САПРАЎДНАСЬЦЬ ПРАВАСЛАЎНАГА ТРАДЫЦЫЯНАЛІЗМУ

Хрыстос Янарыс

1. Сапраўднасьць альбо адкіданьне Добрай Весткі

Для царкоўнай сьвядомасьці слова “паданьне” — гэта выклік, і зусім не тэарэтычны, але вельмі рэальны: паданьне зьяўляецца практычнай меркай таго, ці захавала хрысьціянскае дабравесьце сваю сапраўднасьць ці яно было зьменена ці адкінутае.

Для таго, каб выблытацца зь інтэлектуальных схем, будзе карысна зьвярнуцца да мэтадалягічнай характарыстыкі, якую Маркс у сваіх раньніх працах адчыняў у тэрмінах “адмаўленьня” і “практыкі”. Гэта зручныя сродкі крытычнай праверкі праўдзівасьці вынікаў пазнаньня.

Калі веды выводзяцца зь непасрэднага досьведу пэўных адносін чалавека з рэальнасьцю як дадзенасьцю, то праверка праўдзівасьці гэтых ведаў можа быць ажыцьцёўлена толькі нэгатыўна: засьведчаньнем таго, што стаўленьня гэтыя зьмяніліся і ператварыліся ў адносіны залежнасьці, падначаленьні, эксплёатацыі. І калі сам чалавечы суб'ект выяўляецца і вызначаецца праз тыя адносіны, якія ён усталёўвае, то экзыстэнцыяльная праўдзівасьць суб'екта будзе таксама ацэньвацца ў залежнасьці ад зьмены тых адносін, якія вызначаюць суб'екта.

Я вазьму на сябе адвагу сьцьвярджаць, што гэта мэтадалягічнае становішча марксізму ў вышэйшай ступені царкоўнае, бо яно суадносіцца зь адзіным вядомым царкве спосабам правяраць праўдзівасьць таго, што яна перадае як сваё дабравесьце.

Дабравесьце Царквы можна разумець дваяк: 1) як досьвед удзелу ў адносінах, якія ствараюць “Цела” Царквы (яе еўхарыстычную выяву), у адносінах, што вызначаюцца спосабам існаваньня, вольным ад абмежаваньняў часу, прасторы, распаду і сьмерці; 2) як слова (logos), заклікаючае і запрашаючае да жывога удзелу ў гэтай экзыстэнцыяльнай падзеі Царквы, да сьведчаньня, толькі на узроўні досьведу, пра еўхарыстычны спосаб існаваньня.

Такім чынам, пазнаньне хрысьціянскага дабравесьця нараджаецца зь дзейснага удзелу альбо ў пэўных адносінах, або ў закліку да удзелу ў гэтых адносінах. І праверка сапраўднасьці гэтых адносін, удзел ў падзеі Царквы, можа адбывацца толькі нэгатыўна — сьведчаньнем пра фактычную іх зьмену, іншымі словамі — аб ерасі.

Дагматы, як кадыфікаваныя вызначэньні царкоўнага досьведу, не зьяўляюцца да таго, як узьнікае скрыўленьне гэтага досьведу — ерась. Вось чаму сама ерась у сваёй аснове — гэта не ідэалягічнае ухіленьне ад дагматычных вызначэньняў, але практычнае размываньне адносін, складаючых экзыстэнцыяльную падзею Царквы. Тэрмін “ерась” паказвае на адрыў і выйсьце за межы адносін, складаючых Царкву ў яе поўнасьці (кафалічнасьці) у кожнай памеснае еўхарыстыі.

