М. Скабаллановіч
Калі уся Палестына, асьвячоная жыцьцём у ёй нашага Выратавальніка, для нас, хрысьціян, — сьвятая зямля, то найвялікшай сьвятыняй гэтай сьвятой зямлі зьяўляецца для нас Галгофа — месца расьпяцьця і крыжовай сьмерці Хрыста за выратаваньне людзей. Усё жыцьцё Яго была узыходжаньнем на Галгофы, да вялікага подзьвігу паслухмянства волі Айца Нябеснага і справе адкупленьня роду чалавечага. І ужо тады, калі анёлы, пры нараджэньні Выратавальніка, апявалі “слава ў вышынях Богу і на землі мір”, яны услаўлялі Галгофу — пакуты і сьмерць Хрыста. Так, усё жыцьцё Хрыста, ад віфліемскіх ясьляў да апошняга Яго уздыху, да вялікага “зьдзейсьнілася”", — гэтае нясеньне Выратавальнікам крыжа Свайго да Галгофы і, нарэшце, прыняцьце крыжа на Галгофе. Тут, калі зьдзейсьнілася злачынная людзкая справа, адзначаная цудоўнай цемрай, зазьзяла Боскае Сонца, кінула свае выратавальныя і жыватворчыя прамяні на усё чалавецтва; тут скончылася ноч Старога Запавету і заблішчаў прамяністы дзень Запавету Новага, адным словам, тут, на Галгофе, сьмерцю Выратавальніка адчыненыя для людзей дзьверы у новае жыцьцё і ў палацы жыцьця вечнага. Усё гэта для хрысьціянскага сэрца і розуму зьвязана са сьвятым імем Галгофы, са найсьвяцейшым месцам расьпяцьця нашага Выратавальніка. І дрэнны той хрысьціянін, сэрца якога не б'ецца поўнай глыбокай пашаны радасьцю пры назьве Галгофа, пры успаміне Галгофы!
Як прылада ганебнага рабскага пакараньня сьмерцю, Крыж праз сьмерць на ім Выратавальніка сусьвету зрабіўся прамяністым сьцягам перамогі, боскай любові і хрысьціянскай урачыстасьці; так змрочнае месца суровай кары за чалавечыя злачынствы, месца гвалтоўнай сьмерці, Галгофа сьмерцю Хрыстовай на ёй зрабілася месцам, адкуль вылілася на чалавецтва жыцьцё, адкуль «сьмерцю Хрыстовай зваявана сьмерць». Аб сьмерці некалі вяшчала Галгофа, бо і само жыдоўскае імя Галгофа, па тлумачэньні эвангелістаў, значыць “лобнае месца”, месца ілба, чэрапы (Мц. 27:33; Мк. 15:21; Ян. 19:17) або нават проста “лоб”, “чэрап” (Лк. 23:33)[i]. Гэта было месца сьмяротнага пакараньня сьмерцю злачынцаў, а таксама месца, дзе закопвалі цела пакараных пасьля выкананьня над імі прысуду. Па хрысьціянскім паданьні, у нетрах гэтага месца не толькі ляжалі чэрапы пакараных злачынцаў, але тут некалі быў пахаваны родапачынальнік чалавецтва Адам: там, дзе памёр унёсшы ў жыцьцё людзей праклён і сьмерць першы Адам, тамака памёр, а затым і уваскрос Збавіцель — другі родапачынальнік выратаванага ад праклёну і сьмерці чалавецтва, падараваўшы яму жыцьцё. Як месца публічнага пакараньня сьмерцю злачынцаў, Галгофа знаходзілася за сьценамі старажытнага Ерусаліму. Вядома, што, па старажытным звычаю і заканадаўству Майсея, пакараньне злачынца сьмерцю павінна было зьдзяйсьняцца за сьцяной горада або за межамі лягеру (постаці). (Лік. 15:35; 3 Цар. 21:13; Дз. 7:58; Жыд. 13:12), роўна як і па рымскіх законах месца выкананьня судовых сьмяротных прысудаў павінна было ляжаць за гарадзкімі сьценамі. На падставе раскопак, зробленых у Ерусаліме ў XIX ст., і навуковых дасьледаваньняў месцазнаходжаньне старажытнай Галгофы уяўляецца так[ii].
