прат. Сяржук Горбік
Алена Катавіцкая
Летам 2006 году, рыхтуючы разам з Сяргеям Яршом кнігу “Беларускі Супраціў”, мы ведалі аб япіскапе Гэрмане толькі агульныя зьвесткі і месца яго пахаваньня. Не на шмат больш дадзеных было і ў 2007-м падчас падрыхтоўкі чацьвертага нумару часопісу “Беларускі Рэзыстанс”.[i] Але Бог заўсёды дапамагае ўслаўленьню сваіх сьвятых. Таму сёньня мы можам распавесьці значна больш аб япіскапе Наваградзкім Гэрмане, мужным патрыёце Беларусі, які паклаў жыцьцё за яе волю і незалежнасьць, а таксама пра яго ахвярную працу.
Паводле афіцыйнай вэрсіі, бацькі Гэрмана паходзілі зь Нясьвіжу, дзе 17/4 траўня 1903 г.[ii] і нарадзіўся будучы япіскап. У пачатку 20-х яны пераехалі ў Вільню, дзе ў 1928 годзе будучы духаўнік беларускага Супраціву скончыў праваслаўную сэмінарыю.[iii] Ад таго часу, нібыта, і быў знаёмы з дзеячом беларускага нацыянальнага руху Радаславам Астроўскім, прэзыдэнтам Беларускай Цэнтральнай Рады ад 1944 г. Гэрман падтрымліваў сувязь з беларускім нацыянальным і праваслаўным рухам, за што цярпеў перасьлед з боку віленскага ўладыкі Польскай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы. У сярэдзіне 1930-х прыняў манаскі пострыг ды часова адышоў ад палітычных справаў. Таксама вядома, што ад 1939 году ераманах Гэрман знаходзіўся ў Варшаве, акупаванай немцамі. У беларускі вызвольны рух ён вярнуўся ў ліпені 1941 году, калі па дабраслаўленьні мітрапаліта Варшаўскага Дзіянісія (Дзяніса) прыехаў у Менск і далучыўся да адбудовы Беларускага праваслаўя.
Ераманах Гэрман працаваў ва Ўсходняй Беларусі, дзе бальшавікі на працягу двух дзесяцігодзьдзяў зьнішчалі храмы, расстрэльвалі і кідалі ў турмы сьвятароў і вернікаў. Першым месцам ягонага служэньня быў акупаваны немецкімі войскамі Віцебск, куды ён прыехаў ужо летам 1941-га.
Практычна адначасова з прыездам а. Гэрмана ў Менск, беларускі нацыянальны актыў распачынае дзейнасьць па абвяшчэньні Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы (БАПЦ), і ён усяляк падтрымлівае гэтыя пляны. Але, у адрозьненьне ад групы Р. Астроўскага, што пакрочыла па шляху поўнай “незалежнасьці”, ераманах Гэрман стаяў на падмурку Томаса Канстанцінопальскага патрыярха ад 13 лістапада 1924 г., калі Ўсяленскі патрыярх надаў Праваслаўнай Царкве ў Польшчы (куды ў той час уваходзіла і тэрыторыя Заходняй Беларусі) аўтакефалію на падставе скасаваньня некананічнага прысабечваньня Расейскай праваслаўнай царквой Кіеўскай мітраполіі ў канцы XVII ст. Пры гэтым практычна ўсе беларускія мэмуарысты ды эміграцыйныя гісторыкі забываюцца, што Канстанцінопальскі партыярхат вярнуў пад свой амафор усю тэрыторыю мітраполіі, а ня толькі землі міжваеннай Польшчы. Таму, калі Вацлаў Пануцэвіч піша, што “парваць лучнасьць з Масквой у кананічным сэнсе магла толькі беларуская ярархія праз узнаўленьне ідэі БАПЦ на асобным Саборы”[iv], ён альбо не разумее кананічнага становішча беларускага праваслаўя, альбо сьвядома скажае факты з палітычных меркаваньняў.
Агульнабеларускі праваслаўны сабор 1942 году з кананічнай кропкі гледжаньня быў патрэбны не дзеля “адарваньня ад Масквы”, а найбольш дзеля “кананічнага адарваньня” ад ПАПЦ. Пры гэтым, калі прааналізаваць усе вядомыя ўспаміны і дакумэнты, мітрапаліт Дзіянісій (першаярарх ПАПЦ) ніколі не выступаў супраць аўтакефаліі Беларускай альбо Ўкраінскай праваслаўнай Царквы. Але паказальна адмоўна ставіўся да украінскіх япіскапаў-аўтанамістаў, што дэкляравалі лучнасьць з РПЦ, лічыў іх парушальнікамі праваслаўных канонаў. Мітрапаліт Дзіянісій лічыў, што пры спрыяльных абставінах, калі б у выніку паразы СССР паўсталі б незалежныя Польшча, Беларусь і Ўкраіна, ПАПЦ “мірна і ў брацкай любові” падзялілася б на тры аўтакефальныя праваслаўныя Царквы: Беларускую, Украінскую і Польскую. Разуменьне гэтага факту зьяўляецца вельмі істотным дзеля асэнсаваньня падзеяў у беларускім праваслаўі 1941-1944 гг. і, нават, сучаснага стану змаганьня за Беларускую паместную праваслаўную Царкву.
Ужо да канца восені 1941 г. усім беларускім патрыётам стала зразумела, што немцы не прынесьлі жаданага вызваленьня і зьяўляюцца чарговымі акупантамі. Разумеючы патрэбу ў арганізаваным беларускім руху Супраціву дзеля змаганьня за вольную Беларусь, а. Гэрман у сьнежні 1941 г. уступае ў кансьпірацыйную Беларускую Незалежніцкую Партыю, якой на той час кіраваў выбітны дзеяч беларускага нацыянальнага руху кс. Вінцэнт Гадлеўскі.[v] Цалкам магчыма, што да гэтага спрычыніўся Ўсевалад Родзька, які ад ліпеня 1941 г. займаў пасаду бурмістра Віцебска і, адначасова, зьяўляўся адным з кіраўнікоў падпольнай БНП.[vi] Ад гэтага часу ўсё служэньне й дзейнасьць а. Гэрмана — гэта няспынная барацьба за вольнасьць беларускага народу.
Восеньню 1941 году нямецкія акупацыйныя ўлады разарвалі Беларусь на некалькі частак. “Генэральная акруга Беларусь” ахоплівала толькі 1/3 тэрыторыі былой БССР. Беларускае Палесьсе было далучана немцамі да Райхскамісарыяту “Ўкраіна”. Але там жыло пераважна праваслаўнае беларускае насельніцтва, дзейнічалі атрады беларускага нацыянальнага партызанскага руху і беларускай самааховы. На Палесьсі існавалі і шматлікія беларускія праваслаўныя прыходы. Дзеля адлюстраваньня колькасьці беларускага праваслаўнага насельніцтва толькі на Піншчыне, варта зьвярнуцца да савецкай статыстыкі ліпеня 1945 году. На той час, пасьля нямецкіх і савецкіх рэпрэсій, мабілізацыі ў Чырвоную Армію, нежаданьня часткі насельніцтва афішаваць сваю рэлігійнасьць, пераходу вялікай колькасьці людзей на нелягальнае становішча (атрады нацыянальнага Супраціву), там налічвалася: 71 сьвятар, 17 дыяканаў, 58 псальмоўшчыкаў і 126808 сьвецкіх вернікаў. Зь іх — 52608 мужчынаў.[vii] Відавочна, што ў 1941 — 1944 гг. сьвятароў, дыяканаў, клірыкаў і сьвецкіх вернікаў было яшчэ больш.
Менавіта таму, на загад кіраўніцтва БНП[viii], у лютым 1942 году а. Гэрман едзе на сабор УАПЦ у Пінск і сустракаецца з архіяпіскапам Аляксандрам (Іназемцавым). Было дамоўлена аб падтрымцы ўсіх беларускіх праваслаўных прыходаў[ix], што апынуліся ў Райхскамісарыяце “Ўкраіна”, і гэтая дамоўленасьць дзейнічала на працягу нямецкай акупацыі.[x]
Большасьць тагачасных праваслаўных уладык БАПЦ былі русафіламі. У выніку канфлікту з мітрапалітам Панцеляймонам і архіяпіскапам Філафеям на кананічным грунце (аб якім мы казалі вышэй) восеньню 1942 году а. Гэрман фармальна вяртаецца пад амафор мітрапаліта Дзіянісія. Але ў той жа час застаецца на Піншчыне[xi], дзе на заданьне БНП кіруе капелянамі беларускіх збройных фармацыяў, а таксама зьдзяйсьняе сувязь паміж беларускім актывам і ўладыкамі Аляксандрам (Іназемцавым) і Гэоргіям (Карэніставым). Дзеля задавальненьня нацыянальных патрэбаў праваслаўных беларусаў Палесься і ў выкананьне лютаўскіх дамоўленасьцяў з уладыкам Аляксандрам, летам 1942 году ў Пінску перавыдаецца роўненскае выданьне беларускамоўнага Службоўніка 1926 г.[xii] Паколькі на выданьні няма адзнакаў дазволу нямецкай акупацыйнай улады, ёсьць усе падставы лічыць, што гэтае выданьне было нелегальным і да яго выданьня мае дачыненьне а. Гэрман. Характэрнай асаблівасьцю Службоўніка было ўжываньне тых-жа моўных абаротаў, што і ў варшаўскім малітоўніку 1943 г.: “Амінь”; “дзеля малітваў Найчысьцейшай Твае Маці”; “і на векі вечныя”; “багаслаўлёна”; “багаславіць” і г. д.
