“СЬМЕРЦЬ ПЕРАМОЖАНА”. АПОШНІЯ ЧАСЫ ПА ВУЧЭНЬНЮ АЙЦОЎ ЦАРКВЫ

Архімандрыт Плакіда (Дзей)

Хрысьціянін – гэта чалавек, поўны чаканьня. Гасподзь кажа нам у Эвангельлі: “Хай будзе паясьніца вашая аперазаная, і сьвяцільні гараць; і вы будзеце падобныя на людзей, якія чакаюць вяртаньня гаспадара свайго зь вясельля, каб, калі прыйдзе і пастукаецца, адразу адчыніць яму.” (Лк. 12:35–36)

Мала знойдзецца тэкстаў, гэтак ясна адчыняючыя перад намі сэнс і глыбінную арыентацыю хрысьціянскага жыцьця.

Мэта тварэньня – абагаўленьне чалавека і сусьвету. Усё домабудаваньне выратаваньня, выратавальная ахвяра Хрыста, асьвячэньне, зробленае Сьвятым Духам, маюць на мэце вярнуць заняпалае чалавецтва да таго стану, дзеля якога яно было створана - да поўнасьці абагаўленьня. Мы чакаем, што канчатковае выкананьне гэтага задуму Божага, зьдзейсьніцца пры Другім прышэсьці Хрыста, і тады домабудаваньне выратаваньня атрымае сваё апошняе завяршэньне.

Калі мы жадаем ізноў здабыць жывое хрысьціянства, якое стане для нас сталай крыніцай радасьці і духоўнага натхненьня, нам неабходна адрадзіць у сэрцы нашага хрысьціянскага жыцьця нецярплівае жаданьне і упэўненасьць, якімі былі натхнёныя першыя пакаленьні хрысьціян. “І Дух і нявеста кажуць: прыйдзі! Спрагнены хай прыходзіць, і, хто жадае, няхай бярэ ваду жыцьця задарам.” (Адкр. 22:17)

Самае галоўнае, пра што абвяшчае хрысьціянства, “Добрая вестка” аб выратаваньні – гэтая заява аб уваскрэсеньні, аб уварваньні новага і несьмяротнага жыцьця ў наш сьвет, асуджаны на пакуту і сьмерць у сілу грэхападзеньня чалавека. Гэтае уварваньне сапраўднага жыцьця ажыцьцявілася карэннай чынам пры уваскрэсеньні Хрыста, пры Ягоным велікодным пераходзе ад сьмерці да жыцьця. Сьмерць ужо пераможаная, жыцьцё ужо перамагло. Але кожны зь нас на працягу свайго жыцьця – і Царква на працягу сваёй гісторыі – павінны зрабіць гэты пераход сваім асабістым пераходам, павінны ізноў перажыць яго са Хрыстом – або хутчэй Хрыстос павінен ажывіць яго ў нас – для гэтага мы прыносім сваю вольную згоду на дзеяньне Боскай мілаты. Другое прышэсьце Хрыста са славаю ў канцы часоў зробіць відавочным усё тое, што ва утоеным выглядзе складзена было ва уваскрэсеньні Хрыстовым у дзень Вялікадня: яно прылучыць усё Цела Яго, Якое ёсьць Царква, да Ягонай канчатковай перамозе над грахом, пакутай і сьмерцю. На гэта спадзяецца Царква, у гэтым аснова яе упэўненасьці.

Надзея спачыўшых

У гэтым пытаньні меркаваньне Айцоў Царквы не супадае з той устаноўкай, якая зрабілася агульнапрынятай у заходнім хрысьціянстве пачынаючы зь сярэдніх вякоў. Менавіта тады ссоўваліся акцэнты пры тлумачэньні апошняй долі індывіда; вечная доля кожнага чалавека пачала разглядацца як канчаткова вызначаная ў момант сьмерці: сьвятыя ідуць прама на неба, не зьдзейсьніўшыя пакаяньня грэшнікі – у пекла, а тыя, каму яшчэ магчыма нешта загладзіць, ідуць у чысьцец на большы альбо карацейшы тэрмін, але ў выніку ім забясьпечана выратаваньне. Усеагульнае уваскрэсеньне занясе толькі неістотны дадатак ва ужо поўную асалоду абраных і ў пакараньне праклятых. Страшны, апошні суд толькі зробіць відавочным той прысуд, які быў ужо канчаткова вынесены “прыватным судом” у момант сьмерці. З тых часоў на Захадзе вельмі прынізілася значэньне, адведзенае Другому прышэсьцю як канцу гісторыі, прынізілася эсхаталягічная накіраванасьць як у жыцьці хрысьціяніна, так і ў жыцьці Царквы.

