гэта запрашэньне прыходзіць не з гэтага сьвету (Ян. 15:14, 18:36), таму яно заўсёды гучыць неспасьціжным для яго, і сьвет зьдзіўляецца: “Хто можа прыняць гэта?” (Ян. 6:60). Адказ чалавецтва на Боскае запрашэньне вельмі дакладна выяўлены славянскім вызначэньнем "подзьвіг" — гэта аскетычнае удасканаленьне [4], зьява волі ў гісторыі.

Таму мы можам сказаць, што Царква — гэта частка сьвету, якая ужо адклікалася на Боскае запрашэньне. Другая частка яшчэ яму супрацівіцца, і усё яшчэ не знайшла дарогу ў Царкву, хоць не зьяўляецца ні зласьлівай па сваёй прыродзе, ні чужароднай Царкве. Проціпастаўленьне Цэрквы сьвету, пра які гаворыцца ў Бібліі (Ян. 15:18—20, 16:33; 1КМР. 3:19; Гал. 6:14), вызначаецца не прыродай, а уласным выбарам і рашэньнем. Таму Царква ніколі не спыняе маліцца за жыцьцё ва усім сьвеце і усеагульнае навярненьне да Хрыста. Гэта мы можам пачуць, калі уважліва прыслухаемся да слоў Боскай літургіі. Акрамя таго, мова Цэрквы сам па сабе зьяўляецца заклікам. У адпаведнасьці зь сапраўднае праваслаўнай традыцыяй [5], мова зьяўляецца ў адносінах да чалавека наборам сыгналаў, знакаў, якія паведамляюць нешта пра рэчаіснасьць, якая не можа быць абмежавана ці цалкам выяўлена словамі. Кожнае слова ў вуснах Царквы — гэта не толькі абвяшчэньне Праўды, але таксама і запрашэньне да вольнай, шчырай, асабістай сустрэчы з Праўдай, таму што Праўда — гэта не нешта, а нехта — Хрыстос увасоблены. Багаслоўе — гэта не проста трактат пра Бога, але і запрашэньне зрабіцца Целам Хрыстовым.

Таму да скону сьвету Царква не мае права спыніць заклікаць тварэньні Боскае да зносін зь Ім. Дыялёг Царквы са сьветам не можа спыніцца і, вядома, ніхто не зможа пакласьці гэтаму канец аж да самых апошніх дзён. Таму зварот Царквы да сьвету заўсёды застаецца нязьменным, на усіх мовах яно гучыць як запрашэньне зрабіцца яе целам, і дзякуючы гэтаму заклік да выратаваньня робіцца зразумелым у любым грамадзтве, любому народу, у любую эпоху. Іншымі словамі, задача Царквы складаецца не ў тым, каб успамінаць пра Нараджэньне Хрыстова, але быць Нараджэньнем Хрыстовым і паступова рыхтаваць тварэньні да усеагульнага Уваскрэсеньня. Царква, якая адмаўляецца ад погляду на увасабленьне, выказанае вышэй сьвц. Максымам Спавяданьнікам — гэта Царква, якая адмаўляецца прамаўляць сьвету і са сьветам, і яна не проста нямая Царква, у такім разе ёй пагражае небясьпека проста перастаць быць Царквой! Калі яна не прыводзіць сьвет да жыватворчага Цела, яна пакідае сьвет у царстве сьмерці. Гэта тое ж самае, як калі б нейкая мясцовая Царква адмовілася прымаць ад вернікаў хлеб, і ў выніку ёй зрабілася б немагчыма зьдзяйсьняць Боскую Еўхарыстыю!