На просьбу беларускіх вайсковых дзеячоў Міхала Вітушкі і Дзімітрыя Касмовіча ў 1942-1943 гг., а.Гэрман неаднаразова наведвае Смаленшчыну й Браншчыну. Ён арганізоўвае капэлянства ў “Беларускім краёвым войску” (так Касмовіч называў створаныя ў гэтыя рэгіёне аддзелы самааховы) і, адначасова, знаёміцца з сьвятарамі, што дэкляравалі сваю прыналежнасьць да БАПЦ. Дзейнасьць а.Гэрмана ня толькі нэйтралізавала прарасейскія захады япіскапа Смаленскага і Бранскага Сцяпана (Сеўбы), а і рэальна дапамагала беларускаму духоўнаму адраджэньню. Калі ж зьяўляецца небясьпека новай бальшавіцка-расейскай акупацыі гэтых земляў, а. Гэрман пераконвае некалькіх праваслаўных сьвятароў-беларусаў рыхтавацца да ўдзелу ў беларускім Супраціве. Яны мусілі далучыцца да пакінутых на нелегальным становішчы беларускіх групаў са складу ваякаў “Беларускага краёвага войска”.[xiii] Гэтак закладаўся падмурак будучага беларускага праваслаўнага падпольля і капэлянства атрадаў Супраціву на ўсходніх этнаграфічных межах Беларусі.
Ужо да восені 1943 г. стала відавочна, што нямецкія войскі будуць змушаныя пакінуць тэрыторыю Беларусі. Ва ўмовах савецкай акупацыі мусіў пачацца і новы этап беларускага Супраціву — змаганьне партызанскіх атрадаў і кансьпірацыйных групаў арганізацыі “Чорны Кот”[xiv] пад кіраўніцтвам Міхала Вітушкі. У падрыхтаваным М. Вітушкам пляне змаганьня вялікая роля адводзілася ня толькі духоўнаму стану беларускіх паўстанцаў, але і духоўнасьці беларускага народу. Без духоўнай падтрымкі беларускі партызанскі рух не пратрымаўся б на Бацькаўшчыне да пачатку 50-х гадоў. Адзін з партызанскіх камандзіраў адзначае: “На веры ў Госпада трымалася нашая надзея, а рэчавым сымбалям гэтае выры былі нашыя капяляны і сьвятары-падпольшчыкі. Яны не насілі зброі і не ўжывалі выбухоўку, але іхнія прамовы і пасланьня білі па ворагу лепш за любую гармату… А ўзорным прыкладам служэньня Богу і Беларусі быў наш уладыка Гэрман.”[xv]
Тагачасная БАПЦ, якая кіравалася прарасейскімі ўладыкамі, не сьпяшалася плённа супрацоўнічаць з беларускім нацыянальным актывам у справе пабудовы менавіта Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы, а тым больш — падрыхтоўцы беларускага нацыянальнага Супраціву. Менавіта таму Міхал Вітушка паслаў ераманаха Гэрмана ў Варшаву, дзе з канца 30-х гадоў існавала Беларускае праваслаўнае брацтва сьвятога Юрага, а з 9 верасьня 1941 г. — Беларускі праваслаўны камітэт. У складзе апошняга быў і брат М. Вітушкі — д-р Аляксандар Вітушка.
Адбываецца сустрэча мітрапаліта Варшаўскага Дзіянісія, першаярарха ПАПЦ, ераманаха Гэрмана і сяброў брацтва ды камітэту. Вынікам нарады было тое, што мітрапаліт выдзяліў грошы на друк беларускага праваслаўнага малітоўніка і дабраславіў яго. Таксама было дамоўлена аб таемным рукапакладаньні шэрагу сьвядомых беларусаў на сьвятароў. Умовы гэтага пагадненьня раскрываюцца ў “Пастырскім пасланьні да ўсіх сьвятароў, клірыкаў і міранаў БАПЦ” ад 29 траўня 1946 г.: “Беларуская Аўтакефальная Праваслаўная Царква застаецца вернай дачкой ў безумоўнам послуху Царкве-Маці - Канстанцінопальскаму патрыярхату да часу атрыманьня Томасу аб аўтакефаліі…”.[xvi]
Ераманах Гэрман таксама сустракаецца зь уладыкамі ЎАПЦ, якія ад 1943 г. знаходзіліся ў Варшаве на эміграцыі, зь імі заключаецца пагадненьне аб супрацы, а таксама падтрымцы тых беларускіх ды ўкраінскіх сьвятароў, якія заставаліся ў кансьпірацыі. За досыць кароткі тэрмін украінскія праваслаўныя ўладыкі (УАПЦ) узгаднілі з прадстаўнікамі М. Вітушкі (ераманахам Гэрманам і доктарам Аляксандрам Вітушкам) імёны надзейных украінскіх праваслаўных сьвятароў, іх адрасы і паролі дзеля сувязі. Таксама ўладыкі таемна рукапаклалі ў сьвятары шэраг сьвядомых беларускіх патрыётаў.[xvii] Гэта была найбольш дзеяздольная частка беларускага праваслаўнага падпольля, якая існавала да 1950-1951 гадоў. Была дасягнута дамоўленасьць і аб распаўсюдзе на Палесьсі (на беларускай тэрыторыі, якая да вясны 1944-га яшчэ належыла да Рэйхскамісарыяту “Ўкраіна”) праз легальныя ды патаемныя структуры ЎАПЦ беларускага малітоўніка. Але найбольшая частка накладу малітоўніка ў лістападзе-сьнежні 1943 г. увозіцца на Беларусь і распаўсюджваецца па беларускіх прыходах, а частка пазьней патрапіць у бункеры “Чорнага Ката”.
Нямецкія спэцслужбы разглядалі падрыхтоўку збройных фармацый і кансьпірацыі беларускага антыбальшавіцкага Супраціву выключна як плян выведачна-тэрарыстычнай арганізацыі з доўгатэрміновымі мэтамі. Стварэньне патаемнай БАПЦ, як духоўнага апірышча беларускага Супраціву, іх не цікавіла. Таму Міхал Вітушка пачынае дзейнічаць самастойна.
У канцы лютага 1944-га ў Менску адбылася сустрэча прэзыдэнта БЦР Р. Астроўскага, М. Вітушкі і, паводле некаторых зьвестак, Ус. Родзькі з уладыкамі БАПЦ архіяпіскапамі Філафеям і Апанасам. Абгаворвалася пытаньне супрацоўніцтва “падпольля БАПЦ” і беларускага Супраціву ва ўмовах савецкай акупацыі. Уладыкі паведамілі, што разглядаюць магчымасьць аб'яднаньня БАПЦ з Расейскай Праваслаўнай Катакомбнай Царквой (у Беларусі) і з Расейскай Замежнай Праваслаўнай Царквой (на Захадзе). Паводле іх словаў, у маладой беларускай аўтакефаліі не было ні досьведу працы ў кансьпірацыі, ні прызнаньня Канстанцінопальскага патрыярха. Аднак усё гэта было ў расейцаў. Беларускія дзеячы выступілі катэгарычна супраць такога пляну. Вітушка і Родзька настойвалі на прызначэньні асобнага капэляна для беларускага Супраціву. Астроўскі, які зразумеў сваю памылку 1941 году ў пытаньні арганізацыі беларускага праваслаўя ды прадбачачы будучую здраду тагачаснага легальнага япіскапату БАПЦ, настойваў на высьвячэньні некалькіх надзейных япіскапаў[xviii] для дзейнасьці ў падпольлі. Ён прапанаваў некалькі кандыдатураў, але япіскапы пагадзіліся высьвяціць толькі ераманаха Гэрмана.
Падставай для спрэчак паміж беларускім нацыянальным актывам і ўладыкамі БАПЦ у арганізацыі будучага праваслаўнага падпольля была і назва катэдры будучага падпольнага япіскапа. Беларускі актыў адмыслова жадаў надаць катэдры гістарычна-палітычную беларускую назву. Дзеля вырашэньня спрэчак і кананічнага афармленьня ўдалося паразумецца наступным чынам: Наваградзка-Баранавіцкая япархія БАПЦ, якую на той час фармальна ўзначальваў япіскап Веніямін (Навіцкі)[xix], дзялілася на дзьве: Наваградзкую і Баранавіцкую. Кіраўніком апошняй і надалей лічыўся япіскап Веніямін, а Наваградзкая япархія зьяўлялася вольнай. Паколькі япіскап Веніямін знаходзіўся на Валыні, ад 1942 г. праваслаўнымі Наваградчыны апекаваўся архіяпіскап Віцебскі і Полацкі Апанас (Мартас), які арганізааў там сваю рэзыдэнцыю[xx].
12 красавіка 1944 г., падчас сьвяткаваньня Вербнае нядзелі, у лік удзельнікаў будучай кансьпірацыйнай сеткі беларускага антыбальшавіцкага Супраціву ў якасьці сувязнога афіцыйна быў уключаны ераманах Гэрман. Прадстаўнікі нямецкіх спэцслужбаў далі на гэта згоду. А вось на прызначэньне яго капэлянам беларускага Супраціву дазволу ў немцаў беларускія дзеячы не пыталіся.[xxi]
Да ініцыятывы беларускага актыву далучыўся і Пінскі архіяпіскап Аляксандар (Іназемцаў), які, на запрашэньне Р. Астроўскага, у траўні 1944 г. наведвае сабор БАПЦ у Менску.[xxii] Фармальнай падставай для скліканьня сабору было асуджэньне беларускім япіскапатам незаконнага і антыкананічнага абраньня ў Маскве мітрапаліта Сергія (Старагародзкага) патрыярхам Маскоўскім. На агульнай нарадзе зь япіскапатам Р. Астроўскі зноў настойваў на неадкладнам высьвячэньні некалькіх надзейных япіскапаў для дзейнасьці ў падпольлі. Да патрабаваньняў беларускага актыву далучыўся і Пінскі ўладыка Аляксандар. Таму недарэмна савецкая агентура лічыла архіяпіскапа Аляксандра адной з найбольш “небясьпечных” постацяў Беларускага і Ўкраінскага праваслаўя. Паводле адной з вэрсій, менавіта МГБ арганізавала забойства ўладыкі ў Мюнхэне (люты 1948 г.).[xxiii] Але нават пазыцыя ўладыкі Аляксандра не паўплывала на архіяпіскапа Філафея і ён даў згоду толькі на высьвячэньне ераманаха Гэрмана.