2. Паданьне як выраз досьведу

Адносіны, складаючыя экзыстэнцыяльную падзею Царквы, не расплывістыя і не абстрактныя. Гэта цалкам пэўныя спосабы, тыпы і формы дзеі, якія робяць магчымай сувязь зь жыцьцём і існаваньнем. Гэтыя пэўныя спосабы перадаюцца ад пакаленьня да пакаленьня як плён і выраз агульнага досьведу. Перадаецца (“перадаваць” па —грэцку — paradido) менавіта практыка дасьведчанага удзелу ў спосабе існаваньня Царквы. Гэта перадача ў досьведзе завецца Паданьнем (грэч. paradosis) Царквы.

Паданьне — гэта перадача досьведу, г.зн. зносіны, што працягваюцца ў адзіным і тоесным досьведзе: "”Пра тое, што мы чулі, што бачылі сваімі вачамі, што разглядалі і што адчувалі рукі нашы, пра Слова жыцьця, — бо жыцьцё зьявілася, і мы бачылі і сьведчым, і ўзьвяшчаем вам гэта вечнае жыцьцё... каб і вы мелі зносіны зь намі” (1 Ян 1:3). Жыцьцё вечная — не догма і не ідэалёгія. Гэта гістарычны досьвед і успрыманьне чалавекам Таго, Хто паўстаў зь мёртвых, Ісуса Хрыста, досьвед і успрыманьне пэўнага экзыстэнцыяльнага факту, які працягваецца, каб быць актуалізаваным і паказаным у кожнай памеснай еўхарыстыі. Без удзелу ў зносінах людзей, пазнаючых жыцьцё вечнае, без непасрэднага досьведу гэтага еўхарыстычнага спосабу успрыманьня і, адпаведна, без Паданьня —перадачы практыкі (тыпаў і формаў) гэтага самага досьведу, хрысьціянскага дабравесьця, гэта толькі “бессэнсоўная балбатня” (Лк 24:11), пустая ідэалёгія.

3. Паданьне і асабістыя “меркаваньні”

Калі пазнаньне дабравесьця — гэта плён дасьведчанага удзелу ў адносінах зносін, тое ператварэньне гэтага пазнаньня ў індывідуальныя “меркаваньні”, індывідуальныя інтэлектуальныя перакананьні, сьведчыць пра яго зьмену.

Новая выява існаваньня (“жыцьцё вечнае”), што абвяшчаецца Царквой, складаецца ў дзейсным адхіленьні індывідуалізму і ажыцьцяўленьні жыцьця як зносін любові, у якім людзі выводзяць сваё існаваньне не з прыроды, але зь адносін — гэта не іх тленная біялягічная індывідуальнасьць, але зьнішчэньне (“кеносіс”) усякага індывідуальнага пачатку і прынашэньне сябе ў любові. “Хто страціць душу сваю дзеля Мяне, той зьберажэ яе” (Лк 9:24). Царкоўны спосаб існаваньня — гэта ажыцьцяўленьне троечнага спосабу існаваньня, вечнага жыцьця Бога, Які ёсьць Любоў (1 Ян 3:16), узаемапранікненьня (пэрыхарэзы) існаваньня Трох Боскіх Асобаў. Бог вечны не таму, што гэта абумоўлена Ягонай прыродай, але таму, што Ён вольна жадае Сябе жыць, паколькі Ён любіць, і Любоў ёсьць Ягоны спосаб існаваньня.

Такім чынам, усякая чалавечая зацятасьць у захаваньні індывідуалістычнага існаваньня — гэта адхіленьне добрай весткі пра вечнае жыцьцё, зацятасьць у сьмерці. Разуменьне дабравесьця як “крыніцы” індывідуальных мэтафізычных меркаваньняў (індывідуальнае “веры”) і нормаў індывідуальнае маральнасьці — гэта сапраўднае скасаваньне добрай весткі, радыкальнае адхіленьне самай сутнасьці запаветаў Царквы.