Па вучэньні Айцоў Царквы, людзі толькі падчас Другога прышэсьця увойдуць туды, дзе ім прыгатаваная іх канчатковая доля, і для шматлікіх апошняе лёсаваньне будзе вызначаны толькі падчас Страшнага суду. Да усеагульнага уваскрэсеньня нават самі сьвятыя, хоць яны і знаходзяцца каля Хрыста, знаходзяцца ў чаканьні. Аб тым, як менавіта старажытная Царква уяўляла сабе стан розных катэгорый нябожчыкаў, якія чакаюць Другога прышэсьця, можна сказаць наступнае: першым чынам хрысьціянская думка абсалютна аднадушная ў прызнаньні таго, што наша зямное існаваньне - адзінае. Вера хрысьціянская несумяшчальная ні зь якім дапушчэньнем наступных формаў жыцьця і пераўвасабленьні. Такія канцэпцыі часта сустракаюцца ў нехрысьціянскіх філязофскіх і рэлігійных плынях, асабліва далёкаўсходніх, але яны цалкам чужыя хрысьціянству. У аснове хрысьціянскай веры ляжыць прызнаньне таго, што чалавек жыве на зямлі адзін раз і вечная доля яго вырашаецца падчас гэтага адзінага існаваньня на зямлі.

Жыцьцё пасьля сьмерці

Пасьля сьмерці душа застаецца гэтак жа жывой, сьвядомай і актыўнай, як і пры жыцьці на зямлі, хоць і па-іншаму. Але для свайго уласнага выратаваньня яна зараз нічога зрабіць не можа; і ужо не можа уваходзіць у зносіны зь жывымі, няўжо толькі з Божага дазволу, а усе віды магічнага выкліканьня памерлых, мэдыюмных зносін зь імі, усе віды сьпірытызму заўсёды асуджаліся як Словам Божы у Старым запавеце, так і хрысьціянскай сьвядомасьцю на працягу стагодзьдзяў: “Не павінен быць у цябе той … ні вяшчун, ні варажбіт, ні чарнакніжнік, ні чарадзей, ні змусьнік, які заклінае духаў, ні чараўнік, які апытвае нябожчыкаў; бо агідны прад Госпадам кожны, хто робіць гэта” (Друг. 18:10– 12).

Праваслаўная традыцыя зыходзіць з тых бачаньняў, якімі былі ўзнагароджаны некаторыя сьвятыя, і прызнае, што два першых дня пасьля сьмерці душа яшчэ застаецца на зямлі, наведваючы месцы, дзе яна жыла, да якіх была прывязаная на час зямнога жыцьця. Пачынаючы з трэцяга дня яна праходзіць праз тое, што Айцы Царквы завуць прыступкамі пакут, або паветранымі пакутамі. Гэтыя пакуты наступным чынам паказаныя ў бачаньні звышгоднага Антонія Вялікага, як аб тым апавядае сьвяціцель Апанас: “Аднойчы, прад смакаваньнем ежы каля дзевятай гадзіны устаўшы памаліцца, Антоній адчувае ў сабе, што ён захоплены розумам, а што усяго дзіўней, бачыць сам сябе, быццам бы ён па-за сябе, і хтосьці як бы узводзіць яго па паветры; у паветры жа стаяць нейкія панурыя і страшныя асобы, якія жадаюць заступіць яму шлях да узыходжаньня. Потым ж кіроўцы Антонія паўсталі супраць іх, то патрабуюць яны справаздачы, – ці не падлягае Антоній якой-небудзь адказнасьці перад імі, а таму жадаюць весьці рахунак зь самога яго нараджэньня; але кіроўцы Антонія перашкодзілі таму, кажучы: “што было ад нараджэньня яго, то згладзіў Гасподзь; вядзіце рахунак з таго часу, як зрабіўся ён манахам і даў прысягу Богу”. Тады, паколькі абвінаваўцы не маглі выкрыць яго, вольны і бесьперашкодны зрабіўся яму шлях. І раптам бачыць ён, што як бы вяртаецца і уваходзіць сам у сябе, і зноў робіцца ранейшым Антоніем. У гэты час, забыўшыся аб смакаваньні ежы, астатак дня і цэлю ноч праводзіць ён у скрусе і малітве; бо дзівіўся, бачачы, зь якімі шматлікімі ворагамі маецца быць нам бітва, і зь якімі працамі павінна чалавеку праходзіць па паветры. І тады прыйшло яму на памяць, што ў гэтым менавіта сэнсе і сказаў Апостал: “” (Эф. 2:2). Бо вораг мае ў паветры ўладу ўступаць у змаганьне з прыходзячымі па аднаму, спрабуе перагарадзіць ім шлях. Таму і раіў Апостал “прымеце поўную зброю Божую, каб вы маглі супрацьстаць у часіну ліхую” (Эф. 6:13), каб пасаромеўся вораг, “ня маючы нічога сказаць пра нас кепскага” (Ціт. 2:8). … Праз нейкі час меў ён неяк размову з прыйшоўшым да яго ад стане душы пасьля сьмерці і аб тым, дзе будзе яе месца знаходжаньня. У наступную ноч кліча яго нехта зь вышыні, кажучы: “Устань, Антоні, выйдзі і паглядзі”. Антоні выходзіць (бо ведаў, каму належыць скарацца), і ўзьняўшы позірк бачыць, што стаць нехта высокі, пачварны і страшны, і кранаецца галавой аблокаў, і што ўсходзяць яшчэ нейкія быццам з крыламі, і ён цягне да іх рукі, і адным заступае шлях, іншыя ж пералятаюць праз яго, і мінаючы яго, бесьперашкодна ўздымаюцца ўверх; на апошніх гэты велікан скрыгіча зубамі, аб тых жа, якія падаюць уніз, радуецца. Раптам Антонію кажа голас: “зразумей бачанае”. Тады адчыніўся розум ягоны і зразумеў ён, што гэта ёсьць праходжаньне душаў, што стоячы велікан ёсьць вораг, які зайздросьціць вернікам, і ён падпаўшых пад уладу ягоную затрымлівае і забараняе ім крочыць далей, але ён няздольны затрымаць тых, хто не скарыўся яму, таму што яны вышэй яго. Пабачыў гэта, і такое бачаньне прыняўшы як бы за напамін сябе, Антоній пачаў прыкладаць яшчэ большую руплівасьць, як штодня мець посьпех у ранейшых подзьвігах” [1]