У пачатку траўня 1944 г. Пінскі архіяпіскап Аляксандар, архіяпіскап Магілёўскі і Мсьціслаўскі Філафей, архіяпіскап Віцебскі і Полацкі Апанас таемна рукапаклалі ераманаха Гэрмана на япіскапа Наваградзкага дзеля кіраваньня патаемнымі прыходамі БАПЦ у Беларусі. Рукапакладаньне адбылося ў Менску. Па шчасьліваму зьбегу абставінаў, у справу рукапакладаньня ня быў утаямнічаны япіскап Берасьцейскі Ян (Лаўрыненка).[xxiv]
Прарасейскі япіскапат БАПЦ не адмаўляўся ад плянаў пакінуць у Беларусі сваё, прарасейскае праваслаўнае падпольле. Але магчымасьці расейскіх антыбальшавіцкіх арганізацыяў былі вельмі абмежаваныя. Невялікія групы НТС (Народно-Трудового Союза, арганізацыі расейскіх эмігрантаў, якая ў час Другой сусьветнай вайны перанесла сваю дзейнасьць на акупаваную немцамі тэрыторыю Расіі, Беларусі, Польшчы і г. д.), перадысьлякаваныя немцамі казацкія фармацыі і атрады РОА не выявілі зацікаўленасьці плянамі мітрапаліта Панцеляймона (Ражноўскага). Таму архіяпіскап Філафей у канцы траўня 1944 г. сутракаецца з кіраўніком БНП Ус. Родзькам і прапануе плян “уласнага” праваслаўнага падпольля. Паводле некаторых зьвестак, гэтае “паралельнае” падпольле мусіла працаваць у лучнасьці з “каліноўшчыкамі” (сеткай партызанскіх і падпольных груп з сяброў БНП, якую вясной-летам 1944 г. пры дапамозе абвэра ствараў Родзька). Піміж архіяп. Філафеям і Ўс. Родзькам былі дасягнутыя пэўныя дамоўленасьці.[xxv] Тады ж, паводле некаторых зьвестак, быў высьвечаны на япіскапа і ўдовы сьвятар а. Аляксандар Караткевіч[xxvi], але архіяпіскап Аляксандр (Іназемцаў) у гэтай хіратоніі ўдзелу не прымаў.
Даведаўшыся аб гэтых падзеях, М. Вітушка ініцыюе сустрэчу яп. Гэрмана з архіяп. Філафеям у пачатку чэрвеня 1944 г. у Менску. На сустрэчы таксама прысутнічалі некалькі чалавек з беларускага актыву, а таксама прат. М. Лапіцкі. Апошні сьведчыў, што згоды ўдзельнікі нарады не дасягнулі, але дамовіліся, што абедзьве структуры будуць дзейнічаць паралельна і ў кантакце.[xxvii] Кіраўніцтва БАПЦ, якое выяжджала на эміграцыю, спадзявалася, што падобная структура падпольля і падвойнае высьвячэньне япіскапаў зробіць больш верагоднай выжываньне падпольных царкоўных структураў ва ўмовах савецкай акупацыі.[xxviii] Каардынатарам дзейнасьці абедзьвюх групаў, паводле вэрсіі архіяп. Філафея, быў прызначаны архімандрыт Серафім (Шахмуць), але ён нічога не ведаў аб кансьпірацыі “Чорнага ката” і мусіў чакаць сувязнога.
Падрыхтоўка праваслаўнага падпольля мітр. Панцеляймонам, архіяп. Філафеям і Ўс. Родзькам, відавочна, адбывалася вельмі сумбурна і ў сьпешцы. Прызначаны на канец чэрвеня сабор БАПЦ не адбыўся, а пасьля ІІ Усебеларускага кангрэсу ўсе ўладыкі мусілі хутка пакінуць Менск. Апошняя нарада мітрапаліта Панцеляймона і архімандрыта Серафіма адбылася толькі ў пачатку ліпеня 1944-га ў Горадні. Адзін зь беларусаў, што эвакуяваўся ў адным транспарце разам з уладыкамі БАПЦ і меў пэўны давер архіяпіскапа Філафея, сьведчыць: “У Гародні мітрапаліт меў доўгую размову з архіяпіскапам Серафімам, на якой прысутнічаў і В. Баравы як асабісты сакратар уладыкі. Уладыка дабраславіў намер архімандрыта пакінуцца ў акупаванай саветамі Беларусі. Неўзабаве Баравы прапаў, а архімандрыта Серафіма з прыходам савецкай арміі арыштавалі”.[xxix]
У Горадні, пасьля дабраслаўленьня ўладыкі, архімандрыт Серафім сапраўды мусіў чакаць сувязнога.[xxx] Але савецкія спэцслужбы досыць хутка выйшлі на сьлед праваслаўнага падпольля “каліноўшчыкаў”. Арышт архімандрыта Серафіма (Шахмуця) адбыўся ў канцы ліпеня альбо пачатку жніўня 1944 г. (у некаторых крыніцах датай арышту называецца верасень[xxxi]). Неўзабаве былі арыштаваныя і іншыя сябры гэтай галіны праваслаўнага падпольля: пратаярэй Канстанцін Шашко (парах царквы сьв. Марыі Магдаліны ў Менску), пратаярэй Іосіф Голуб (парах царквы сьв. Мікалая Цудатворцы ў Менску), пратаярэй Мікалай Ясінскі (сьвятар царквы Сьвятой Сафіі ў Бабруйску), пратадыякан Георгій Калядук, дыякан Ян Шышыла, настаўнік пастырскіх курсаў Міхал Валасевіч ды іншыя. Таму цалкам магчыма, што “зьліў інфармацыі” адбыўся праз асабістага сакратара мітрапаліта Панцеляймона — В. Баравога, які прысутнічаў на той нарадзе. Але аб ім крыху ніжэй.
У заканчэньні дасьледаваньня пэрыяда дзейнасьці япіскапа Гэрмана падчас Другой сусьветнай вайны трэба адзначыць, што дзейнасьць БАПЦ зь лета 1941-га да лета 1944 году уражвае: толькі на тэрыторыі БССР (без уліку Смаленшчыны й Браншчыны, дзе таксама дзейнічалі парафіі БАПЦ) было адчынена больш за 600 храмаў і 6 манастыроў.[xxxii] На чэрвень 1945 г. у Беларусі легальна дзейнічалі 556 сьвятароў, 97 дыяканаў і 378 псальмасьпеўцаў.[xxxiii] Зь іх ва Ўсходняй Беларусі (Бабруйская, Віцебская, Гомельская, Мінская, Полацкая вобл.) — 137 сьвятароў. Досыць вялікая колькасьць сьвятароў і вернікаў ва ўсёй Беларусі, вялікі аўтарытэт сьвятароў сярод насельніцтва, не дазволіла савецкім уладам правесьці зьнішчэньне ўсяго лягальнага праваслаўя. Менавіта ацалелыя і перайшоўшыя ў падпольле сьвятары сталі духоўным апірышчам беларускага незалежніцкага руху.
Добрая кансьпірацыя і асьцярожнасьць дазволіла яп. Гэрману і пераважнай большасьці ўдзельнікаў “ягонай” падпольнай БАПЦ бясьпечна перачакаць найбольш цяжкі пэрыяд: зь лета 1944 г. да восені 1945 г.
Галоўны штаб беларускага партызанскага руху на чале з Міхалам Вітушкам аднавіў сувязь з япіскапам Гэрманам у канцы ліпеня — у пачатку жніўня 1945 году. Ён паведаміў, што савецкім уладам аб яго дачыненьні да БАПЦ нічога невядома і ён знаходзіцца на “добрым рахунку” ў РПЦ. Больш таго, нейкія знаёмыя сьвятары з Масквы ўгаворвалі яп. Гэрмана пераехаць у падмаскоўны Загорск, дзе падшукалі яму значную пасаду. Япіскап Гэрман адмовіўся, спаслаўшыся на хваробу і жаданьне застацца ў Жыровіцкім манастыры. У канцы жніўня 1945-га савецкія ўлады прапанавалі япіскапу Гэрману неафіцыйна праінспэктаваць некаторыя праваслаўныя прыходы Заходняй Беларусі і па выніках паездкі выкласьці свае меркаваньні аб сьвятарах і актыўных прыхажанах. Гэтую нагоду ён выкарыстаў для асабістай сустрэчы з кіраўніцтвам беларускага Супраціву падчас верасьнёўскай канфэрэнцыі камандзіраў беларускага партызанскага руху ў Белавежскай пушчы.
Сама канфэрэнцыя, прысьвечаная арганізацыі беларускага антыбальшавіцкага Супраціву, ужо апісаная, як адным зь яе непасрэдных удзельнікаў[xxxiv], так і ў кнізе С. Ярша і С. Горбіка “Беларускі Супраціў”[xxxv]. Таму варта спыніцца толькі на новых дадзеных аб становішчы беларускага праваслаўнага падпольля.