Вось чаму зьмена разуменьня дабравесьця par excellence (па перавазе) — гэта яго адрыў ад досьведу адносін, якія утвараюць “эвангельскі” спосаб існаваньня, гэта разуменьне, што адлучае сябе, такім чынам, ад досьведу удзела ў еўхарыстычным Целе Царквы. У гэтым выпадку рэальная экзыстэнцыяльная падзея — Добрая вестка — ператвараецца ў індывідуальную ідэалёгію, індывідуальную “рэлігію”, індывідуальную мараль, але нішто з гэтага не можа выратаваць чалавека ад сьмерці.

Гісторыя хрысьціянства — сынтэз і выцісканьне усёй справы чалавецтва, разьмешчанага на лязі волі, гэта таксама гісторыя, складзеная зь адчужэньня і ерасяў: разнастайная зацятасьць у сьмерці, якая супрацьпастаўляла сябе праўдзіваму жыцьцю. Людзі прагнуць жыцьця, але ў той жа самы час адпрэчваюць ягоныя неабходныя умовы: рызыка адносін, выйсьце зь сябе, прапанова сябе ў ахвяру любові. “Грэхападзеньне” чалавека — гэта яго шлях да індывідуалістычнага існаваньня ў якасьці “асабістасьці”. Чалавек атаясамляе існаваньне і жыцьцё з пераходнымі здольнасьцямі сваёй біялягічнай індывідуальнасьці. Людзі імкнуцца зацьвердзіць сябе сродкам сваіх індывідуальных дабрадзейнасьцяў. Яны зьмяняюць (г.зн. перакручваюць) свае адносіны зь іншымі, імкнучыся да прымусу, панаваньню, эксплёатацыі, ці нават наадварот — да падначаленьня бясхібным чынам і аўтарытэтам, якія сваёй прызнанай перавагай гарантуюць чалавеку індывідуальную браню.

На гэтым шляху яны ператвараюць дабравесьце Царквы — часам Пісаньне, часам Паданьне, а часам і іх разам — у аб'ектыўны “аўтарытэт”, зь якога яны чэрпаюць мэтафізычныя і маральныя праўды, якія падсілкоўваюць іх эгацэнтрычную самаўпэўненасьць. Яны робяць зь Царквы “рэлігію”, ператвараючы яе ў інстытут, забясьпечаны бюракратыяй, якая кіруе верай так, як быццам вера — гэта ідэалёгія. Аўтарытэт інстытуту і вага, уласьцівы ідэалёгіі, гарантуюць правільнасьць індывідуальнага выбару “веры”. Усё працуе на тое, каб забясьпечыць упаўшага чалавека бранёй, каб спрыяць яго зацятасьці ў сьмерці. Еўхарыстыя перастае быць ажыцьцяўленьнем эвангельскага спосабу існаваньня, зьявай праўдзівага жыцьця і ператвараецца ў індывідуальны абавязак удзельнічаць у агульнае малітве. Догмат, які выказвае агульны царкоўны досьвед, ператвараецца ў аўтаномны ідэалягічны зьмест, у рацыяналістычны дысцыплінарны кодэкс, што абараняе індывіда ад няведаньня і памылак. Багаслоўе падпарадкоўваецца прыярытэту мэтад, ператвараючыся ў пабудаваную на доказах “навуку”, якая прапануе інтэлектуальна несумнеўныя факты. Аскеза вернікаў — акт і практыка удзелу ў дынаміцы адносін, складаючых Царкву, — кадыфікуецца як правілы закона і прынцыпы індывідуальнай маральнасьці. Такім чынам, паданьне, замест таго, каб быць перадачай і успрыманьнем жывога досьведу, ператвараецца ў збор скамянелых формул “праваслаўя” (артадоксіі), сілкуючых індывідуальную самадастатковасьць, адданую мёртвым схемам.