У любой мясцовай Царкве існуе немалая небясьпека прытрымлівацца меркаваньні пра тое, што мова мінулага, на якім казалі некалькі стагодзьдзяў таму назад, зьяўляецца мовай Самага Бога! У гэтым выпадку Царква робіцца ініцыятарам гнятлівых навін, таму што тым самым яна адварочваецца ад праваслаўнай традыцыі. А. Георгій Флёроўскі згадваў пра выказваньне А. Шышкава, царскага міністра адукацыі, які супрацьстаяў любым спробам перакласьці тэксты Сьвятога Пісаньня на размоўную мову: “Як жа адважыцца на зьмену слоў, ушанаваных сышоўшымі зь вуснаў Божых?” [6]. Да таго часу адказ у Праваслаўнай Традыцыі ужо быў. Сьвц. Рыгор Нісскій, напрыклад, у адказ на ерэтычныя выказваньні Яўномія пра тое, што сутнасьць Бога можна апісаць вызначанымі словамі, кажа, што Бог адкрывае праўду, праўдзівае значэньне, якое чалавек перакладае ў словы. “Голас Божы, — сьцьвярджае сьвц. Рыгор Нісскій, — гэта не старажытная жыдоўская, а таксама ніякая зь іншых моў, вядомых сьвету” [7]. Сапраўды, чалавечыя мовы могуць несьці увасобленую ў сабе праўду, але зрабіцца самай праўдай яны не могуць. Згаджаючыся са сьвц. Рыгорам Нісскім, то ж сьцьвярджаў рускі місіянэр Макар Глухараў (1792—1847): “Няўжо слова Боскае ва уборах славянскай літары спыніць быць словам Божым у адзеньні рускае мовы?” [8]. Такім жа было перакананьне сьвц. Нікадзіма Афонскага (1749—1809), які сутыкнуўся з пратэстам некаторых прадстаўнікоў Царквы падчас падрыхтоўкі да выданьня канонаў Праваслаўнай Царквы разам зь іх перакладам са “старажытнай” мовы на сучасны грэцкую. Пратэсты зводзіліся да таго, што Царкоўнае Паданьне перакладаць нельга, таму што ў гэтым выпадку яно робіцца даступнымі “мове натоўпу”. Ужо само гэта вызначэньне робіць магчымымі далейшыя дыскусіі. Па—першае, неабходна высьветляць, чым вызначаецца момант, калі людзі робяцца актыўнай часткай Царквы і сапраўды сябрамі Цела Хрыстова. Пазьней Сусьветны Патрыярх Нэафіт падтрымаў сьцьвярджэньне сьвц. Нікадзіма Афонскага, падкрэсьліўшы, што калі б мелі рацыю яго сапернікі, то каноны Царквы ніколі не былі б напісаны, бо першай мовай Царквы была гутарковая мова таго часу (гэта значыць мова простага народу). У выніку, праца сьвц. Нікадзіма Афонскага атрымала ухвалу Патрыяршага Сыноду [9].

У спробах перакладу няма нічога новага. Гэта проста ужываньне царкоўнага рашэньня на вызначаным гістарычным этапе. Апостал Павел казаў, што сябры Царквы павінны выкарыстоўваць зразумелыя словы, каб кожны мог спасьцігнуць сказанае; бо галоўная задача кожнага хрысьціяніна складаецца ў перакананьні іншых і тварэньні Царквы (1 Кар. 14: 9—19). А пабудова Царквы — гэта далёка не магічны рытуал. Магія прадугледжвае аўтаматычнае дзеяньне, незалежнае ад волі і намераў чалавека. Але зрабіцца сябрам Царквы можна толькі сьвядома. Ні шанаваньне, ні любыя іншыя формы духоўнага жыцьця не могуць разглядацца ў катэгорыях агнастыцызму, несьвядомага рамантызму ці бяздумнага інстынкту. Менавіта таму падчас Боскай літургіі, пры Хросьце і іншых Таямніцах неабходна спавяданьне веры. Царква патрабуе ад кожнага сябра яе Цела абавязковага разуменьня асноў веры і асабістага яе спавяданьня: “Веру…”.