Паводле ўспамінаў адного зь яе ўдзельнікаў, канфэрэнцыя пачалася з падзячнай Сьв. Літургіі, якую адслужыў яп. Гэрман пры дапамозе а. “Рапіды”[xxxvi]. Потым, у працэсе дыскусіі, уладыка паведаміў пра стан падпольнай БАПЦ на верасень 1945 году. Было адзначана, што ня ўсё сталася так, як плянавалася на пачатку лета 1944 г. Падрыхтаванае архіяп. Філафеям і Ўс. Родзькам “паралельнае” праваслаўнае падпольле амаль цалкам зьнішчанае ў 1944-м – пачатку 1945 г.: дзясяткі нацыянальна сьведамых сьвятароў арыштаваныя за “супрацу з акупантамі”, шмат капэлянаў ня здолелі патрапіць у партызанскія атрады з аб’ектыўных прычынаў (найбольш распаўсюджаная – не змаглі вярнуцца ў Беларусь зь Нямеччыны).
Адзіны станоўчы факт — бальшавікі, навучаныя перадваенным досьведам, не вядуць бязьлітасны тэрор супраць рэлігіі, а спрабуюць падпарадкаваць Царкву сабе і выкарыстоўваць яе ў сваіх мэтах. Гэтая сытуацыя спрыяе пэўнай легальнай дзейнасьці пад прыкрыцьцём структураў РПЦ, а таксама дае магчымасьць падрыхтоўкі новых сьвятароў у сэмінарыях РПЦ.[xxxvii]
Дзеля больш апэратыўнага кіраваньня праваслаўным падпольлем, на канфэрэнцыі ў Белавежскай пушчы былі заснаваныя наступныя экзархаты БАПЦ: Полацкі, Віцебскі, Пінска-Берасьцейскі, Беластоцкі, Смаленска-Бранскі, Гродзенскі, Магілёўскі і Гомельска-Чарнігаўскі.[xxxviii] Натуральна, што як правячы архірэй, япіскап Гэрман пакінуў у сваім кіраваньні Наваградзкую япархію і горад Менск. Таксама былі прызначаныя і намесьнікі яп. Гэрмана ва ўсіх трох галінах беларускага Супраціву і пры Галоўным штабе: Пратаярэй “Мiтра” — група П–ч[xxxix], Пратаярэй “Юрья” — група Ц[xl] (“часова пры Галёўным штабе”), Пратаярэй “Каўчэг” — група П–нь[xli], Пратаярэй “Псалтыр” — група Л.[xlii] Дадзеныя Граматы яп. Гэрмана аб 4-х капэлянах цалкам супадаюць са сьведчаньнямі былога партызанскага камандзіра аб праваслаўных сьвятарах у шэрагах Беларускага Супраціву пад кіраўніцтвам М. Вітушкі[xliii]. З адной папраўкай: у кансьпірацыйнай БАПЦ былі дзясяткі сьвятароў, а ня толькі згаданыя чацьвёра капэлянаў.
Як бачым з тэксту Граматы, у верасьні 1945 году засноўваліся толькі экзархаты. Найхутчэй, большасьць іх кіраўнікоў былі прызначаныя яп. Гэрманам пазьней. Упершыню Грамата аб прызначэньні экзархаў зьяўляецца ў падпольным “Весьніку БАПЦ” ў канцы 1947 г. Хутчэй за ўсё, досыць доўгі час спатрэбіўся дзеля структурызацыі праваслаўнага падпольля і пошуку адпаведных кандыдатураў, бо экзархі мусілі дзейнічаць як легальныя сьвятары РПЦ. Сёньня дакладна вядома, што Полацкім экзархам з канца 1947-га альбо пачатку 1948 г. зьяўляўся а. Георгій Бортнік.[xliv]
Граматы аб заснаваньні экзархатаў і прызначэньні намесьнікаў-капяланаў была надрукаваная для агульнага азнаямленьня ўдзельнікамі беларускага Супраціву значна пазьней.[xlv] На нашую думку, яе друк быў агітацыйна-палітычным актам, разьлічаным на падтрыманьне духа сьвядомага беларускага сьвятарства і вернікаў. Вось як распавядае аб друках падпольнай БАПЦ адзін з партызанскіх камандзіраў: “Выдаўнічая дзейнасьць праваслаўнага падпольля парушала ўсе ўмовы кансьпірацыі, але немагчыма перадаць той уздым духу, што лунаў у вачах нашых партызанаў, калі яны трымалі іх (падпольныя выданьні БАПЦ — С.Г., А.К.) у руках. Нашыя сьвятары сапраўды былі душой змаганьня. Яны бяз страху крочылі ў першых шэрагах змаганьня, уласным прыкладам уздымаючы на барацьбу і першыя прымалі кулі ворага”.[xlvi]
Тады ж, на верасьнёўскай канфэрэнцыі, былі акрэсьленыя асноўныя мэты дзейнасьці кансьпірацыі БАПЦ у складзе беларускага Супраціву: падтрыманьне духу змагароў і супрацьдзеяньне русіфікацыі ды саветызацыі насельніцтва. Абедзьве гэтыя мэты пасьпяхова выконваліся сьвятарамі-ўдзельнікамі праваслаўнага падпольля, да сярэдзіны 50-х гадоў.
У далейшым япіскап Гэрман, маючы легальную магчымасьць перасоўвацца па Беларусі, аказваў істотную дапамогу беларускаму Супраціву. Зь яго дапамогай была ўсталяваная сувязь з шэрагам “закансэрваваных” явак, знойдзеныя некалькі беларускіх актывістаў, якія альбо ня мелі, альбо згубілі выхады на падпольныя структуры. Таксама ён стварае падпольную групу беларускага Супраціву і ў саміх Жыровіцах, у якой бяруць чынны ўдзел ня толькі сьвятары і сэмінарысты (у тым ліку і сьвятапакутнік Георгій Бортнік), але і сьвецкія асобы — беларускія патрыёты. Фармальная прыналежнасьць сьвятароў-сябраў групы да РПЦ давала магчымасьць езьдзіць па ўсёй Беларусі і ў памежныя раёны Ўкраіны і Расеі. Зь ліку правераных сьвятароў і сэмінарыстаў-беларусаў Жыровіцкай сэмінарыі, якая пачала працаваць у 1947 годзе, прызначаліся падпольныя экзархі БАПЦ у тыя вобласьці Беларусі, дзе не было надзейных япіскапаў,[xlvii] а таксама капэляны партызанскіх атрадаў. Фактычна аднаўлялася падпольная БАПЦ, да якой далучаюцца і некаторыя ўкраінскія сьвятары са зьнішчанай маскоўскімі акупантамі ЎАПЦ з беларуска-ўкраінскага Палесься[xlviii].
У сьнежні 1945 г., са згоды бальшавіцкіх уладаў, Пінскім уладыкам быў прызначаны архіяпіскап Даніла (Мікалай Юзьвюк).[xlix] Ён, як выкладчык Віленскай праваслаўнай сэмінарыі, ад сярэдзіны 20-х гадоў быў знаёмы зь яп. Гэрманам. Неўзабаве пасьля партызанскай канфэрэнцыі верасьня 1945-га яп. Гэрман наведвае свайго былога настаўніка ў Пінску і дамаўляецца аб супрацы і еўхарыстычнай еднасьці. Ад гэтага часу архіяпіскап Даніла становіцца сябрам беларускага праваслаўнага падпольля і, маючы легальнае становішча Пінскага архірэя РПЦ, фактычна ўзначальвае падпольны Пінска-Берасьцейскі экзархат.[l] Апошні становіцца ці не самай дзейнай галіной праваслаўнага падпольля БАПЦ. Беларускія і ўкраінскія праваслаўныя сьвятары-патрыёты Палескага рэгіёну яшчэ ад восені 1944 г. шчыльна кантактавалі са збройным антыбальшавіцкім Супрацівам. Яны перадаюць партызанам харчы, хаваюць і лечаць параненых, арганізуюць супраціў сялянаў калектывізацыі, распаўсюджваюць падпольную літаратуру ды перапраўляюць да партызанаў людзей, на якіх пачынала паляваць МГБ. Пад кіраўніцтвам уладыкі Данілы сьвятары Пінскай япархіі і падпольнага экзархату здолелі арганізаваць рэальны антысавецкі супраціў, што асабліва выявілася пры змаганьні з рабаўніцтвам беларускага сялянства праз прымусовую калектывізацыю, якую пачалі актыўна праводзіць у Заходняй Беларусі з 1948 г.[li] Арганізаваная дзейнасьць Пінска-Берасьцейскага экзархату прыпынілася толькі 24 сакавіка 1950 г., калі ворганамі МГБ быў арыштаваны архіяпіскап Даніла. Падставай для арышту менавіта ў гэты дзень былі ня толькі даносы аб царкоўнай і грамадскай дзейнасьці архіяпіскапа[lii], а і падрыхтаванае праваслаўным падпольлем беларускага Супраціву царкоўнае сьвяткаваньне 25 сакавіка ў катэдральным саборы Пінску[liii].