4. Традыцыяналізм ператварае Царкву ў рэлігію

На мове царквы мы завём “традыцыяналізмам” крайнюю тэндэнцыю ператварыць Царкву ў рэлігію, замяніць зносіны ў царкоўным Целе індывідуальнай дысцыплінай і карыстаньня гатовымі мадэлямі і кадыфікаванымі формуламі. Спосабы удзелу ў царкоўных зносінах адлучаюцца і пачынаюць існаваць незалежна ад самага факту удзелу і яго працягу, перастаюць служыць і выяўляць уключанасьць у царкоўны спосаб існаваньня. Яны абсалютызуюцца ў якасьці самадастатковых каштоўнасьцяў, робяцца ідаламі, незалежнай “сьвятой” данінай, якую неабходна захоўваць цэлай і нязьменлівай ва усе часы.

Іншымі словамі, традыцыяналізм падмяняе унікальнае і жыцьцёва важнае функцыянаваньне царкоўнага Паданьня (перадачу досьведу праз тыпы і формы дзеі, якія робяць магчымай сувязь зь жыцьцём і існаваньнем) мноствам "паданьняў", адрэзаных ад перадачы сумеснага досьведу. Гэтыя “паданьні” разумеюцца як аўтаномны “рэлігійны” матэрыял, аб'ектываваны і нязьменлівы, які перадаецца ад пакаленьня да пакаленьня, як каштоўная радавая спадчына. Гэта каштоўная спадчына павінна захоўвацца нязьменнае не таму, што яна датычыцца нашага жыцьця і дынамікі нашых надзей, але таму, што само гэта захаваньне надзяляе нас галоўным у пазнаньні, дае нам імя адданых наперсьнікаў.

Вядома, у царкоўным жыцьці маюцца нейкія "канстанты" на усе часы: догматы, маральныя правілы, літургічныя чыны. Аднак не выпадкова першыя “дагматычныя” фармулёўкі хрысьціянскага багаслоўя (рашэньні Сусьветных сабораў непадзеленай царквы) былі названы межамі (орасамі), а не догматамі. Мяжа пазначае мяжу, г.зн. абмежаваньне, дэтэрмінацыю (апісаньне) царкоўнага досьведу. Як апісаньне і абмежаваньне, вызначэньне ніколі не замяняе і не вычэрпвае досьведу, але толькі суадносіцца зь ім: яно пазначае досьвед. Гэтак жа ёсьць справа і з канонамі, якія былі прыняты на Сусьветных саборах: яны вызначаюць і адзначаюць неабходныя перадумовы правільнага ладу Царквы ці маральнасьці удзельнікаў еўхарыстычнага збору, ніколі не замяняючы і не вычэрпваючы дынамікі дасягненьня правільнага ладу і маральнасьці. Падобна гэтаму і богаслужбовы чын (тэкст і структура набажэнства, гімнаграфія і іканаграфія) захоўвае і выяўляе еўхарыстычнае ажыцьцяўленьне Царквы, не замяняючы і не вычэрпваючы яго.

У традыцыяналізьме ж, наадварот, догматы, каноны і літургічныя чыны перастаюць суадносіцца зь царкоўным досьведам, пазначаць і вызначаць яго. Кожны элемэнт набывае самадастатковасьць і робіцца каштоўнасьцю сам па сабе. Догматы ператвараюцца ў ідэалягічныя прынцыпы, каноны — у пастановы законы, а літургічны чын — у абавязковы цырыманіял. І індывід, "прымаючы" гэтыя прынцыпы, што выконвае пастановы і пэдантычна выконваючы цырыманіял, упэўнены ў сабе, у сваёй “веры”, у сваёй “дабрадзейнасьці” і сваёй “набожнасьці”, нават калі ён так ніколі і не спазнаў досьведу таго спосабу існаваньня, які складае Царкву.