Праваслаўная Традыцыя не турбуецца і не трывожыцца з—за наяўнасьці мноства моў, як сярод розных народаў, так і на працягу розных пэрыядаў гісторыі аднаго народа. Біблія сьведчыць, што спачатку “На усёй зямлі была адна мова і адна гаворка” (Быць. 11:1). Пасьля спробы стварэньня Бабілёнскае вежы людзі страцілі сувязь з Богам і адзін зь адным. Іх агульная мова была згублены і ператварыўся ў мноства розных гаворак, у выніку чаго народы расьсеяліся па усёй зямлі (Быц. 1:1—9). Шматлікасьць моў ёсьць сьледзтва граху. Тым не менш, Царква ніколі не спрабавала выправіць гэтае становішча, гэта значыць стварыць адзіную мову для усіх часоў і народаў. Яна прымае рэальную сытуацыю шматлікасьці моў і імкнецца стварыць зь іх новае цела праўды. Упершыню пасьля крушэньня Бабілёнскае вежы гэта адбылося ў дзень Тройцы, калі апосталы прапаведавалі пра Царства Нябеснае на розных мовах, і кожны народ чуў іх на сваёй гаворцы (Дзеі. 2: 4—6). Так было напачатку звароту Царквы да усяго сьвету, і “кожныя вусны вызнавалі, што Ісус Хрыстос ёсьць Гасподзь” (Піл. 2:11). Вельмі важна сьведчаньне хрысьціян, якія жылі ў другім і трэцім стагодзьдзі, у прыватнасьці, апісаньне жыцьця хрысьціян у “Пасланьні да Дыягента”. Тут гаворыцца, што Царква — гэта нешта новае ва усім сьвеце, але пры гэтым яна не зьяўляецца маргінальнай сэктай: Розьніца паміж хрысьціянамі і астатнім чалавецтвам не складаецца ў нацыянальнасьці, мове ці традыцыях. Хрысьціяне не жывуць у асобных гарадах, не кажуць на нейкай адмысловай мове, не вядуць адмысловага спосабу жыцьця… Але тым не менш, у арганізацыі іх абшчыны ёсьць прыкметныя, нават дзіўныя асаблівасьці. Для іх чужына як радзіма, але і на радзіме яны як на чужыне. [10]

Вось таму сьв. Ян Залатавуст запэўнівае нас, што няма нічога ганебнага ў тым, каб карыстацца так званымі “варварскімі” мовамі [11].

Можна прывесьці ў якасьці прыкладу некалькі прац аб стаўленьні Царквы да гэтага пытаньня: місіянэрская праца сьв. Інакенція Веніямінава (1797—1879) сярод плямёнаў індзейцаў Аляскі, Мікалая Ільмінскага сярод татараў (1822—1891), сьв. Мікалая Касаткіна ў Японіі (1836—1912) і г. д. [12]. І, што для нас сёньня самае галоўнае, трэба успомніць пра спрэчкі паміж Заходнім сьвятарствам і сьв. Кірылам, апосталам славян. Заходняе сьвятарства настойвала на тым, што Літургію можна служыць толькі на адной з трох старажытных моў: старажытнажыдоўскае, грэцкае альбо латыні, на якіх Пілят загадаў зрабіць надпіс над Расьпяцьцем “Ісус Назарэй, Цар Юдэйскі” (Ян. 19:19). Сьв. Кірыла выступіў супраць гэтага і назваў такіх “змагароў” вучнямі Піляту. Ён абараняў не толькі права кожнага чалавека казаць і чуць, але і права Бога адкрывацца кожнаму [13]. І калі зараз мы, праваслаўныя хрысьціяне, абвесьцім адну мову “сьвятой”, а астатнія “кепскімі”, то мы павернемся сьпіной да праваслаўнай традыцыі і далучымся да вышэйзгаданага пункту гледжаньня заходняга сьвятарства, у той час як Рымска—Каталіцкая Царква — пра гэта неабходна памятаць — зьбіраецца прыняць у якасьці богаслужбовай гутарковую мову, прынамсі гэта рашэньне разглядалася на Другім Ватыканскім Саборы.