Ужо ў красавіку 1946 г. дзьве партызанскія газэты — “Вольны Селянін”[liv] і “Беларускі партызан”[lv] — друкуюць Пасхальнае пасланьне япіскапа Наваградзкага Гэрмана. У ім уладыка, зьвяртаючыся да сыноў і дачок змагарнай Беларусі, піша: “Надышоў сьвяты і радасны дзень Хрыстовага ўваскрошаньня. Квітнее прырода, сьвяткуючы адраджэньня, радуюцца верныя ўсяго сьвету. Зноў і мы, сыны і дачкі сьвятой беларускай зямлі, сьвяткуем Вялікдзень. Сьвяткуем у змаганьні, бо навы вораг гвалтуе нашую зямельку, зьняважае нашыя сьвятыні, зьнішчае наш народ. Але мы верым у старажытнае прароцтва: “Зьнішчана будзе навекі сьмерць, і вытра Госпад Бог сьлёзы зь усіх твараў, і здыме ганьбу зь народу Свайго на ўсёй зямлі; бо Госпад так кажа”. Зь намі Госпад і няма ў нас страху, вораг дарэмна чакае нашы маленьня аб літасьці. Усё, што супраць праўды і Бога, належыць труне Хрыстовай. А труна тая пустая! Госпад чакае ад нас веры і ў веры Ён заўсёды зь кожным зь нас. Ён ў Евангельлі, у праўдзівай Царкве, у Сьвятых Таямніцах. Ён зь кожным беларускім паўстанцам і падпольшчыкам; Ён зь роднымі загінуўшых і закатаваных; Ён зь пакутваючымі ў бальшавіцкам палоне; Ён зь выгнанымі на чужыну; Ён суцяшае плачучых і ўздымае зьнямоглых; Ён на нашых сьцягах і ў нашых сэрцах. Таму зь радасьцю і верай зьвярнемся адзі[н] да аднаго зь Пасхальнай весткай — Хрыстос Уваскрос!”.
Паводле нашых зьвестак, гэтыя друкі былі выдадзеныя ў розных кутках Беларусі. Гэты і іншыя факты дазваляюць зрабіць выснову, што ад самага пачатку арганізаваная дзейнасьць падпольнай БАПЦ ахоплівала значную частку тэрыторыі этнаграфічнай Беларусі.
У траўні 1946 году яп. Гэрман даведваецца аб пераходзе япіскапату БАПЦ, які знаходзіўся на Захадзе, у склад РПЗЦ. Падобны акт здрады пагражаў беларускаму праваслаўнаму падпольлю расколам. Але ўладыка здолеў выратаваць становішча. У канцы траўня зьяўляецца “Пастырскае пасланьня да ўсіх сьвятароў, клірыкаў й міранаў БАПЦ”. У ім, у прыватнасьці, адзначалася:
“Жахлiвая вестка надышла зь Няметчыны. Нашыя ўладыкi пакрочылi Юдавым шляхам. Кiнуўшы свой статак, давераны iм Госпадам нашым Ісусам Хрыстом, за трыццаць срэбранiкаў пайшлi ў рабы да лютых ворагаў усяго беларускага – маскоўска–царскiх папоў з Расейскай Замежнай Праваслаўнай Царквы.
І гэта ў тую гадзiну, калi ўся Беларусь вядзе гэраiчную барацьбу за Волю!
[…]
Мы, верныя дзецi Зямлi Беларускай, ня мусiм падаць у роспач. У гадзiну цяжкага выпрабаваньня мы мусiм яшчэ шчыльнешы абьяднацца вакол нашае Сьвятой Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы, зьнiшчыць якую анiякiя здрады й падкопы ворагаў ня здолеюць.
[…]
Мы, вернiкi змагарнай Беларусi, абвяшчаем усяму сьвету, што Беларуская Аўтакефальная Праваслаўная Царква застаецца вернай дачкой ў безумоўнам послуху Царкве–Мацi – Канстанцінопальскаму патрыярхату да часу атрыманьня Томасу аб аўтакефалii, але нiколi не адмаўляецца ад пастановаў Усябеларускага царкоўнага сабору”.[lvi]
Надрукаванае асобным аркушом адной з падпольных групаў беларускага Супраціву, “Пастырскае пасланьня…” патрапіла ва ўсе асяродкі беларускай кансьпірацыі, дзе знайшло разуменьне і падтрымку. Характэрнай асаблівасьцю гэтага дакумэнту ёсьць падвойнае пазначэньне месца выданьня — Менск-Смаленск.
Аналіз шрыфта дазваляе зрабіць выснову, што набіралася і друкавалася гэтае “Пастырскае пасланьня…” ў адной зь легальных друкарняў РПЦ, пры гэтым у ёй, відавочна, не было некаторых беларускіх літараў і наборшчыкі шукалі замену. Ёсьць сьведчаньні, што падобная друкарня існавала ў 1946 годзе ў Смаленску. Магчыма, што менавіта там і было надрукаванае “Пастырскае пасланьня…”.
Мы ўжо згадвалі, што на Смаленшчыне ў гады вайны дзейнічала створанае М. Вітушкам і Дз. Касмовічам “Беларускае краёвае войска”, а сама яна ўваходзіла ў склад кананічнай тэрыторыі БАПЦ. Дэлегаты ад праваслаўных беларусаў Смаленшчыны ўдзельнічалі ў менскім саборы па абвяшчэньні БАПЦ. Кіраваў Смаленска-Бранскай япархіяй БАПЦ япіскап Сьцяпан (Сеўба).[lvii] З 1944 году на Смаленшчыне дзейнічалі партызанска-падпольніцкія групы “Чорнага Ката”, і, як сьледзтва гэтага, падпольле БАПЦ, арганізаванае ў Смаленска-Бранскі экзархат пад кіраўніцтвам пратаярэя “Кадзіла”.
Праўдападобна тыя ж смаленскія падпольшчыкі ў 1947 г.[lviii] надрукавалі і “Чын памянаньня ўсіх праваслаўных ваяроў, і ўсіх за Беларусь і народ наш у змаганьні зь зьверам бальшавіцкім загінуўшым”.[lix] Аб гэтым, на нашую думку, сьведчыць ідэнтычнасьць шрыфта. Пры гэтым, невядома зь якіх меркаваньняў[lx], прапушчана імя ўладыкі, але пазначана “багаслаўленьня галёўнага капялана пры галёўнам штабе”.
Падобным чынам, але з пазначэньнем дабраслаўленьня яп. Наваградзкага Гэрмана, былі надрукаваныя й некалькі іншых богаслужбовых тэкстаў: “Малебен да Госпада Бога пад час вайны аб перамозе над ворагам”, “Чын асьвячэньня вайсковага сьцяга й багаславеньня беларускім ваярам на змаганьня за вольнасьць сьвятой зямлі Беларускай”, “Чын багаславеньня беларускай зброі”. Але, улічваючы розныя варыянты напісаньня некаторых словаў[lxi], можна зрабіць выснову, што гэтыя друкі зьявіліся пазьней. Цалкам магчыма, што падземнікі выкарыстоўвалі клішэ “Менск, 1946”.
Агульнай адметнасьцю гэтых выданьня ёсьць тое, што выкарыстоўваўся набор адпаведнага чыну РПЦ зь некаторымі праўкамі[lxii], а менавіта — напісаньнем некалькіх выгаласаў, малітваў і водпуска на беларускае мове, замена слова “отечество” словам “Беларусь” ды некаторыя іншыя. Відавочна, у падпольшчыкаў не было часу на беларускі перанабор усяго тэксту. Гэта яшчэ раз пацьвярджае вэрсію, што і пасланьне, і богаслужбовыя тэксты выдаваліся (альбо набіраліся) падпольна ў нейкай легальнай друкарні РПЦ. Але, наколькі нам вядома, у Менску царкоўнаславянскіх шрыфтоў у 1946 г. не было і літаратура РПЦ у сталіцы БССР не друкавалася. Таму пазначэньне Менску, як месца выданьня, ёсьць умоўным.