5. “Артадоксія” – гэта не традыцыяналізм

На мове нашых сучасьнікаў слова “традыцыйны” мае тэндэнцыю атаясамляцца, на узроўні значэньня, са словам “артадаксальны”. Вядома, артадоксія мае тэндэнцыю пазначаць прыхільнасьць догме, літары ідэалёгіі. Але на практыку гэта эквівалентнае кансэрватызму, зацятасьці ва ўспадкаваных формах кадыфікаванай практыкі. У гэтай пэрспэктыве той чалавек артадаксальны, хто застаецца адданы першапачатковай і сапраўднай фармулёўцы вучэньня, строгаму прытрымліваньню асьвячонай практыцы, у супрацьлегласьць тым, хто зьмяняе першапачатковую сапраўднасьць ці адыходзіць ад яе.

Такім чынам, любая дагматычная ідэалёгія — рэлігійная, грамадзкая ці палітычная — мае сваю артадоксію. Людзі кажуць, напрыклад, пра лютэранскую, фрэйдысцкую ці марксісцкую артадоксію, каб пазначыць прыхільнасьць (кансэрватыўную і, увогуле, бясплодную) фармулёўкам самага Лютара, самага Фрэйда ці самага Маркса — у параўнаньні гэтай прыхільнасьці зь найпозьнімі інтэрпрэтацыямі ці рэформамі асноватворных ідэй, хоць гэтыя найпозьнія інтэрпрэтацыі могуць мець і стваральны характар.

Звычайна заклік да артадоксіі робіцца не без таго, каб карыстацца славай нагадваньня вернікам першапачатковага і сапраўднага. Пад “карыстацца славай” мы маем на увазе звычайнае прызнаньне і павагу да спадчыны паданьня, але таксама і да людзей, якія яго захоўваюць і уяўляюць. Такім чынам, артадоксія прыводзіцца ў дзеяньне як сродак апраўданьня не гэтулькі кансэрватыўных ідэй, колькі кансэрватыўных людзей. Яна часта служыць таму, каб псыхалягічна “падтрымліваць” маладушнасьць духоўнага бясплодзьдзя. Тыя, хто не адважваецца ці не можа стварыць у сваім жыцьці нічога новага, робяцца фанатычнымі прыхільнікамі артадоксіі. Зь яе яны чэрпаюць павагу, аўтарытэт і, нарэшце, уладу як прадстаўнікі і захавальнікі сапраўдных каштоўнасьцяў — гэта абаронцы формаў, тлумачальнікі літары. У канчатковым рахунку яны ператвараюць так званую артадоксію ў разнавіднасьць індывідуальных дасьпехаў эгацэнтрызму.

6. Фундамэнталізм у Праваслаўі

Калі падчас Вялікай схізмы адзінаццатага стагодзьдзя (1054 г.) папа і патрыярх Рыма узяў на сябе ініцыятыву па расколваньні адзінага цела адзінае, сьвятое, саборнае (кафалічнае) і апостальскае Царквы, адлучыўшы цэрквы Заходняй і Цэнтральнай Эўропы, ён прысвоіў ім імя “Кафалічнае царквы”. Апошнія патрыярхі хрысьціянскай “айкумены” (сусьвету) сталі пазначаць сябе “праваслаўнымі”, каб адрозьніць Праваслаўную кафалічную царкву ад Рымскае каталіцкае царквы.

Такім чынам, пазначэньне “праваслаўны” датычыцца да спэцыфічнага шляху разуменьня кафалічнасьці царквы. Стрыжнем усіх багаслоўскіх новаўвядзеньняў Рыма было вытлумачэньне кафалічнасьці як геаграфічнай унівэрсальнасьці, у той час як Праваслаўе заставалася пераканана ў кафалічнасьці кожнае памеснае еўхарыстыі. Для Праваслаўя кожная асобная еўхарыстыя, якая зьдзяйсьняецца са згадваньнем мясцовага япіскапа, ажыцьцяўляе і уяўляе дасканалую Царкву ў яе поўнасьці (грэцкае katholou) і экзыстэнцыяльная падзея спосабу існаваньня, абвешчанага Эвангельлем.