Такім чынам, у працяг сарака дзён, пакуль не будзе вызначана, у якім стане да Другога прыходу мусіць часова знаходзіцца душа спачыўшага, дэманы паказваюць усё, што здолела зрабіць яна грахоўнага за сваё зямное жыцьцё; адзінае, што ёй можа дапамагчы тады – гэта пакаяньне, прынесенае ёй пры жыцьці ў тых грахах, у якіх яе абвінавачваюць, добрыя справы, якія яна тварыла, жывучы на зямлі, і абарона Царквы і сьвятых. Малітва за спачыўшых такім чынам набывае вялікае значаньне ўжо зь моманту сьмерці: яна ахоўвае і абараняе душу ад нападаў дэманаў.

Месца прахалоднае і спакойнае

Калі душа пераможна праходзіць гэтыя прыступкі пакут, калі дэманам няма за што выказваць на яе свае правы, то яна потым уводзіцца анёламі ў рай, альбо на ўлоньне Аўрааму, у “месца сьветлае, месца прахалоднае, у месца спакойнае, дзе няма ні хваробаў, ні бед, ні скрухі…” [2], дзе душа ў таварыстве сьвятых насалоджваецца невымоўнай асалодай.

У цудоўным артыкуле на тэму “Мілата на хрысьціянскім Усходзе” Міра Лот-Барадзіна выклала вучэньне сьвятаайцоўскае традыцыі аб гэтым стане дабрашчасных такімі словамі: “Requies aeterna, requies beata. Гэты выраз ўвайшоў у царкоўны ўжытак і вымаўляецца як вышэйшае пажаданьне “у Богу спачыўшым”, пажаданьне той сьмяротнай долі, якая дзеля нашых вачэй ужо не мае зьнешняга выгляду. Гэты выраз належыць разумець найперш у сэнсе спыненьня ўсялякай зьнешняй дзейнасьці in absolutione corporis. Звычайны вобраз сну, настолькі блізкі – верагодна – да сьмерці можа ўнесьці незразумеласьць і скажэньне рэальнасьці, па іншаму своеасабліваю і глыбокую. Хутчэй тут належала б разумець той стан душэўнага спакою, які па грэцкі завецца απάθεια, альбо поўная адсутнасьць запалаў і жаданьняў, перайманьне Боскаму стану спакою. Згодна звышгоднага Максыма, які паўтарае з праўкамі думку александрыйцаў, тут маецца на ўвазе абсалютная адсутнасьць хваляваньняў, думак, няспынная сталасьць розуму, няздольнага ўжо на зьмены. Вялікі спакой, magna tranquillitas (дабрашчасны Амбросій) кіруе спрошчаным тварэньнем, зьведзеным да самой сваёй сутнасьці, у якога заглушана альбо сьпіць здольнасьць да дзеі. Аазіс міру, перабольшваючы ўсялякі мір, міру, якога сьвет няздольны даць, адпачынак і спакой ў краіне суцяшэньня; gloriosa requies futura (дабрашчасны Амбросій).” [3]