Ва ўсіх беларускамоўных устаўках у богаслужбовыя тэксты адчуваецца глыбокая вера ў Госпада, справядлівасьць змаганьня і непазьбежнасьць перамогі ў барацьбе. На наш погляд, найбольш ілюстрацыйнай зьяўляецца малітва з малебна: “Госпад Божа сілаў, Божа выратаваньня, Божа, адзіны творца цудаў, паглядзі ў міласьці й шчодрасьці на набожных рабоў Тваіх, верных дзяцей асьвячанай Табой зямлі Беларускай, і памілуй нас. Бо ворагі нашы пайшлі на нас, каб зьнішчыць нас і разбурыць сьвятыні нашы. Ты ж, усe ведаючы, ведаеш, што нягодны і бязбожны нясправядліва паўстаў на нас. І няздольны супрацьстаяць мы шматлікасьці іх, калі не падаш нам дапамогі. Таму грэшныя і нягодныя, ў каяньні молімся Табе: Дапамагі нам, Выратавальнік наш, й вызвалі нас дзеля славы імя Твайго. Ды не вымавяць ворагі нашыя: Бог пакінуў іх й няма выратаваньня ім. Але ды мовяць усе народы: Ты Бог наш й мы людзі Твае, пад аховай Уладарства Твайго заўсёды перабываем. Выяві нам, Госпадзі, міласьсь Тваю ды будуць дзеля нас словы, прамоўленыя Маясеям да людзей Ізраіля: Трымайцеся, стойце й пабачыце выратаваньня ў Госпадзе, бо Госпад змагаецца за нас. Зрабі зь намі ў дабро, каб бачыў вораг наш праваслаўную веру нашу, й ганьбою пакрыўся, й зьмірыўся. Ты, Госпадзі Божа наш, моц і надзея, і абарона наша, не памятай грахоў, беззаконьня й памылак людзей Тваіх, не пакарай нас гневам Тваім, але ў міласэрнасьці і шчодрасьці наведай рабой Тваіх, што няроўны бой вядуць зь ворагамі Тваімі за вольнасьць зямлі Тваёй беларускай й народу яе шматпакутнага, але ў набожнасьці няпераможнага, і да Тваeй дабрыні прыпадаючага. Узрадуй сэрцы нашы ў міласьці Тваёй ды ўмацуй нас у міласьці Тваeй. Паўстань на дапамогу нам й разбуры ўсе намеры злыя ворагаў нашых, й зьнішчы дзeрзкасьць іх ды пераўтвары яе ў страх і бегства. А праваслаўнай і справядлівай арміі дзяцей зямлі беларускай, на Цябе надзею маючых, падай адвагу й мужнасьць гнаць ворага зь зямлі Беларускай ды імeм Тваім перамогаць заўсeды, а калі каму судзілася пакласьці ў сьвятой барацьбе душу сваю за веру праўдзівую й Радзіму сваю, гэтым прабач усе грахі іхнія, й як сьвятых Тваіх у дзень судны вянчай вянцамі нятленнымі. Бо Ты eсьсь абарона й перамога, й выратаваньня надзею на Цябе ўскладаючых, й Табе славу аддаю, Айцу, і Сыну, і Сьвятому Духу, цяпер і заўсeды, і на векі вечныя”.[lxiii]
Калі верыць інфармацыі “Весьніка БАПЦ” за 1947 г., япіскап Гэрман прыяжджаў і служыў на Смаленшчыне ў падпольным прыходзе сьв. Мяркура Смаленскага. Цалкам магчыма, што менавіта тады і былі падрыхтаваныя беларускія ўстаўкі ў богаслужбовыя тэксты.[lxiv]
Другое пасланьне ўладыкі Гэрмана пабачыла сьвет у сярэдзіне чэрвеня 1948 г., пасьля фармальнага аднаўленьня эмігранскай галіны БАПЦ пад амафорам архіяпіскапа Сергія (Ахатэнкі) 5 чэрвеня 1948 г. У ім уладыка паведамляў сьвятарам, манахам і міранам пра гэтую падзею ды заклікаў аб’яднацца вакол новага Першагерарха БАПЦ. Але яп. Гэрман зноў падкрэсьлівае — БАПЦ ёсьць часткай Канстанцінопальскага патрыярхату да часу атрыманьня Томасу аб аўтакефаліі.[lxv]
Паводле нашага меркаваньня, варта параўнаць назвы Першага і Другога пасланьня япіскапа Гэрмана. Так, у звароце Другога пасланьня зьяўляецца слова “манахам”, што сьведчыць аб іх зьяўленьні ў падпольнай БАПЦ. Бо з кананічнай кропкі гледжаньня кожнае слова ў падобных пасланьнях вывяраецца дасканала. Вынік — беларускае аўтакефальнае падпольле, не зважаючы на ўсе рэпрэсіі савецкіх карных ворганаў, разбудоўвалася. Пры гэтым ня толькі адміністрацыйна (экзархаты), а й колькасна.
Пасланьні япіскапа Гэрмана адчыняюць яшчэ адну таямніцу — маўчаньне аб ім і праваслаўным падпольлі сучаснай БАПЦ у дыяспары (афіцыйная назва — “Беларуская Аўтакефальная Праваслаўная Царква ў Амэрыцы”). Калі адзін з аўтараў гэтых радкоў вясной 2006 году паспрабаваў высьветліць дадзеныя аб яп. Гэрмане ў тагачаснага сакратара кансісторыі БАПЦ сп. Барыса Данілюка, той адказаў: “Калі яны (япіскапы БАПЦ ваеннага часу — С.Г., А.К.) каго і высьвецілі, то гэта быў такі ж здраднік, як і яны…”.[lxvi] Але, відавочна, япіскап Гэрман здраднікам ня быў, а абвінавачаньні з боку дзеячаў сучаснай БАПЦ ёсьць вынікам сьвядомай падтрымкі яп. Гэрманам існаваньня БАПЦ выключна ў складзе Канстанцінопальскага патрыярхату да атрыманьня адпаведнага Томасу аб аўтакефаліі. У далейшым падобную групу ў ЗША ўзначаліў і павярнуў пад амафор Канстанцінопальскага патрыярхату вядомы беларускі праваслаўны дзеяч, мітрафорны пратаярэй, магістар богаслоўя Мікалай Лапіцкі (1907 — 1976). Менавіта ён у 1966 году распавёў беларускаму камбатанту Ю. В. падрабязнасьці аб падзеях траўня 1944 г.[lxvii] Да годнасьці сп. Барыса Данілюка трэба заўважыць, што, калі адзін з аўтараў гэтых радкоў у траўні 2006-га зьвярнуўся да яго зь просьбай даслаць афіцыйны ліст-запыт аб яп. Гэрмане ў архівы Ўкраіны, запыты былі адпраўленыя без аніякіх запярэчаньняў альбо пытаньняў.
Дзеля ўмацаваньня маральнага духу ўдзельнікаў беларускага Супраціву і падпольля БАПЦ япіскапам Гэрманам яшчэ на верасьнёўскай канфэрэнцыі 1945 г. было запрапанавана друкаваць падпольны “Весьнік БАПЦ”. Але, у сувязі з рознымі абставінамі, падпольная група ў Жыровіцах здолела перадаць гравіраванае клішэ вокладкі і каля 20 старонак машынапіснага тэксту на партызанскую базу атрада “Белавежа” толькі ў сярэдзіне сьнежня 1947 г. Паводле ўспамінаў камандзіра атрада Ю. В., клішэ і тэксты адразу перадалі ў адну з падпольных друкарняў і нумар падрыхтавалі да праваслаўных Калядаў 1948 г. Практычна адразу ён быў распаўсюджаны ў беларускіх партызанскіх атрадах і па падпольных парафіях БАПЦ.
Варта зьвярнуць увагу на зьмест нумару. Гэта ня толькі пасланьне яп. Гэрмана да пачатку новага, 1948 году, праваслаўных Калядаў і грамата аб прызначэньні экзархаў, а таксама і аналітычныя артыкулы, пераклады багаслоўскіх тэкстаў і жыцьцяпісаў беларускіх сьвятых, вершы… Адчуваецца руплівы падбор матар’ялаў, спроба зрабіць “Весьнік БАПЦ” цікавым і пазнавальным дзеля рознай аўдыторыі. Адным з аўтараў “Весьніка БАПЦ” быў і сьвятапакутнік Георгій Бортнік (“Рыбак”).
Другі нумар “Весьніка БАПЦ” пабачыў сьвет летам 1948 г., але пасьля першага (восеньню 1948 г.) арышту япіскапа Гэрмана выданьне больш не аднаўлялася.[lxviii] На сёньня, акрамя згаданых вышэй, вядомыя яшчэ некалькі друкаваных пасланьняў яп. Гэрмана: Каляднае 1946 году (не захавалася), Каляднае 1947 году, Пасхальныя 1947 і 1948 гадоў.
Асобнай ўвагі заслугоўвае і дзейнасьць падпольных экзархатаў БАПЦ. Мы ўжо згадвалі аб дзейнасьці Пінска-Берасьцейскага і Смаленска-Бранскага экзархатаў. З 1948 году пачынае актыўна дзейнічаць і Полацкі экзархат. Полацкі экзарх БАПЦ, а. Георгій Бортнік гуртуе вакол сябе сьвядомых беларускіх сьвятароў тагачаснай Полацкай вобласьці, усталёўвае кантакты зь яшчэ адной беларускай кансьпірацыйнай групай — “Саюзам Барацьбы Супраць Камунізму” пад кіраўніцтвам Пятра Шыпка. Пасьля таго, як Шыпко ў 1948-м гіне ў баю з супрацоўнікамі МГБ, а. Георгій ачольвае гэтую арганізацыю. Падтрымліваў ён і непасрэдную сувязь зь невялікім атрадам беларускіх паўстанцаў, што дзейнічаў у Пліскім раёне (цяпер Глыбоцкі раён). Паводле некаторых зьвестак, ён ня толькі зьяўляўся духаўніком атраду, але і перадаваў партызанам зброю, сабраную сябрамі “Саюза Барацьбы Супраць Камунізму”, харчаваньне і лекі. Неаднаразова а. Георгій наведвае Жыровіцкі манастыр і асабіста кантактуе зь яп. Гэрманам і кіраўнікамі кансьпірацыйнай групы беларускага Супраціву на Слонімшчыне.
Відавочна, дзейнічалі і іншыя падпольныя экзархаты БАПЦ. Але яны абмяжоўвалася еўхарыстычным жыцьцём, катэхізацыяй і, па магчымасьці, агітацыяй сярод насельніцтва. Паводле ўспамінаў былых партызанаў, яны наведваліся да сьвятароў-падпольшчыкаў у розных патрэбах і заўсёды знаходзілі падтрымку.
Дзейнасьцю япіскапа Гэрмана ўсё ж зацікавілася МГБ. Штуршком да гэтага былі ня толькі падпольныя выданьні БАПЦ альбо беларускага Супраціву (бо аб іх патрапленьні ў рукі савецкіх спэцслужбаў мы пакуль ня маем дакладных дадзеных), аале і даносы аднаго з клірыкаў РПЦ, што рэгулярна пісаліся Слонімскаму раённаму ўпаўнаважанаму МГБ. Гісторыя правакатара, які спрычыніўся да зьнішчэньня беларускага праваслаўнага падпольля БАПЦ, нечакана стала вядомая ў пачатку 2007 году. Але ўсё пасьлядоўна.