Непадалёк (на адлегласьці каля 100 локцяў) ад заходняй сьцяны старажытнага Ерусаліма знаходзілася невялікая пляцоўка або, лепш сказаць, катлавіна, акружаная амаль са усіх бакоў скалістай сьцяной у 8,5 арш. вышыні, пры 108,5 саж. у акружнасьці. На усходнім боку катлавіны ў выглядзе мыса выступаў скалісты пагорак, які меў не больш 6,5 арш. вышыні над пляцам катлавіны, але гэты выступ зьвяртаў на сябе увагу сваім выглядам, нагадваючым чалавечы чэрап. Гэты выступ і быў старажытнай Галгофай, сапраўдны натуральны эшафот для пакараньня сьмерцю злачынцаў. Як вялікая частка пагоркаў гэтай мясцовасьці, і галгофская гара мела ў сабе натуральную пячору, у якую, верагодна, кідаліся трупы пакараных злачынцаў. У заходняй жа частцы катлавіны, якая мела меней высокі і стромкі спуск, былі высечаныя дзьве магілы[iii]. Адна зь іх, відавочна, належала багатаму сямейству і была зробленая па узору большай часткі ерусалімскіх магіл, г.з. мела вэстыбюль і за ім трунную камэр з трыма паглыбленьнямі унутр скалы (loculi) на супраць уваходу і з чатырма па баках. Пры гэтым можна меркаваць, што уладальнік, які набыў гэтае месца для сваёй магілы, быў чалавек чужой у Ерусаліме і знаходзіўся ў нейкіх асаблівых акалічнасьцях, бо ён рашыўся на куплю месца для магілы, нязручнага як па разьмяшчэньні свайму, бо блізка звычайнага месца пакараньня сьмерцю злачынцаў, так і па уласьцівасьці грунту (мяккага — mizzi, а не цьвёрдага — malaki). Але гэтай магілы, вядомай у цяперашні час пад імем “магілы Іосіфа і Нікадзіма”, відаць, потым апынулася нядосыць для вялікага сямейства уладальніка. І вось апошні уладкоўвае новую магілу, і прытым, з прычыны малой прыстасаванасьці навакольнага грунту катлавіны, абірае для магілы частку скалы яшчэ бліжэй да Галгофы, адлеглую ад яе на 120 футаў, але затое зручную па грунце (malaki) і ляжачую на узроўні на 4 фута ніжэй першай магілы. Аднак гэтая новая магіла не была скончаная. Ужо быў зроблены вэстыбюль новай магілы і першая трунная камэра начарна, як Правядзеньне спыніла наступны выраб магілы. І вось пахавальная неабробленая камэра зь сьпехам прыгатаваным адзінкавым ложкам (а не loculus — паглыбленьнем у скале) зрабілася магілай Выратавальніка — Таго, Хто ва усё жыцьцё не меў, дзе прыхіліць галаву, не меў уласнага магільнага склепа і для свайго кароткага сьмяротнага супакою. Што дамавінай Выратавальніка было не паглыбленьне ў сьцяне магілы, а простае ложка ў выглядзе лавы уздоўж сьцены, гэта пацьвярджае Эвангельле. Эвангеліст распавядае, што калі Марыя прыйшла да дамавіны і нахілілася да нізкага уваходу ў пячору, то убачыла “двух анёлаў, якія сядзяць аднаго ў галавы і іншага ў ног, дзе ляжала цела Ісуса” (Ян. 20:11-12). Гэтага не магло бы быць, калі б цела Хрыстова было пакладзена ў паглыбленьне (loculus), а не на ложка уздоўж сьцены пячоры. Некалькі далей на усход ад гэтай магілы, якая прыняла на час цела Хрыстова, знаходзілася цыстэрна (паглыбленьне ў скале для збору дажджавой вады), падчас сьмерці Выратавальніка пустая, без вады. Па паданьню, у яе былі кінутыя крыжы Выратавальніка і двух разбойнікаў. Тут гэтыя крыжы і былі знойдзеныя пры раскопках праведзеных сьв. Аленай.
У такім выглядзе уяўляецца старажытная Галгофа і месца, дзе быў пахаваны Выратавальнік. Пасьля таго, як сьв. Аленай было адшукана гэта сьв. месца і годнае дрэва Крыжа Хрыстова, яно, па наказе імпэратара Канстантына, было упрыгожана і забудавана пышнымі будынкамі. На жаль, царкоўныя гісторыкі, якія сьведчаць аб гэтых будынках, не даюць дакладнага і падрабязнага апісаньня іх, а больш кажуць аб пышнасьці іх. Так, дбр. Феадарыт заўважае: “Апісваць прыгажосьць і веліч іх (будынкаў Канстантына) я лічу цалкам залішнім, таму што туды сьцякаюцца, можна сказаць, усе хрысьціяне, і багацьце будынкаў могуць бачыць самі”[iv]. Царкоўны гісторык Сакрат кажа, што будынкі былі разьмешчаныя насупраць старажытнага Ерусаліму і насілі імя Новага Ерусаліму[v]. Больш падрабязна і грунтоўна знаёміць з гэтымі будынкамі гісторык Яўсевій Кесарыйскі, хоць і ён не дае іх дакладнага апісаньня, а дае толькі агульную карціну іх велічнасьці. Адмысловая увагу ён спыняе на помніку труны Госпада, які насіў імя Анастасіс (Уваскрэсеньне). Гэты храм, які знаходзіўся на усходнім боку, насупраць сьвятой пячоры, званы Яўсевіям “царскім храмам”, — “твор дзівосны”, быў невымернай вышыні і велізарных памераў у даўжыню і шырыню. Усярэдзіне яго быў аздоблены плітамі рознакаляровага мармуру, а зь вонкавага боку яго сьцяны бліскацелі ад паліраваных камянёў, шчыльна прыгнаных адзін да аднаго і па прыгажосьці якія не саступалі мармуру. Дах будынка зьверху была сьвінцовы, — “надзейная абарона ад зімовых дажджоў”, усярэдзіне ж ён была складзены з розных квадратаў, абкладзеных золатам, таму увесь храм бліскацеў, падобна азоранаму праменьнем сонца. Ва усю даўжыню храма, паабапал, цягнуліся падвойныя калёны, якія на вяршынях былі таксама упрыгожаныя золатам. Тры брамы, разьмешчаных да усходу сонца, упускалі натоўпы уваходзячых унутр[vi]. Пасярэдзіне храму Ўваскрошаньня знаходзілася магіла Хрыста, акружаная 12-цю калёнамі, па ліку апосталаў. Гэтыя калёны зьверху былі упрыгожаныя вялікімі срэбнымі чарамі, што прынёс у падарунак сам цар Канстантын.