“Вось што значыць beatum esse у першым уваскрэсеньні. Гэта нязьменны спакой, не выключаючы ні сьвядомасьці, ні ўнутранага жыцьця, уласьцівы гэтаму новаму спосабу існаваньня, ёсьць стан, у вышэйшай ступені назіраньня, сымбалем якога застаецца сэрца Пісаньне набліжае яго з Боскім спакоем, які згадваецца ў кнізе Быцьця. Сапраўды, па ягонаму ўзору Творца ўсталяваў: некалі суботу Ізраіля, прататып райскага адпачынку (суботы). Аўтар пасланьня да Жыдоў, паўтараючы старажытную пагрозу Госпада, разьюшанага супраць нявернага народу: “яны ня ўвойдуць у Мой спакой” (Пс. 94:11), адразу дадае: “Таму народу Божаму яшчэ застаецца субоцтва. Бо, хто ўвайшоў у спачын Ягоны, той і сам спачыў ад дзеяў сваіх, як і Бог ад Сваіх.” (Жыд. 4:9–10). Знакавае параўнаньне, якое паўтараецца ў дзівоснай праваслаўнай богаслужбе Вялікай суботы, гэтай “суботы субот”, калі Хрыстос у магіле ўвайшоў у дабраслаўлёны спакой triduum'а, зьдзейсьніўшы сваю справу выратаваньня. І вось апошнія ўзьнёслыя словы Адкрыцьця: “кажа Дух: яны (сьвятыя) супакояцца ад працы сваёй, і дзеі іхнія ідуць сьледам за імі.” (Адкр. 14:13). Словы гэты ўказваюць на спыненьне ўсялякай працы, а таксама скарбут і рабства. І ў іншым месцы чыстая льняная вопратка, у якую будзе апранута Царква пераможца, азначаюць дзеі сьвятых (Адкр. 19:8). Падобна эвангельскім ліліям, якія не ткуць і не прадуць, душы, атрымаўшыя спакой, квітнеюць, маюць водар прыемны больш усіх водараў сваіх дабрадзейнасьцяў. Яны квітнеюць у райскае свабодзе (libertas paradisi), у яднаньні з Хрыстом, Які носіць іх у Сябе. Гэтая добрая гармонія, дасягнутая згода, спакойнасьць (non turbari) вечнага спакою; апошняе вызначэньне прадугледжвае несумеснае зь нашым адчуваньнем часу: працягласьць без працягласьці альбо без зьмены станаў. Супакой, які прадугледжвае няздольнасьць грашыць (non posse peccare), уласьцівы дасканаласьці, дасягнутай, нарэшце, разам з падабенствам (similitudo). Дасканаласьці волі і здольнасьці, бясконца перабольшваючыя тую дасканаласьць, якой валодалі нашы продкі, калі ёй яшчэ належала адбыцца. Атрымаўшым гэты спакой бывае і цалкам дадзена спакойная любоў, боская агапе і бясконцая радасьць адданьня сябе Богу, якую пазнаюць і атрымліваюць у поўнае меры толькі тыя, хто, сасьпеўшы і прынёсшы свой плод на зямлі, уводзіцца ў маўчаньне нябесных дароў. Такая нявеста зь Песьні Песьняў (5:2); душа заспакайнелая прамаўляе таемнае прызнаньне аб сваёй бадзёрасьці (μικρα ανάστασις)” [4]. Паміж сьвятымі і сьветам жывых людзей не магчыма ўсталяваньне аніякіх зносін, ні “натуральных”, ні сьпірытычнага тыпу (гл. вышэй). Аднак паміж абранымі і зямной Царквой існуе іншы спосаб зносін, чыста духоўны, але не меней рэальны. У малітве мы маем магчымасьць зьвяртацца да іх, а яны маюць магчымасьць увесь час дапамагаць нам. Паміж нябеснай літургіяй, якую яны зьдзяйсьняюць разам зь анёламі, і нашымі зямнымі літургіямі існуе таямнічае ўзаемнае пранікненьне, на якое ўказваюць мазаікі і фрэскі нашых храмаў.

Разам з тым, якім бы шчасьцем не насалоджваліся сьвятыя, яны знаходзяцца яшчэ пад знакам чаканьня. Іх асалода зробіцца поўнай толькі ў дзень вяртаньня Хрыста і апошняга Ўваскрэсеньня.

А грэшнікі, якія не здолелі выйсьці пераможцамі пры выпрабаваньні ў “пакутах”, паколькі іх пакаяньне было недастатковае і добрыя справы занадта малыя, крочаць у месца пакуты, дзе іх катуюць дэманы. І тут таксама кропка гледжаньня Айцоў Царквы не супадае з той, якая перамагла на Захадзе ў сярэднія вякі.