Яшчэ ў пачатку 90-х гадоў адзін з аўтараў дадзенага дасьледаваньня некалькі разоў сустракаўся з вядомым расейскім дэсыдэнтам і актывістам дэмакратычнага руху а. Глебам Якуніным. Менавіта а. Глеб падаў першыя, але вельмі агульныя, зьвесткі аб падпольлі БАПЦ 1944–1950 гг. І ён жа адзначыў: “Да правалу падпольля мае дачыненьне былы набліжаны да кіруючых япіскапаў клірык той-жа БАПЦ, які ад 1943 г. зьяўляўся таемным агэнтам НКВД”.[lxix]
Доўгі час мы лічылі, што ўсе “канцы” дадзенай справы згубленыя. Першы, ваеннага часу, япіскапат БАПЦ выявіўся здрадніцкім і пасьля вайны перашоў у РПЗЦ. Да таго ж усе яны памерлі да часу правядзеньня нашых дасьледаваньняў. Памерлі альбо былі зьнішчаныя саветамі і сьвятары-патрыёты з падпольнай БАПЦ.
Але ж у сакавіку 2006 году ў Львове адзін з аўтараў гэтых радкоў сустрэўся зь вядомым дасьледчыкам беларускай рэлігійнай гісторыі сп. Юрасём Гарбінскім. Тэмай размовы была і гісторыя падпольнай БАПЦ, у прыватнасьці, асоба яп. Гэрмана. Нечакана сп. Гарбінскі згадаў, што ў Маскве жыве былы сакратар мітрапаліта Панцеляймона (Ражноўскага) а. Віталь Баравы. Апошні зьяўляўся сьведкам усіх падзеяў ад 1942 г., а з восені 1944-га прымаў удзел у арганізацыі сэмінарыі РПЦ ў Жыровіцах.
Асоба сьвятара РПЦ а. Віталія Баравога вельмі цікавая. Ён нарадзіўся ў 1916 у в. Несцераўка Барысаўскага павету Мінскай губэрні (цяпер Докшыцкі раён Віцебскай вобл.). Пасля сканчэньня народнай польскай школы паступіў у чацьвертую клясу Віленскай духоўнай сэмінарыі. У 1936-1939 гг. вучыўся на багаслоўскім факультэце Варшаўскага ўніверсітэта. Ад сакавіка 1942 г. — сакратар Менскага мітрапаліта Панцеляймона[lxx] ў акупаванам немцамі Менску. Прарасейскія погляды мітрапаліта Панцеляймона (ён яшчэ ў міжваены час упарта адмаўляўся прызнаць аўтакефалію Польскай Праваслаўнай Царквы[lxxi]), а таксама ягонае вельмі адмоўнае стаўленьне да беларускага нацыянальнага руху добра апісана вядомым беларускім эміграцыйным гісторыкам Вацлавам Пануцэвічам.[lxxii]
Летам 1944 г. Баравы, разам зь япіскапатам БАПЦ, ад’яжджае на Захад. Але, паводле сьведчаньня былога вайскоўца БКА[lxxiii], ён зьбягае зь цягніка ў Горадні і, пасьля прыходу савецкіх войскаў, выяўляецца прадстаўнікам НКВД. Яго не арыштоўваюць, як арыштоўвалі сотні простых супрацоўнікаў нямецкіх установаў, настаўнікаў, парафіяльных сьвятароў і нават сьвецкіх царкоўных актывістаў, а як таемнага агэнта НКВД скіроўваюць ў Менск на службу ў РПЦ. 29 кастрычніка 1944 году Баравы быў рукапакладзены ў дыяканы, а 1 лістапада — ў сьвятары. Неўзабаве ён прызначаецца інспэктарам Жыровіцкае духоўнае сэмінарыі РПЦ.
Суаўтарка дадзенага дасьледаваньня некалькі разоў наведвала а. Баравога ў Маскве, спрабуючы высьветліць падзеі 1944-1950 гг. Выявілася, што ад 1942 г. а. Віталь ўсталяваў кантакты з савецкім падпольлем (прадстаўнікамі НКВД альбо ГРУ, бо яны мелі сувязь з Масквой), перадаваў ім каштоўную інфармацыю. Сьвядома “непажадаў ад’яжджаць на эміграцыю”. Таксама распавядаў, што “шмат хто са здраднікаў (супрацоўнікаў беларускіх установаў у часе нямецкай акупацыі, СБМаўцаў, вайскоўцаў розных беларускіх фармацыяў — С.Г., А.К.) спрабаваў схавацца пад выглядам праваслаўных сьвятароў, былі падобныя і сярод навучэнцаў Жыровіцкай сэмінарыі…”.[lxxiv]
Пошукі працягваліся і ў лістападзе 2007 г. адшукаліся цікавыя дакумэнты, а менавіта — справаздачы МГБ аб выкрыцьці “антысавецкай падпольнай групы сьвятароў у Пліскім раёне Полацкай вобл.”. Сярод іншых папераў знайшліся паказаньні (данос) а. Віталя Баравога: “В среду преданных советской власти и лично тов. Сталину семинаристов и священников Русской Православной Церкви затесались и бывшие предатели Родины — пособники немецких оккупантов… Я знаю врага народа и предателя Родины Георгия Бортика с 1947 г. Во время учёбы в семинарии он вёл антисоветские разговоры с семинаристами, отказался подписать поздравление тов. Сталину в день рождения. ...распространял среди священников и семинаристов фашистские листовки и газеты, отказывался разговаривать на русском языке лично со мной и другими священниками”.[lxxv]
Верагодна, былі й іншыя рапарты сьвятара РПЦ Баравога ў МГБ. Аб гэтым нам сьведчылі ў прыватных размовах былыя супрацоўнікі МГБ СССР, расейскія дасьледчыкі, што спэцыялізуюцца на вывучэньні кантактаў РПЦ з спэцслужбамі СССР. Але лепш за іх аб адданым служэньні В. Баравога ў савецкіх спэцслужбах сьведчыць ягоны паслужны сьпіс у РПЦ. Ён стаў прафэсарам на катэдры царкоўнай гісторыі ў Ленінградзкай духоўнай акадэміі. З канца 1950-х перайшоў на працу ў аддзел зьнешніх царкоўных зносінаў Маскоўскага Патрыярхату, шмат гадоў быў прадстаўніком Рускай праваслаўнай царквы ў Сусьветным савеце цэркваў, прадстаўляў Маскоўскую Патрыярхію на ІІ Ватыканскім саборы. З моманту заснаваньня Сінадальнай багаслоўскай камісіі ў 1960 годзе Баравы стаў яе сталым сябрам. У 1973-1978 гадах Віталь Баравы быў настаўнікам патрыяршага Багаяўленскага сабора…
Атрымаўшы падобныя сьведчаньні і дакумэнты, суаўтарка дадзенага дасьледаваньня паспрабавала зноў сустрэцца зь В. Баравым. Але той сьвядома ўнікаў сустрэчаў, а на лісты з пытаньнямі не адказваў. На жаль, 8 красавіка 2008 году В. Баравы памёр.[lxxvi]
Супрацоўнікі МГБ і правакатары ў расах зрабілі сваю справу. Даносаў на яп. Гэрмана назьбіралася “дастаткова” і восеньню 1948-га яго арыштавалі.[lxxvii] Неўзабаве гэбісты выпусьцілі япіскапа Гэрмана з-пад арышту і дазволілі жыць у Жыровіцкім манастыры, прыставіўшы для нагляду сваіх агэнтаў-манахаў РПЦ. Спадзяваліся адсачыць яго сувязі, але, зразумела, ніхто не зьяўляўся. Так працягвалася каля году. Але япіскап пасьпеў праз прыхажанаў папярэдзіць сувязных беларускага Супраціву ў Жыровіцах. Таму апэратыўная гульня МГБ правалілася. Летам 1949-га япіскапа Гэрмана зноў арыштавалі. За кратамі ён правёў амаль год, захварэў на сухоты. Беларускія падпольшчыкі падкупілі лекараў, і яны склалі паперу, што сьвятар “сьмяротна хворы”. МГБ выпусьціла япіскапа Гэрмана “паміраць”, але нават у такой сытуацыі яго пабаяліся пакінуць у Беларусі — выслалі пад нагляд спэцслужбаў у чарнігаўскі манастыр РПЦ.[lxxviii] Вядома, што добра закансьпіраваная беларуская падпольная група ў Жыровіцах працягвала сваю дзейнасьць да 1951 г., калі яна была выкрыта МГБ.[lxxix]
Паводле нашага меркаваньня, менавіта ў 1949-1952 гадах МГБ зьдзейсьніла добра спланаваную апэрацыю па ліквідацыі арганізаванага падпольля БАПЦ. Апошняе было найбольш уразьлівым ланцугом беларускага Супраціву, бо сьвятары мусілі прамаўляць казаньні, сустракацца зь вялікай колькасьцю людзей. А структура РПЦ была добра абсаджаная агэнтамі МГБ, якія былі на самых розных узроўнях і паведамлялі ў дзяржбясьпеку пра ўсе праявы “іншадумства”. У падобных варунках пратрымацца доўгі час было амаль немагчыма…
Сёньня можна сьцьвярджаць, што МГБ мела толькі даносы аб прыналежнасьці япіскапа Гэрмана да падпольнай БАПЦ, але нічога ня ведала аб ягоным становішчы ў беларускім Супраціве. Былі толькі падазрэньні. Ані сьвятапакутнік Георгій Бортнік, ані іншыя арыштаваныя сьвятары і ўдзельнікі падпольля не выдалі ўладыку. Ні ў чым не прызнаўся на допытах і сам япіскап. Паводле некаторых зьвестак, яму дапамагло і знаёмства зь некаторымі герархамі РПЦ у Маскве. У Чарнігаве япіскап Гэрман ужо не падтрымліваў сувязі з беларускім Супрацівам — за ім сачылі. Існуюць сьведчаньні, што ён яшчэ доўга жыў у Чарнігаве і карыстаўся вялікай павагай вернікаў. Ужо знаходзячыся ў Чарнігаве, япіскап Гэрман рукапаклаў ня менш трох беларускіх ды ўкраінскіх падпольных сьвятароў. Там, у гэтым украінскім горадзе, ён і памёр.