Гэтыя будынкі Канстантына Вялікага на месцы дамавіны Госпада і Галгофы былі цалкам разбураныя ў 614 г. пэрсыдзкім царом Хазрыям II. Але, дзякуючы стараньням жонкі Хазрыя — хрысьціянкі і сёстры грэцкага імпэратара Маўрыкія, манах Мадэст (настаяцель манастыра сьв. Феадосія Кінавмярха, пасьля патрыярх Іерусалімскі), мог калі не аднавіць царкву (базыліку) Канстантына, то пабудаваць паміж 616 і 626 гадамі новыя меншыя царквы на Труне Госпада, Галгофе і месцы адшуканьня Крыжа Хрыстова — храмы Уваскрошаньня, Крыжа і Галгофы. Але і гэтыя будынкі Мадэста на сьв. месцах Ерусаліма былі цалкам разбураныя ў 1010 г. халіфам Гакемам, а праз 38 гадоў зноў па ранейшым пляне адноўленыя па наказе Канстантына Манамаха. Аднак крыжакі знайшлі гэтыя будынкі мала якія адпавядаюць велічы сьвятых месцаў і ў пачатку XII ст. (каля 1130 г.) пабудавалі вялікую царкву, якая сваімі пабудовамі захапіла усе сьвятыя месцы. Дзьве з галоўных частак гэтай царквы, якую бачыў і даволі падрабязна апісаў наш рускі паломнік ігумен Данііл, дайшлі ў захаванасьці да нас, нягледзячы на незьлічоныя пераробкі і прыбудовы, а менавіта: на усходзе ратонда сьв. Труны і на захадзе — тры нефа (карабля) з хорамі амфітэатрам. І у наступныя стагодзьдзі бязьлітасная гісторыя не літавала гэтых будынкаў. Падвяргаліся яны спусташэньню ў 1244 г. і існавалі ў паўразбураным выглядзе аж да XVI ст. У XVI ст. пры Карле V і сыне яго Піліпе ў Эўропе распаўсюдзіўся слых аб бядотным стане сьвятых месцаў. Прапаведнік Франц Вергас сабраў вялікія ахвяраваньні, на якія помнік Труны Госпада быў пабудаваны зноўку, а ранейшы цалкам зьняты за драхласьцю. У 1719 г. былі зноў зробленыя істотныя пераробкі будынкаў на сьвятых месцах Ерусаліму, але пажар 12 кастрычніка 1808 г. зноў вынішчыў значную частку іх. Храм Труны Госпада згарэў амаль увесь, купал храма абрынуўся і значна пашкодзіў Кувуклію (помнік над месцам Труны Хрыстовай), калёны парэпаліся, расплаўлены цынк даху цёк унутр, як дождж. Гонар узнаўленьня пасьля гэтага будынкаў на месцы Труны Госпада прыналежыць праваслаўным, на сродкі якіх быў адноўлены галоўны храм па пляне архітэктара Калфа Камненосу зь Мітелен у 1810 г.; а ў 1868 г., па дамове паміж Францыяй, Расеяй і Турцыяй, быў адноўлены архітэктарамі розных нацыянальнасьцяў цалкам разбураны купал галоўнага храма Труны Госпада.