Лінгвістычныя моманты — гэта не проста пытаньне пра пераклад тэкстаў зь адной мовы на іншую. Усё павінна ажыцьцяўляцца пад кіраўніцтвам Царквы. Гэта патрабуе ад Памеснае Царквы быць сапраўды мясцовай і сапраўды Царквой. Пры гэтым неабходна уласны выклад вучэньня, складаньне сваіх тэкстаў і зварот да новага культурнага кантэксту, да вызначанай цывілізацыі і вызначанаму грамадзтву.

Сёньня усе сусьветныя дыскусіі засяроджаны на пытаньні глябалізацыі. Здаецца, што стары сьвет руйнуецца дамінантнай мадэльлю сучаснай заходняй цывілізацыі. Адны мяркуюць, што умацаваньне асобных мясцовых культур — адзіная надзея выдужаць перад усеагульнай ураўнілаўкай. Іншыя лічаць, што ужо ні для якой культуры няма будучыні. Фактычна сёньня па шэрагу чыньнікаў пераважаюць два мовы. Першая — гэта ангельская, які робіцца усеагульнае. Зь іншага боку, інтэрнэт і "віртуальная рэальнасьць" робяцца свайго роду новай унівэрсальнай і моцнай мовай. Глябальная сетка, несумнеўна, уражвае уяўленьне, прапануючы магчымасьці для абмену інфармацыяй паміж выдаленымі куткамі зямлі, але, зь іншага боку, прапануе сумнеўны ідэал зносін без рэальнай сустрэчы, бесьцялесны кантакт [14]. Ці будзе чалавецтва выкарыстоўваць гэтыя тэхналёгіі ў якасьці карыснай прылады, здольнага дапамагчы сустрэчы чалавечых асоб, ці ж усё зьвядзецца да sui generis “сьпірытуальнаму” ладу жыцьця, дзе ніхто зусім не клапоціцца пра чалавечыя зносіны? Гэта выклік Царкве. Ні пры якіх акалічнасьцях яна не заставалася убаку ад сабраных стагодзьдзямі моўных багацьцяў. І, нарэшце, добрыя веды мовы арыгінальных царкоўных тэкстаў зьяўляецца жыцьцёва важнай умовай для іх сур'ёзнага багаслоўскага вывучэньня. Але ў той жа час Царква павінна быць гатовая несьці сьведчаньне ў новых і, магчыма, неспадзяваных абставінах. Яе мова не павінна быць ні падабенствам музэйнай выставы, ні старажытным выкапням. Яе карані сыходзяць у далёкае мінулае, але галіны павінны квітнець цяпер і рыхтаваць плады для будучыні.

Жыцьцё ў сьвеце ніколі не было лёгкім. Узіраючыся ў будучыню, мы часта адчуваем трывогу, калі не паніку. Камусьці гэта трывога можа падабацца, але яна не павінна прыводзіць да пераважаючага цяпер варожага пачуцьця да усяго сьвету. Задача хрысьціянскага сьведчаньня ў сьвеце, важная для кожнага хрысьціяніна, не павінна зводзіцца да агрэсіўнага шматслоўя, накіраванага на блізкага, заклікаючы яго да навярненьня нават за кошт яго уласнай волі. Падобнае аўтарытарнае дзеяньне можна назваць камэрцыйным маркетынгам ці ідэалягічным імпэрыялізмам, але гэта, безумоўна, не зьяўляецца хрысьціянскай пазыцыяй у адносінах да сьвету. Як я ужо казаў, мова Царквы павінна застацца запрашэньнем, але не прымусам. Акрамя таго, яна заўсёды павінна быць наладжана на дыялёг, але не на маналёг. Успомнім гутарку Хрыста зь Нікадзімам, самаранкай (Ян. 3: 1—21, 4: 1—30) і зь іншымі людзьмі. Далёка ад праўды сьцьвярджэньне, што сучасныя хрысьціяне застануцца вернымі сваім абавязкам, калі адмовяцца рахмана выслухаць агонію, боль і пытаньні сучаснага сьвету.