Пекла

Мучэньне грэшніка найперш за ўсё не носіць характару збаўленьня і часовага “пакараньня карай”. Памёршы ўжо нічога няздольны зрабіць дзеля самога сябе, і ягоная пакута аніяк не здольная садзейнічаць ягонаму вызваленьню. Ён асуджаны не на больш альбо меней доўгае пакараньне, пасьля якога ён будзе неадменна выратаваны; ён не знаходзіцца ў “чысьціце”, а ў пекле, у апраметнай, і ягоная пакута сама па сябе не можа мець канца.

Аднак, зь іншага боку, гэта пакута не носіць непазьбежна канчатковага характару. Па агульнаму меркаваньню старажытнае Царквы, сапраўды, да агульнага суду асуджаныя могуць быць выратаваныя (за выключэньнем тых, хто зьдзейсьніў асабліва цяжкія злачынствы і памёр без апошняга пакаяньня: забойцы, адступнікі, ерэтыкі, пралюбадзеі, блудніцы), аднак толькі малітвамі сяброў зямной Царквы. Вось чаму малітва за спачыўшых у сьвядомасьці старажытнай Царквы і сёньняшняй Праваслаўнай Царквы мае вялізарнае значаньне: яна ўзносіцца не дзеля таго, каб быў зьменшаны толькі “час у чысьціце”, але дзеля таго, каб спачыўшыя былі вызвалены ад вечнага пекла. Усе старажытныя літургіі Царквы, у тым ліку і рымская літургія ў тым выглядзе. У якім яна была да нядаўняга часу, сьведчаць: нідзе ў сваёй малітве за спачыўшых Царква не прасіла “вызваленьня душаў з чысьцяца”; усе літургічныя формулы просяць Бога быць міласэрным у Сваім судзе і вызваліць спачыўшых ад вечнае сьмерці. З аднаго боку, Царква моліцца аб тым, каб Боскае міласэрнасьцю спачыўшыя былі абаронены ў час праходжаньня імі “пакут” і дасягнулі раю, а зь іншага боку, калі яны ўжо асуджаны, – каб Бог выратаваў іх па Сваёй міласэрнасьці.

Чысьцец

Заходняе вучэньне аб чысьціце мае досыць складаную гісторыю. У час дабрашчаснага Аўгусьціна пад уплывам вучэньня Арыгена аб апакаліпсісе, альбо агульным паўстаньні ў канцы часоў, некаторыя адмаўлялі вечнасьць пекла і вучылі, што ў канцы ўсе выратуюцца, нават дэманы, але гэтае выратаваньне будзе атрымана толькі пасьля ачышчэньня вагнём, якое можа працягвацца стагодзьдзі. Іншыя лічылі, што як мінімум усе хрышчаныя выратуюцца, і нават калі яны зьдзейсьнілі асабліва цяжкія грахі, то пры дапамозе полымя атрымаюць гэтае ачышчэньне. Дабрашчасны Аўгусьцін паўстаў супраць падобнага вучэньня, яўна нязгоднае зь агульным вучэньнем Царквы. Ён дапускаў толькі, што сярод праведнікаў, прынятых ва ўлоньне Аўрааму пасьля сьмерці, некаторыя зьдзейсьнілі няцяжкія грахі, ад якіх яны недастаткова ачысьціліся ў час жыцьця. Гэтыя грахі не перашкодзілі ім увайсьці ў мілату, але яны павінны ачысьціцца ад іх да таго, як надыдзе апошняе Ўваскрэсеньня, ачысьціцца ў вогненай рацы Суду, – той рацэ, якую часта малююць на абразах, рацэ апошняга Суду, якая ўносіць асуджаных у пекла, але ачышчае праведнікаў ад іх невялікай нечыстаты. У некаторых зь сваіх твораў Аўгусьцін робіць дапушчэньне, што гэтае ачышчэньне полымем магчыма ёсьць паміж сьмерцю і Судам, а не толькі ў час Суду, аднак ён ніколі не выказваў гэтых ідэй інакш, як толькі ў выглядзе гіпотэзаў.

Рашучы паварот у эсхаталагічнае дактрыне заходняе Царквы адбыўся ў другой палове VI стагодзьдзя і зьвязаны зь вучэньнем сьвяціцеля Рыгора Вялікага. Па ягонаму меркаваньню, сьвятыя і праведнікі, якія прынесьлі дастатковае пакаяньне ў сваіх грахах, адразу пасьля сьмерці насалоджваюцца поўнай асалодай. Грэшнікі, павінныя ў цяжкіх грахах і не раскаяўшыся, пасьля сьмерці канчаткова асуджаны на вечнае пекла, і малітва Царквы ўжо няздольная прынесьці ім вызваленьне. Наадварот, вернікам, якія памерлі маючы грахі “лёгкія” і “прабачныя”, адразу пасьля сьмерці забясьпечана дасягненьня асалоды, але папярэдні яны мусяць быць ачышчаны “ачышчальным полымем”. Дзеля сьвяціцеля Рыгора чысьцец – гэта не месца, а полымя, ачышчаючы душы, пры тым, што выратаваньне іх непазьбежна. Роля царкоўнае малітвы за спачыўшых зводзіцца да таго, каб скараціць час ачышчаньня.