Зразумела, што усе гэтыя гістарычныя буры разбурэньняў і часта няўдалых узнаўленьняў, якія пранесьліся над будынкамі на сьвятых месцах Іерусаліма, наклалі свой друк на цяперашнія пабудовы і на галоўны храм на месцах гэтых — храм Уваскрэсеньні Хрыстова і храм Труны Госпада[vii]. У гэтай хрысьціянскай сьвятыні, нараўне зь астаткамі глыбокай даўніны, бачныя найноўшыя прыбудовы, якія пазбаўляюць будынкі адзінства і цэласьці. У цяперашні час, як старажытная Галгофа і Труна Госпада, так і будынкі, пабудаваныя на гэтых месцах, знаходзяцца не за сьценамі Ерусаліма, а ў самім горадзе, бо старажытныя сьцены горада не толькі пахаваныя пад развалінамі і сьмецьцем, але і перасталі пазначаць межы Ерусаліма, захапіўшага зараз значна большая прастора, чым у старажытнасьці. Сам храм Труны Госпада зь увянчаным залатым крыжам купалам (купалы два — большы і меншы) узвышаецца на даволі адкрытым месцы і, нягледзячы на багацьце навакольных пабудоў, бачны здалёк. Звонку храм уяўляе даўгаваты будынак, выцягнуты зь захаду на усход і закруглёны па абодвух канцах[viii]. Перад цяперашнім галоўным уваходам (на поўдзень) у храм Труны Госпада уладкаваны пляц або плятформа, плошчай каля 8 саж. у акружнасьці, выбрукаваная жаўтлявымі плітамі (цьвёрдага каменьня malaki) і звычайна запоўненая гандлярамі і жабракамі. Гэты пляц акружаная са усіх бакоў высокімі сьценамі, у якіх зьмяшчаюцца цэрквы і капэлы розных веравызнаньняў. На паўднёвым боку плятформы — грэцкі манастыр Гэфсыманіі, на усходняй — грэцкі манастыр Аўраама, армянская царква сьв.Яна і копцкая капэла Анёла; на заходняй — грэцкія цэрквы св. Якава, св. 40 мучанікаў і царква сьв. Яна (пад званіцай); на паўночным боку — лацінская капэла Агоніі і грэцкая прыбудоўка Сьв. Марыі. У паўночна-заходнім куце пляца знаходзіцца званіца, якая перш была аддзеленая ад храма, а зараз далучаная да яго. Званіца (пабудаваная паміж 1160 і 1180 г.г.) падтрымліваецца контрфорсамі і нясе на чатырох фасадах вялікія гатычныя канструкцыі, зьверху якіх знаходзіцца два шэрагу падвойных невялікіх вокнаў.
Уваход у храм Труны Госпада — на паўночным боку пляца. Фасад храма, прыналежны па сваім аздабленьні XII стагодзьдзю, мае два уваходы — заходні і паўднёвы; але ў цяперашні час застаўся дзейсным толькі паўднёвы уваход, а заходні зачынены, пасьля таго як прастора яго было заняты уваходнымі усходамі на Галгофу. Двум уваходам адпавядаюць два вакна верхняга паверху са зборамі, упрыгожаныя глыбокім разьбярствам; яны акружаныя карнізам, багата упрыгожаным галінамі з гронкамі, па узоры візантыйскага карніза залатых варот. Аркады уваходаў абапіраюцца на шэраг мармуровых калён, капітэлі (верхнія часткі) якіх уяўляюць візантыйскае перайманьне карынфскаму стылю (упрыгожаныя галінамі дуба і жалудамі). Адна з калён мае расколіну, з якой, па паданьні, некалі выйшаў агонь. З гэтай калёнай мясцовае вераваньне злучае сілу вылячэньня зубнога болю: ерусалімскія хрысьціянкі прыносяць сюды выпаўшы зуб і кідаюць яго ў расколіну з малітвай аб новым зубе. Вяршнякі над двума уваходамі упрыгожаныя барэльефамі (выпуклымі малюнкамі) вялікай каштоўнасьці. Утрыманьне для гэтых барэльефных малюнкаў узятая з эвангельскай гісторыі. Налева прадстаўлена уваскрашэньне Лазара: бачны Хрыстос з кнігай Эвангельлі і Марыя ў ног Яго; Лазар, які выходзіць з дамавіны, і на заднім пляне гледачы, з якіх некаторыя зачыняюць свае насы. Далей адлюстроўваецца Марыя, умольваючая Выратавальніка прыйсьці дзеля Лазара. Потым адлюстроўваюцца карціны з Уваходу Госпада ў Ерусалім: вучні Хрыстовы, якія шукаюць асьляня для Госпада, тут жа два пастуха з авечкамі; потым намаляваныя вучні, што прывялі асьліцу і падпасьцялілі сваю вопратку па шляху, удалечыні бачная Эляёнская гара. Далей намаляваны сам уваход Госпада ў Ерусалім: натоўпы народа сьцелюць сваю адзежу па шляху; адзін чалавек зразае галіны, жанчына трымае дзіця на плячах, наперадзе — расслаблены з мыліцамі. Апошняя карціна уяўляе Таемную Вячэру: сьв. Ян, схіліўшыся на грудзі Выратавальніка, на канцы стала Юда ў той момант, калі ён прымае хлеб ад Хрыста і выдаляецца. Малюнкі, разьмешчаныя па правым боку, маюць сымбалічны характар: гэтае галіны, лісьце і плод якія перамяшаныя з натоўпам аголеных людзей, птушак і інш.; у сярэднім — кентаўр з дугой у руцэ; жывёлы, якія паказваюць зло, знаходзяцца унізе, адкуль пазіраюць на дабро і як бы пільнуюць яго.