Калі з часам вялікая частка хрысьціянскай “айкумэн” была падпарадкавана турэцкаму варварству (у XV стагодзьдзі), старажытныя патрыярхаты (Новага Рыму —Канстантынопаля, Александрыі, Антыёхіі і Ерусаліму) былі на шмат стагодзьдзяў асуджаны на культурнае маўчаньне і зьніжэньне колькасьці. Насупраць, Цэнтральная і Заходняя Эўропа ў часы Рэнэсансу і затым Асьветы зрабілася маці літаральна “касмаганічнай” культурнай трансфармацыі. Заходнеэўрапейская цывілізацыя (спосаб ладу, але таксама і разуменьні жыцьця) прадэманстравала дзіўны дынамізм і унівэрсальнасьць, зрабіўшыся сынонімам прагрэсу і разьвіцьці чалавечага грамадзтва.

Людзі, што засталіся праваслаўнымі і змагаліся за вызваленьне ад турэцкай няволі, у XIX стагодзьдзі былі вельмі хутка асыміляваны ў заходнюю выяву прагрэсу і разьвіцьця ці самі імкнуліся да асыміляцыі. Радыкальнае “заходніцтва” праваслаўнай Расіі было справакавана ў XVIII стагодзьдзі рашучымі рэформамі Пятра Вялікага. Такім чынам, пачынаючы з гэтага часу заходні лад і разуменьне жыцьця пачало таксама панаваць і сярод праваслаўных. Багаслоўскія і эклезіялягічныя адрозьненьні, якія падзяляюць Праваслаўе і Захад, перасталі адлюстроўвацца ў рэальным жыцьці людзей. З гэтага часу Праваслаўе пачало вылучацца толькі на узроўні чыста тэарэтычных ідэалягічных адрозьненьняў і арыгінальнасьці асобных абрадавых практык.

Ідэалягічнае і абрадавае разуменьне царкоўнага Праваслаўя непазьбежна прыводзіць да узрастаньня традыцыяналізму. Вось чаму нават цяпер у Праваслаўных цэрквах можна бачыць багацьце цьвёрда кансэрватыўных рухаў, якія падмяняюць сабой праўдзівае Праваслаўе. Можна бачыць адраджэньне ідэалягічнага анці —заходніцтва, фанатычную апазыцыю “экумэнічнаму руху” і недавер да міжхрысьціянскаму “дыялёг”. Гэтыя сымптомы, шматлікія ў сёньняшнім Праваслаўі, па сутнасьці не адрозьніваюцца ад таго, што можна таксама бачыць у Рымскім Каталіцызьме ці ў Пратэстанцызьме. Марфалёгія і тыпалёгія гэтых сымптомаў можа адрозьнівацца, але дзіўная падабенства характарыстык тых людзей, хто паўсюды складае традыцыяналізм: такі ж стан розуму, тая ж псыхалёгія, тыя ж стэрэатыпы, тыя ж мёртвыя кадыфікацыі.

Гэта падабенства антрапалягічных наступстваў паказвае агульны і асноўны характар любога традыцыяналізму, яго сапраўднага твару, як я апісаў яго на гэтых старонках: гэта стабільная прыхільнасьць эгацэнтрычным дасьпехам індывідуальнасьці праз схемы закону, ідэалягічнай перакананасьці і формаў, якія робяцца ідаламі; гэта адмова браць удзел у досьведзе зносін у адносінах, страх даросласьці, г.зн. боязь волі, боязь рызыкі, якія непазьбежны, калі прапануеш сябе ў ахвяру любові.

У традыцыяналізьме можна ясна бачыць зьмену і скрыўленьне меж дабравесьця Царквы.

Пераклад зьдзейсьнены па: Christos Jannaras. “The Challenge of Orthodox Traditionalism” в Consilium Special/Fundamentalism as an Ecumenical Challenge”/ Ed. by Hans Kung and Jurgen Moltmann, SCM Press, Lnd, 1992.