Стагодзьдзі пасьля, гэтае вучэньне было ўдакладнена сьвятым Ісідарам Сэвільскім і Вялебным Бядой у Англіі. Дзеля іх роля ачышчальнага полымя, як вучыў сьвяціцель Рыгор Вялікі, складаецца ў ачышчэньні спачыўшых вернікаў ад прабачных грахоў, у якіх яны не пакаяліся, але ў дадатак да гэтага ён нясе ў сябе функцыю збавіцельнае кары: па іх меркаваньню, калі пры жыцьці за цяжкія грахі, у якіх чалавек прынёс пакаяньне і атрымаў прабачэньне, ён не панёс пакараньня, то пакараньне павінна быць выплачана ім пасьля сьмерці. Так зьявілася паняцьце пакараньня за грэх, што мае адрозьненьня ад самога граху, якое мусіць быць зьдзейсьнена, нават калі грэх прабачаны. Мы назіраем тут зьяўленьне новай катэгорыі “задаволеньня (адплаты) карай”, якая будзе характэрнай дзеля сярэднявечнага лацінскага багаслоўя. Яна не толькі зьмяняе старажытнае ўяўленьне аб долі душы пасьля сьмерці і аб малітве за спачыўшых, але і ўплывае на лацінскае вучэньне аб збавіцельнае справе Хрыста. На Флярэнтыйскім саборы сьвяты Марк Эфэскі выступіў праціўнікам вучэньня аб чысьціце і абаронцам старажытнае царкоўнае традыцыі, але не сустрэў разуменьня, настолькі адрозьніваліся адна ад адной заходняе і ўсходняе Цэркваў.

Вяртаньне Хрыста ў канцы часоў

Царква жывых і спачыўшых (якія таксама жывыя) з гарачае стараннасьцю чакае вяртаньня Хрыста. Канец часоў павінны разумецца хрысьціянамі не як жахлівая катастрофа, а як канчатковая перамога дабра над злом, Бога і Ягонага Царства над злым і ўсімі ягонымі памагатымі. Другі прыход – гэта хрысьціянскае рашэньне праблемы зла. Другі прыход будзе канчатковым завяршэньнем таямніцы Вялікадня, гэта будзе апошні пераход ад крыжа зямных выпрабаваньняў (і выпрабаваньняў апошніх часоў, калі надыдзе эсхаталагічная “вялікая скарбута”, цяжкая дзеля Царквы) да сьветлае радасьці ўваскрэсеньня.

Менавіта ў такой пэрспэктыве павінны мы разглядаць апошні Суд. Як і ўсе боскія “суды” у Бібліі, ён будзе па сваёй сутнасьці актам вызваленьня і выратаваньня. Асуджаны будуць тыя, хто добраахвотна атаясамілі сябе зь сіламі зла, з супрацьстаяньнем Царству Бога, Ягонаму задуму выратаваньня і бясконцага шчасьця дзеля ўсялякага тварэньня. Канчатковае паразі сіл зла супрацьстаіць перамога ўсіх тых, хто згадзіўся быць выратаваным, быць любімым і любіць Таго, Хто палюбіў іх: “Дык вось бачыш даброць і строгасьць Божую: строгасьць да адпалых, а даброць да цябе” (Рым. 11:22) і сабраны будуць усе роды зямныя – цэласны Адам, калі Пастыр пакліча Сваіх авечак, тады ўсе, хто мае на сябе знак, пазнаюць свайго Пастыра, і Пастыр пазнае маючых на сябе ўласную Ягоную пячатку і зьбярэ іх зь усіх народаў, бо “авечкі Мае слухаюцца голасу Майго, і Я ведаю іх, і яны ідуць за Мною” (Ян. 10:27). На дзьве часткі падзеліцца сьвет: адна частка будзе цёмны статак, сыходзячы ў полымя вечнае, а другі – напоўненая сьвятлом паства, што ўзводзіцца да нябеснага лёсаваньня. Што цяпер набылі мы ў душах, то і зазьзяе і высьветліцца тады і апране славай цела.

“Як у месяц ксанфік закрытыя зямлёй карэньні даюць свой плод, даюць свае кветкі і ўпрыгожаньні і апладатвараюцца і тады выяўляюцца добрыя карэньні і відавочным робяцца тыя, на якіх ёсьць церні: так і ў гэты дзень ўсялякі пакажа і выявіць і добрае, і благое, што зрабіў ён пры дапамозе ўласнага свайго цела. Бо ў гэтым ёсьць суд і ўзнагарода” [5].