Але вось адчыняюцца цяжкія клецістыя вароты храма; пераступіўшы яго парог, наведвальнік уступае ў прадбрамнік (вэстыбюль), у якім знаходзяцца турэцкія прыбрамнікі. Прама насупраць уваходу наведвальнік бачыць ружова-жоўты камэнь памазаньня (з каменя mizzi), на якім было пакладзена ўсячыстае цела Выратавальніка па здыманьні з крыжа і памазанае водарамі. Камень акружаны лямпадамі і велічэзнымі кандэлябрамі, што належаць розным вераспавяданьням. Непадалёк на захадзе знаходзіцца іншы камень, на якім стаялі міраносіцы пры памазаньні цела Хрыстова. З правага боку наведвальніку акрываецца ўваход на Галгофу. У цяперашні час на Галгофу паднімаюцца двума стромкімі усходамі ў 18 прыступак кожная, бо Галгофа разьмешчаная вышэй узроўню храма. Гэтае узвышша (Галгофа) уяўляе пляцоўку ў 21,5 арш. даўжыні і шырыні і падзяляецца двума слупамі на дзьве часткі, утвараючыя дзьве прыбудоўкі (капэлы): прыбудоўка Расьпяцьці (узьняцьця Крыжа Госпада), прыналежны грэкам, і капэлу Прыцвічаньня да крыжа, што належыць лацінянам. Прыбудоўка расьпяцьця (на поўначы) багата упрыгожана каштоўнымі карцінамі і мазаікай. У глыбіні гэтай капэлы на выпіраючай частцы старажытнай скалы тры паглыбленьні, па паданьню, пазначаюць месцы знаходжаньня крыжоў Выратавальніка і двух разбойнікаў. Паглыбленьні гэтыя разьмешчаныя ў форме трыкутніка, па двум ніжнім кутам якога знаходзяцца месцы крыжоў разбойнікаў, а на верхнім месца Крыж Выратавальніка, зьмешчаны некалькі ніжэй (па паверхні) па адношаньню да двух першых. Месца крыжа разбойніка, укрыжаванага па правай руцэ Выратавальніка (добрага разбойніка, у арабаў ён завецца правым разбойнікам), стаіць на паўночным вугле трыкутніка, месца крыжа разбойніка левага — на паўднёвым, а Крыжа Выратавальніка — на заходнім. Адтуліна Крыжа Хрыстова мае 0,5 арш. глыбіні і 0,25 арш. у дыямэтры; яна ўпрыгожана серабром. Адтуліны жа крыжоў разбойнікаў закладзеныя, і іх месца пазначаныя толькі чорнымі кружкамі на мармуры. Ва усходнім паглыбленьні прыбудоўкі стаіць мармуровы адчынены пасад на чатырох ножках над паглыбленьнем, якое пазначае месца Крыжа Госпада. За пасадам пастаўлены сьв. Крыж зь малюнкам Укрыжаванага, а па баках — малюнкі Багародзіцы і Яна Багаслова. Месца гэта заўсёды асьветленае лямпадамі і сьвечкамі. На адлегласьці каля двух арш. на поўдзень ад адтуліны крыжа левага разбойніка знаходзіцца пакрытая серабром дошкай і ніжэй медзяной рашоткай вядомая гістарычная расколіна скалы, што, па паданьні, утварылася ў момант сьмерці Выратавальніка. Гэтую расколіну ужо ў IV ст. Кірыла Ерусалімскі паказваў у доказ зьдзесьніўшыхся тут вялікіх падзей. Пад прыбудоўкай расьпяцьця знаходзіцца капліца Адама, дзе быў, па паданьні, пахаваны першы чалавек і уваскрашоны крывёй Хрыста, ліўшайся на чэрап яго праз расколіну скалы. Іншая капэла (каталіцкая), Прыцвічаньня Госпада да крыжа (альбо сямі журботных слоў Выратавальніка), знаходзіцца на паўднёвым баку. Яна не вялікая, унутранасьць яе можна бачыць толькі праз рашотку: яна багата прыбраная; карціна алтара адлюстроўвае цела Хрыста, схіліўшагася на рукі Багародзіцы.