Для гэтага нам трэба памятаць істотную якасьць царкоўнай мовы: гэта не бесьцялесны голас. Царква выяўляе сябе не толькі пры дапамозе вэрбальных сродкаў, але і адначасова праз само сваё быцьцё. Гэта азначае не толькі тое, што яна кажа, але тое, што яна ёсьць: жывое цела, якое дае новыя адказы на новыя праблемы. Тут устаюць вырашальныя пытаньні. Ці сапраўды Цела Царквы жыве сёньня як Цела? Ці сапраўды праваслаўныя прыходы рэальна жывуць як абшчыны? Нараджаецца і ці узгадоўваецца багаслоўе ў гэтых абшчынах? Ці вырастае багаслоўе зь агульнага досьведу Еўхарыстыі, ці, большай часткай, застаецца доляй індывідуальных высілкаў? Ці ідуць мясцовыя праваслаўныя прыходы на кантакт зь сучасным сьветам і ці запрашаюць яго зрабіцца Целам Хрыстовым? Ці суправаджаецца літургічнае жыцьцё нашых прыходаў імкненьнем да катэхізацыі, сьцьвярджэньнем багаслоўскіх крытэраў і воляй разважаньня? Гэта толькі частка пытаньняў, якія маюць патрэбу ў абмеркаваньні і адказах.

Натхнёныя словы а. Георгія Флароўскага, магчыма, пакажуць нам кірунак, па якім нам трэба крочыць, каб знайсьці адказы на гэтыя пытаньні: У тлумачэньні айцоў Праваслаўе зноў адкрываецца як перамагаючая сіла, што перараджае і сьцьвярджаючая жыцьцё, і не толькі як ціхая прыстань для стомленых і расчараваных душ, — не толькі як канец, але як пачатак, пачатак подзьвігу і творчасьці, “новае стварэньне” [15].

1. PG 37, 1152 A

2. Першае сутыкненьне з гэтае праблемай згадваецца ў Дзеях Апосталаў 15:1—29.

3. PG 91, 1084 C—D.

4. Аб багаслоўскім боку гэтага вызначэньня гл. George H.Williams "Ceorges Florovsky. Russian Intellectual, Orthodox Churchman", in Andrew Blane (ed.), The Neo—Patristic Synthesis of Georges Florovsky (Crestwood, NY: St Vladimir's Seminary Press 1993), pp. 295—299.

5. Вялікае значэньне дзеля гэтага мае апафатычнае багаслоўе. См. John Zizizoulas, Being as Communion (Crestwood, NY: St Vladimir's Seminary Press 1985), pp. 89—92.

6. Протоиерей Георгий Флоровский. Пути русского богословия. 3—е изд. Репринт. Париж: YMCA—PRESS, 1983. б. 162.

7. W.Jaeger (ed.), Contra Eunomium II, 260 (Leiden 1960), I, p. 302.

8. Флоровский. Згаданая праца. б. 190.

9. Никадзім Афонскій. To Pidalion (на грэч.) (Афіны: Астыр 1976), прадмова, б. 9—11. Англ. пераклад — The Rudder. D.Cummings (Chicago, 1957).

10. Early Christian Writings, перевод — M.Staniforth, rev. A. Louth (Penguin Books 1987), pp. 144—145.

11. PG 63, 501.

12. Гл. Lamin Sanneh, Translating the Message. The Missionary Impact on Culture (New York: Orbis Books 1990).

13. Francis Dvornik, Byzantine Missions among the Slavs. SS Constantine—Cyril an Methodius (New Brunswick, NJ: Rutgers University Press 1970), pp. 115, 129.

14. Падрабязны разгляд гэтага пытаньня — у лекцыях мітрапаліта Пэргамскага Яна (Зізіўласа).

15. Флоровский. Згаданая праца. б. XVI

Пераклад “Беларуская Аўтакефалія” паводле Athanasios N. Papathanassiou. The Language of the Church and the Language of the World: An Adventure of Communication, or Conflict? // Sourozh, No. 76, May 1999, pp. 36—43.