Хіліазм

Думка аб тым, што апошняму Суду і заснаваньню новага тварэньня будзе папярэднічаць тысячагадовае Царства Хрыста на зямлі, вядзе свой пачатак ад некананічных юдэйскіх апакаліпсісаў. Яна паўтараецца ў апакаліпсісе Яна: “І ўгледзеў я троны і тых, што сядзелі на іх, якім дадзена было судзіць, і душы абезгалоўленых за сьведчаньне Ісуса і за слова Божае ... Яны ажылі і валадарылі з Хрыстом тысячу гадоў; ... А як мінецца тысяча гадоў, сатана будзе вызвалены зь цямніцы сваёй і выйдзе ўводзіць у змусту народы на чатырох кутах зямлі, Гога і Магога ... аблажылі табар сьвятых і горад любасны. ўпаў вагонь зь неба ад Бога і зжэр іх” (Адкр. 20:4–9).

Гэтае цараваньне Хрыста на зямлі сярод ажыўшых праведнікаў разумелася ў пэўнам хрысьціянскім асяродку першых трох стагодзьдзяў, а менавіта – юдахрысьціянамі Малой Азіі, у прамым і канкрэтным сэнсе. Хіліазму прытрымліваліся Папій, сьвятамучанік Ірыней Ліёнскі, сьвятамучанік Мяфодзій Алімпійскі.

Аднак пачынаючы з IV стагодзьдзя гэтае вучэньне было аднадушна адкінутае царкоўнае традыцыяй, якая ўсталявала, што дваццаты разьдзел Апакаліпсіса павінны разумецца выключна сымбалічна. У эгзэгэтаў Апакаліпсісу перамаглі два тлумачэньня: альбо тысяча гадоў вызначае час жыцьця Царквы ад спыненьня перасьледу з боку рымскага язычніцтва (якое ў васемнаццатым разьдзеле Апакаліпсісу вызначана як падзеньне “Бабілёну”) да вялікай скрухі, якая будзе папярэднічаць Другому прыходу, альбо яны сымбалізуюць увесь пэрыяд ад уваскрашэньня Хрыстова да Другога прыходу.

Апакатастасіс

Апакатастасіс – грэцкі тэрмін, вызначаючы аднаўленьне ранейшага стану, вяртаньня да першапачатковага становішча. У хрысьціянскае эстахалогіі ён вызначае тэорыю, згодна якой ў канцы часоў увесь створаны сьвет будзе адноўлены ў сваёй першапачатковай гармоніі і ўсе будуць выратаваны, уключаючы адданых праклёну і дэманаў.

Гэтая канцэпцыя зьвязана зь “мітычным” бачаньнем космасу, якое будзе распрацавана Арыгенам (кал. 185 – кал. 254). Арыген лічыў, што ў пачатку Бог стварыў сусьвет, што складаўся зь істот выключна духоўных; усе яны, за выключэньнем душы Хрыста, выкарысталі сваю свабоду на злое і падвергліся большым альбо меншым падзеньнем, пасьля чаго былі апрануты ў цела альбо меней “шчыльныя” і такім чынам зрабіліся анёламі, людзьмі альбо дэманамі. У канцы часоў, у выніку пасьлядоўных ачышчэньняў усе павярнуцца да свайго першапачатковага стану і зноў створаць спрадвечную генаду, значыцца першабытную еднасьць духоўных істот.

Гэта канцэпцыя агульнага выратаваньня, адмаўляючая вечнасьць пекла, адначасна ігнаруе і неспасьціжную таямніцу любові Боскай, якая вышэй усіх нашых рацыянальных альбо сэнтымэнтальных канцэпцый, а таксама таямніцу чалавечай асабістасьці і яе свабоды. Любоў Бога прадугледжвае поўную павагу да Сваіх тварэньняў, аж да “вольнай нямогласьці” адмовіць ім у свабодзе. Тэксты Пісаньня прымушаюць нас прыняць два антынамічных сьцьверджаньня аб поўнай перамозе Бога над злом у канцы часоў і аб магчымасьці вечнага праклёну, пры гэтым другое можа быць толькі адваротным бокам першага. Тут дарэчнае толькі маўчаньне розуму прад таямніцай.

Вось чаму вучэньне аб апакатастасісе, прынятае сьвяціцелем Рыгорам Ніскім, а пазьней сірыйскімі містыкамі Ісаакам зь Ніневіі і Іосіфам Хадзайа, было асуджана на Пятым Сусьветным саборы разам зь некаторымі элемэнтамі дактрыны Арыгена, якую прывялі ў сыстэму ягоныя пасьлядоўнікі Адмаўляючы сьцьверджаньне аб агульным выратаваньні, праваслаўная традыцыя не забараняе, зразумела, палымяна маліцца аб выратаваньні ўсіх людзей і спадзявацца на іх канчатковае навярненьне.