Спусьціўшыся зноў да падэшвы Галгофы ў сам храм і ад падэшвы Галгофы мінуючы каля 40 крокаў у паўночна-заходнім кірунку міма каменя памазаньня, уваходзяць у ратонду (сярэдняя частка) храма Труны Госпада[ix]. Яна уяўляе круглы будынак, мае каля 7 саж. у дыямэтры і сваімі 18-цю масіўнымі слупамі атачае сьв. Труну. Гэтыя слупы ў сваю чаргу падтрымліваюць верхнюю галерэю, якая складаецца з 18-ці аркад[x]. Над ратондай высіцца велічны купал з жалеза; усярэдзіне купал упрыгожаны намаляванымі па сінім полі залатымі зоркамі і іншымі малюнкамі, а звонку пакрыты сьвінцом. Вакол купалу усярэдзіне ёсьць ход, адкуль можна глядзець унутр храма. Пасярэдзіне ратонды бліжэй да заходняй сьцяны Кафалікону, стаіць помнік (так званая “Кувуклія”), які упрыгожвае месца пахаваньня Выратавальніка і звонку маючы выгляд пяцікутнай капліцы 3 саж. даўжыні і 2 саж. шырыні, абкладзенай ерусалімскім жаўтлява-ружовым мармурам і падтрымліваем калёнамі, на якіх красуецца ў выглядзе венца купал[xi]. Помнік Труны Госпада складаецца зь двух частак — заходняй галоўнай і усходняй прыбудовы, названай прыбудоўкай Анёла. Прыбудоўка мае каля 5 арш. даўжыні і 4,5 арш. шырыні. Яго сьцяны, у якіх знаходзяцца усходы, вядучыя на дах храма, вельмі тоўстыя. Унутранасьць прыбудоўкі асьветленая лямпадамі, зь якіх 5 прыналежаць грэкам, 5 каталікам, 4 армянам і адна коптам. Пасярод прыбудоўкі знаходзіцца камень, упраўлены у мармур: па паданьні, ён зачыняў магілу Хрыста і быў адвальны Анёлам. Праз маленькую нізенькую брамку (над брамкай — статуі двух анёлаў) прыбудоўкі Анёла уваходзяць у капэлу (прыбудоўка) Труны Госпада, што мае усяго 2 арш. 14 у даўжыню і амаль гэтулькі жа (2 арш 11 в.) у шырыню, так што ў ёй адначасова могуць зьмясьціцца 3-4 чалавека. Тут зь столі (пляфон), які на мармуровых калёнах, зьвешваюцца 43 лямпады, зь якіх 13 грэцкіх, 13 лацінскіх, 13 армянскіх і 4 копцкіх. Гэтыя лямпады дзень і ноч асьвятляюць унутранасьць капэлы Труны Госпада. Жывапіс і іншыя упрыгожваньні вельмі бедныя, асабліва калі прыняць да увагі тыя незьлічоныя ахвяраваньні, якія сьцякаюцца сюды са усіх канцоў хрысьціянскага сьвету. Барэльеф з белага мармуру, уяўляючы карціну Уваскрэсеньні Хрыстова, прыналежыць грэкам, карціна справа — армянам, а карціна зьлева — лацінянам. Месца самой труны Хрыстова, зьмешчана пад лямпадамі, пазначана чатырохкутным, пакрытым мармуровай (пабітай пасярэдзіне) дошкай узвышэньнем, якое служыць пасадам. Уздоўж усёй сьцяны стаяць падсьвечнікі. Тут, на гэтым пасадзе, штодня служыцца літургія сьвятарамі трох спавяданьняў — праваслаўнага, армянскага і лацінскага[xii]. Ззаду сьв. Труны на захадзе знаходзіцца маленькая капэла, прыналежная з XVI ст. коптам.
Прама насупраць брамкі ў прыбудоўцы Анёла, у сажнях трох-чатырох да усходу, разьмешчаныя заходнія дзьверы катэдральнае грэцкай царквы (Кафалікону) Уваскрошаньня, якая займае цэнтральнае месца усяго будынка храма і выдатная па правільнасьці сваёй архітэктуры, багацьцю свайго упрыгожваньня (іканастас — з чыстага золата) і абразам візантыйскага стылю. Храм Уваскрошаньня — велічны, прасторны, хоць і змрочны. Чатыры вялікіх слупа падтрымліваюць чатыры аркі, на якіх умацаваны купал, асьвятляючы храм. Усходняя частка храма узьнятая на некалькі прыступак і закругленая: гэтае месца служыць даволі прасторным алтаром; заўважым, што пасад у ім мае не чатырохкутную, як звычайна, а падоўжную форму. У алтары ж знаходзяцца часткі Жыватворчага Крыжа Госпада і правая рука сьв. Васіля Вялікага. У сярэдзіне самога храма стаіць невялікая каменная урна (чара), у якой ляжыць як бы пляскаты шар, наверсе намаляваны чорны крыж. Гэта так званы пуп, або цэнтар, землі. У правай (паўднёвай) і левай (паўночнай) сьцяне знаходзяцца катэдры: налева — патрыярха Ерусалімскага, а направа — патрыярха Антыёхійскага. Па паданьню, уся гэтая частка храма пабудаваная на тым месцы, дзе знаходзіўся сад Іосіфа Арымафэйскага. Вакол галоўнай часткі храма Уваскрошаньня ідзе цёмны калідор, у якім разьмешчаныя маленькія адчыненыя прыбудоўкі і капэлы ў гонар розных падзей і асоб эвангельскай гісторыі. Калі увайсьці ў гэты праход з паўночнага боку, то, першым чынам, сустракаецца месца, дзе, па паданьню, Выратавальнік зьявіўся па уваскрошаньню Марыі Магдаліне, і лацінская капэла, у якой паказваюць камень, да якога быў прывязаны Хрыстос перад расьпяцьцем. Мінаючы паўночную частку праходу, вядомую пад імем сямі арак Сьв. Дзевы (рэшткі іх бачныя дагэтуль), уступаюць у цёмную прыбудоўку Сувязяў Хрыстовых — тут, направа ад уваходу, знаходзіцца пасад, пад якім маюцца два круглых адтуліны: гэтыя адтуліны, па паданьні, утвораць так званую калоду, у якую былі устаўленыя ногі Выратавальніка падчас падрыхтоўкі крыжа. Далей знаходзіцца таксама грэцкая прыбудоўка вязьніцы Ісуса, у якой Ён разам з разбойнікамі быў увязьнёным перад расьпяцьцем. Тутака, па паданьні, Боская Матка ў зьнямозе апусьцілася на зямлю, калі Яе Боскага Сына павялі на Галгофу. Гэтая падзея адлюстравана на запасаднай выяве. Тут два пасаду — адзін у імя Усьпеньня Багародзіцы, а іншы — у памяць хвастаньня Выратавальніка. У гэтай прыбудоўцы гараць нязгасныя лямпады. Далей у праходзе, у абсыдах вонкавай сьцяны храма, знаходзіцца прыбудоўка сьв. Лонгіна — таго ваяра, які пранізаў дзідай рабро Выратавальніка. Па паданьню, запісанаму Ерусалімскім прэсьвітэрам Ісыхэям (V ст.), ён быў родам з Кападакіі; на адно вока быў сьляпы, але пачаў бачыць, калі некалькі кропель крыві і воды, што ісьцяклі з пранізанага ім рабра Выратавальніка, пырснула на вока. Ён паверыў у Хрыста і пасьля разам з двума іншымі ваярамі падвергнуўся усячэньню галавы ад жыдоў. На гэтым месцы, дзе зараз прыбудоўка ў гонар яго, была пахаваная яго галава і потым адшуканая. Сам прыбудоўка, прыналежыць грэкам, прысьвечана яму толькі з XVI ст. Наступныя прыбудоўкі (капэлы) падзелу рызаў (прыналежны армянам; вядомы з XII ст.) і капэла цярновага вянку.
Паміж гэтымі двума капэламі, у паўднёваўсходняй часткі праходу, знаходзіцца пачатак шырокіх каменных усходаў з 29 прыступак, што вядуць у падзямельле, памятнае здабыцьцём крыжоў Хрыста і разбойніка. Само падзямельле разьмешчана па-за сьценамі храма і складаецца зь двух частак. Першая — прыбудоўка сьв. Алены, прыналежная армянам і, здаецца, зусім не пацярпеўшай падчас пажару 1808 г. Хоць за тынкоўкай не відаць уладкаваньня сьцен у прыбудоўцы, але здаецца верагодным, што яны высечаныя ў жывой скале. Чатыры масіўных калёны (з маналіту чырвонага колеру) з карынфскімі капітэлямі, прыналежнымі, як думаюць, першапачатковай базыліцы сьв. Алены (пабудаванай пры Канстантыне Вялікім), падтрымліваюць прыніжаны купал, вянчаючы капэлу і асьвятляючы яе сваімі шасьцю вокнамі. Вокны гэтыя выходзяць у двор Абісынскага манастыра. Ва усходняй частцы прыбудоўкі знаходзяцца тры абсыды. У прыбудоўцы два алтара — паўночны (у паўночнай абсыдзе) прысьвечаны памяці разважлівага разбойніка, а сярэдні — сьв. Алены. Направа поруч гэтага алтара — сядалішча, якое, кажуць, займала сьв. Алена падчас раскопак Крыжа.
Само месца здабыцьця Крыжа ляжыць яшчэ ніжэй. Спуск да яго знаходзіцца ў паўднёва-ўсходнім куту прыбудоўкі сьв. Алены і складаецца з 13 прыступак, з якіх тры ніжнія высечаныя ў скале. Сам прыбудоўка здабыцьця крыжоў уяўляе сабой пашыраную і абробленую натуральную пячору, ніжняя частка якой ляжыць у плясьці каменя mizzi. Блізкае суседзтва цыстэрны з вадой тлумачыць сталую вільготнасьць сьцен пячоры сьв. Крыжа. Месца пячоры направа прыналежыць грэкам: тут пад навіслай скалой знаходзіцца мармуровая пліта з чорным крыжам пасярэдзіне. Налева — алтар лацінян. Бронзавы малюнак сьв. Алены ў натуральны рост абдымае Крыж. Усюды пануе прыцемак; высечаныя пры заходняй і паўднёвай сьценах пячоры лавы як бы запрашаюць адпачыць усамоніўшагася тут прыхільніка сьв. месцаў і падумаць аб велічы і сьвятасьці тых месцаў, якія ён абыйшоў, агледзеў і якім поўны глыбокай пашаны пакланіўся.
[i] Па меркаваньні некаторых, назва “лобнае месца” або проста “лоб” паказвае на форму галгофскага пагорка, нагадваючага чалавечы чэрап.