Έπέκτασις (імкненьне)

Яшчэ адно пытаньне можа быць пастаўлена адносна вечнае асалоды абраных: мусім лі разумець яго як нерухомае насычаючае сузіраньне альбо яно можа ўключаць у сябе ўзрастаньне, увесь час аднаўляемае адкрыцьцё невычэрпнае Рэчаіснасьці?

Адзін зь найбольш арыгінальных аспэктаў думкі сьвяціцеля Рыгора Ніскага – гэта ягонае вучэньне аб эпэктасісе, аб тым, што абагаўленьне чалавека тут на зямлі і ў вечнасьці прадугледжваюць працэс і няспыннае імкненьне, як гэта відавочна ілюструе вобраз бягучага ў Пасланьні да Піліпянаў: “Забываючы тое, што ўжо за мною, і сягаючы наперад (επεκτεινόμενος, адсюль тэрмін ) імкнуся да мэты…” (Плп. 3:13–14). Адзін зь лепшых дасьледчыкаў вялікага кападакійца Жан Даніэлу тлумачыць гэта наступным чынам: “Душы, зь аднаго боку, уласьцівыя ўстойлівасьць, валоданьне, якое ёсьць яе датычнасьцю да Бога, зь іншага боку – рух, пераадольваючы бясконцы разрыў паміж тым, чым яна валодае ад Бога і тым, якой Бог у Сваёй сутнасьці … Такім чынам, духоўнае жыцьцё ёсьць сталая зьмена душы ў Ісусе Хрысьці ў выглядзе ўзрастаючага імкненьня, прага Бога, узрастаючая па меры ўсё большага дачыненьня да Яго, і ў выглядзе ўзрастаючай устойлівасьці, калі яна ўсё больш і больш яднаецца і далучаецца да Бога” [6].

Шматлікія аўтары эпохі патрыстыкі, хоць і не ўспрымалі ідэю ўзрастаючай асалоды (у прыватнасьці звышгодны Максім Спавядальнік), выкарыстоўвалі вобразы жаданьня, ненасытнае прагі пры самым глыбокім бачаньні Бога, калі жадалі адлюстраваць вечна аднаўляемую радасьць абраных. Водгук гэтага на Захадзе сустракаецца ў сьвяціцеля Рыгора Вялікага. Ён ставіў прад сабой мэту прымірыць два антынамічных сьцьверджаньня Сьвятога Пісаньня: “У што хочуць пранікнуць анёлы” (1 Пят. 1:12) і “Анёлы … на нябёсах заўсёды бачаць аблічча Айца Майго Нябеснага.” (Мц. 18:10). “Параўноўваючы гэтыя два сьцьверджаньня, мы бачым, – піша сьвяціцель Рыгор, – што яны ні ў чым не супярэчаць адзін аднаму. Бо Анёлы ў адзін і той жа час бачаць Бога і жадаюць бачыць Яго; яны прагнуць бачыць Яго і бачаць Яго. Калі б яны жадалі гэтага, але не насалоджваліся б вынікам прагненьня, то такое няплоднае жаданьне народжвала б страх, а страх нараджаў бы пакуту. Дабрашчасным жа Анёлам чужая любая пакута страху, бо несумесная пакута і асалода … Значыцца, дзеля таго, каб страх не прымешваўся да прагі, яны насычаюцца, працягваючы прагнуць, а каб насычэньне не цягнула за сабой агіду, яны не спыняюць прагнуць, будучы насычанымі … Тое ж самае адбудзецца і зь намі, калі мы прыйдзем да крыніцы жыцьця: мы нацешымся адначасна і прагай, і насычэньнем” [7].

Пераклад з францускае мовы паводле: Archimandrite Placide Deseille. "La mort est vaincue". Les fins dernieres selon les Peres de l'Eglise. Saint-Laurent-en-Royans, 1995.

Заўвагі

1. Святитель Афанасий Великий. Творения в 4-х тт. Т.3. М., 1994. б.229-231).

2. Словы малітвы ў чыне паніхіды.

3. Lot-Borodine M. La beatitude dans l'Orient chretien // Dieu Vivant, 15(1950). р.85.

4. Lot-Borodine M. La beatitude dans l'Orient chretien. P.106-107.

5. Преподобного Отца нашего Макария Египетского духовные беседы, послания, слова. Изд. 4-е. Свято-Троицкая Сергиева Лавра, 1904 (репринты - 1994; М., 1998). б.98-100).

6. Danielou J. Platonisme et theologie mystique. Paris, 1944. P.305-307.

7. Moralia in beatum Job, 18,54,91 // PL 76,94AC.