[ii] Олесницкий А., проф. Святая Земля. Киев, 1876 г., б. 414
[iii] У жыдоў фамільныя магілы цароў, вяльможаў і наогул багатых людзей не будаваліся зь асобных камянёў, а высякаліся ў жывым грунце скал; прычым выбіраліся больш трывалыя пляст так зв. malaki у ніжніх частках схілаў гор. У навакольлях жа Ерусаліму было мноства натуральных пячор і гротаў, якімі маглі карыстацца для магілаў беднякі. У Талмудзе велічыня і уладкаваньне магіл вызначаецца так. Першым чынам, трэба выдзеўбці грот чатырох локцяў шырыні і шасьці локцяў даўжыні; усярэдзіне грота павінна выдзеўбці восем какім (loculi — пячоры, паглыбленьні для дамавін): тры справа, тры зьлева і два насупраць уваходу ў грот; кожны какім павінен быць чатырох локцяў даўжыні (углыб грота), сямі пядзяў вышыні і шасьці пядзяў шырыні. Зрэшты, мабыць, гэтая велічыня магілы, колькасьць і велічыня какім не былі абавязковыя для усіх. Па правіле рабі Сімёона, “трэба зрабіць грот 8 локцяў даўжыні і 6 шырыні і усярэдзіне яго высячы какім: 4 справа, 4 зьлева, тры насупраць уваходу. Какім жа павінны быць 4 локцяў даўжыні, 7 пядзяў вышыні і 6 шырыні”. Часам замест какім — высечаных у сьценах пэрпэндыкулярных паглыбленьняў — высякаліся раўналежна сьценам магілы, таксама для разьмяшчэньня дамавін або саркафагаў, шырокія каменныя лавы, плоскія або з паглыбленьнямі накшталт ясьляў або карыт (arcosolia), якія можна назваць ложкамі. Акрамя таго, часам наперадзе труннай камэры уладкоўваўся вэстыбюль — іншая камэра перад уваходам у магілу. Яна служыла для збору сваякоў і сяброў памерлага, а таксама для зьдзяйсьненьня тут у вядомы час набажэнскіх абрадаў. Прыналежнасьцю вялікіх старажытных жыдоўскіх магіл былі таксама цыстэрны (вадаёмы), якія уладкоўваліся на пляцоўках каля уваходу і служылі для абмываньня апаганеных дакрананьнем да трупа, а таксама нішы для сьвяцільнікаў Вядома, так уладкоўваліся магілы толькі багатых і шляхетных людзей, магілы ж бедных былі прасьцей: іх цела хавалі на агульных могілках, а іх магілы мелі, верагодна, большай часткай форму ямы, абкладзенай камянямі і прычыненай каменнай плітай.
[iv] История Церкви 1, 18.
[v] Церковная история 1, 17
[vi] Гл. у праф. Н. Маккавейского, назв. прац., б. 295-296.
[vii] Апісаньне храма Труны Госпада і храму Уваскрошаньня складзена на падставе зьвестак, паведамленых у даведніку Бедзекера (выд. 1912 г.), Каникулярной поездке во св. Землю П. Петрушевского, Киев, 1904 г., Первой паломнической экскурсии студентов Имп. Киевск. Дух. Акад. под редакцией проф. свящ. А.А. Глаголева, Киев, 1914 г., слоўніка Брокгауза (т. XIII) ды інш.
[viii] Наогул, — кажа адзін зь нядаўніх паломнікаў, храм Уваскрэсеньні (Труны Госпада) даволі змрочны, як і большасьць усходніх храмаў. Гэтаму змрочнаму выгляду шмат спрыяе і той пыл і бруд, якая месцамі выступае ў храме і, вядома, непрыемна дзейнічае на усякага, асабліва рускага паломніка, які ў Расеі звык бачыць у храмах бляск і чысьціню... Храм храмаў хрысьціянскіх, такім чынам, зьяўляецца не адпавядаючым па сваім выглядзе свайму вялікаму значэньню. (Первая паломническая экскурсия студентов Имп. Киевск. Дух. Акад. под ред. проф. свящ. А.А. Глаголева, Киев, 1914 г., б. 42).
[ix] У сучасным сваім выглядзе адносіцца да 1810 г.
[x] Першапачаткова, пры Канстантыне, па сьведчаньню Яўсевія Кэсарыйскага, было 12 слупоў (калён).
[xi] Увесь помнік рэстаўраваны ў 1810 г.
[xii] Пры саборным архірэйскім служэньні Труна Госпада служыць толькі ахвярнікам, пасадам жа тады зьяўляецца пліта, пакладзеная на урне ў прыбудоўцы Анёла; служачыя сьвятары тады падчас літургіі прадстаяць гэтаму пасаду, адыходзячы да Труны Госпада толькі для памінаньня. Пры служэньні жа аднаго або двух сьвятароў Труна Госпада адначасова служыць і ахвярнікам і пасадам, і служачыя сьвятары стаяць каля яе амаль неадлучна
No comments:
Post a Comment
Note: Only a member of this blog may post a comment.