Неўзабаве пасьля пахаваньня на магіле яп. Гэрмана пачалі адбывацца цуды. Людзі распавядалі аб вылекаваньнях, пра незвычайнае сьвятло, якое зьяўлялася над ёй ды іншых таямнічых праявах Боскай ласкі. Неаднойчы ствараліся розныя групы, што дамагаліся ад РПЦ кананізацыі яп. Гэрмана. Што праўда, гэтыя людзі прыхоўвалі альбо ня ведалі ягонай прыналежнасьці да падпольнай БАПЦ. Але ўсе намаганьні былі марнымі. Відавочна, што кіраўніцтва РПЦ мела ад спэцслужбаў усю інфармацыю аб дзейнасьці яп. Гэрмана як япіскапа падпольнай БАПЦ.[lxxx]
Але таемнае ўшанаваньне памяці беларускага ўладыкі існавала заўсёды. Беларускія патрыёты неаднойчы таемна наведвалі ягоную магілу, узносілі да яго свае малітвы.
На сьвята Пасхі 2006 году адбылося першае вольнае ўшанаваньне памяці япіскапа Гэрмана. Крыж на ягонай магіле быў пакрыты бел-чырвона-белым сьцягам, да крыжа прытулілі беларускамоўны “Апостал” з абрэвіятурай БАПЦ, што сымбалізавала раўнаапостальскі подзьвіг япіскапа Гэрмана. Таксама адбылося яго царкоўнае памінаньне. Беларускія вернікі засьпявалі над магілай “Магутны Божа” і “Пагоню”. А вясной-восеньню 2006 г. беларускія дасьледчыкі вызвольнага руху, кансысторыя БАПЦ у асобе сп. Барыса Данілюка і япіскап Чарнігаўска-Сумскі Мяфодзі (УПЦ КП) спрабавалі знайсьці інфармацыю аб яп. Гэрмане. У архівы Чарнігава і Кіева было скіравана некалькі афіцыйных лістоў, але аніякага станоўчага выніку яны не далі. Афіцыйныя лісты засьведчылі адсутнасьць ня толькі асабістай справы яп. Гэрмана, а нават дакумэнтаў аб ягоным пахаваньні. Хутчэй за ўсё, дакумэнты з архіваў былі вылучаны “адной уладнай структурай” яшчэ ў савецкія часы і вывезеныя ў Маскву. Але сярод вэтэранаў беларускага Супраціву знайшліся людзі, якія ведалі аб дзейнасьці яп. Гэрмана да 1949 г., захаваліся копіі “Пастырскіх лістоў”. Сяргей Ёрш адшукаў фотаздымкі, на якіх былі апазнаныя ўдзельнікі беларускай падпольнай групы ў Жыровіцах і сьвятары БАПЦ. Усё гэта дапамагло нам напісаць гэты артыкул.
[i] а. Горбік С., Катавіцкая А. На службе Богу і Беларусі. Малавядомыя старонкі Беларускага Супраціву 1939 — 1952 гадоў // Беларускі Рэзыстанс, 2007, № 1 (4), б. 37-48.
[iii] Паведамленьне аўтарам удзельніка беларускага Супраціву Ю. В. ад 8 лютага 2008 г. Ён спасылаецца на інфармацыю прат. М. Лапіцкага ад лета 1966 г.
[iv] Волаціч М. (Вацлаў Пануцэвіч). Беларуская Аўтакефальная Праваслаўная Царква // Запісы [Беларускага інстытута навукі й мастацтва] (Нью-Ёрк — Менск), 2004, № 27, б. 175.
[v] Паведамленьне аўтарам удзельніка беларускага Супраціву Ю. В. ад 8 лютага 2008 г.
[vi] Ёрш С. Усевалад Родзька — правадыр беларускіх нацыяналістаў. Менск, 2001, б. 5.
[vii] Силова С. Православная церковь в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.). Гродна, 2003, б. 88.
[viii] ЦА ФСБ РФ. Справа № 3498-б, т. 3, б. 128 адв.
[ix] Паводле ўскосных звестак, праваслаўныя беларусы спрабавалі заарганізавацца і па-за межамі этнаграфічнай Беларусі: у Сумшчыне, Кіеўшчыне ды інш. рэгіёнах.
[x] Сьведчаньне прат. М. Лапіцкага ўдзельніку беларускага Супраціву Ю.В. у 1966 г.
[xi] Паведамленьне аўтарам ўдзельніка беларускага Супраціву Ю. В. ад 8 лютага 2008 г. Ён спасылаецца на інфармацыю архіяп. Філафея (Нарко), атрыманую ў жніўні 1973 г.
[xii] Службоўнік. Роўна, 1926 г.; Пінск, 1942.
[xiii] Ліст да аўтараў удзельніка беларускага Супраціву Ю. В. ад 20 траўня 2008 г.
[xiv] Падрабязна аб беларускім паваенным Супраціве гл.: Ёрш С., Горбік С. Беларускі Супраціў. Львоў, 2006.
[xv] Ліст аўтарам ўдзельніка беларускага Супраціву Ю. В. ад 19 траўня 2008 г.
[xvi] “Пастырскае пасланьня да ўсіх сьвятароў, клірыкаў й міранаў БАПЦ”. Менск-Смаленск, 29 траўня 1946 г. Копія — у архіве аўтараў.
[xvii] Паводле некаторых зьвестак, сьвятарскую годнасьць прыняў і д-р Аляксандар Вітушка.
[xviii] Згодна канонам Праваслаўнай Царквы, рукапакласьці новага япіскапа могуць толькі як мінімум двое ўладыкаў.
[xix] Запісы (Нью-Ёрк — Менск), 2004, №27, б. 187.
[xx] Архіяпіскап Апанас (Антон Мартас). На ніве Хрыстовай. Нью Ёрк-Менск-Варшава, 2005. б. 79-83.
[xxi] Беларускі Супраціў, б. 249.
[xxii] Мікола Волаціч (Вацлаў Пануцэвіч). Беларуская Аўтакефальная Праваслаўная Царква. // Запісы. Беларускі інстытут навукі і мастацтва. №27. Ню-Ёрк-Менск, 2004 г. б. 205
[xxiii] Гарбінскі Ю. Уступнае слова // Архіяпіскап Апанас (Антон Мартас). На ніве Хрыстовай. Нью-Ёрк — Менск — Варшава, 2005, б. 8-9.
[xxiv] Япіскап Ян (Лаўрыненка) у 1946 г. напісаў “пакаянны ліст” Сталіну ды вярнуўся ў СССР. Савецкія ўлады яму “даравалі”. Япіскап Ян займаў япіскапскія катэдры ў РПЦ: Пермскую (1946), Алма-Ацінскую (1956), Чалябінскую і Златавускую (1957), Кастрамскую (1961).
[xxv] Паведамленьне аўтарам удзельніка беларускага Супраціву Ю. В. ад 8 лютага 2008 г. Ён спасылаецца на інфармацыю архіяп. Філафея (Нарко), атрыманую ў жніўні 1973 г.
[xxvi] У далейшым ён пазыцыянаваў сябе як япіскап расейскай “Катакомбнай Праваслаўнай Царквы”.
[xxvii] Паведамленьне аўтарам удзельніка беларускага Супраціву Ю. В. ад 8 лютага 2008 г. Ён спасылаецца на інфармацыю прат. М. Лапіцкага ад лета 1966 г.
[xxviii] Горбік С. Підпільний білоруський епископ // Сіверщина (Чарнігаў), 2006, 5 траўня.
[xxix] Кавалёў Віктар, у 1944 г. — вайсковец БКА. Удзельнік аховы цягніка, на якім эвакуяваўся арх. Панцеляймон. Архіў аўтараў.
[xxx] Успаміны А. Д. Прыватны архіў а. Сяржука Горбіка.
[xxxi] Паводле нашага меркаваньня – дата ўвязьненьня архімандрыта ў менскай турме МГБ.
[xxxii] Российский государственный архив социально-политической истории. Ф. 17, воп. 125, спр. 593, арк. 81.
[xxxiii] Православная церковь в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны, б. 88.
[xxxiv] “Белавежа”. Канфэрэнцыя камандзіраў беларускага партызанскага руху ў верасьні 1945 г. // Беларускі Рэзыстанс, 2007, № 1 (4), б. 33-36.
[xxxv] Беларускі Супраціў, б. 178-182.
[xxxvi] У падпольле і партызанцы беларускія сьвятары, як і іншыя ўдзельнікі, карысталіся мянушкамі. На сёньня удалося высьветліць імёны толькі некалькіх сьвятароў.
[xxxvii] Паведамленьне аўтарам удзельніка беларускага Супраціву Ю. В. ад 23 траўня 2008 г.
[xxxviii] Грамата яп. Гэрмана ад 23 верасьня 1945 г. Копія знаходзіцца ў архіве аўтараў.
[xl] Цэнтар. Праўдападобна, гэтым капэлянам зьяўляўся а. д-р Аляксандар Вітушка.
[xlii] Паводле нашага меркаваньня, атрад “Лесавікі”.
[xliii] Беларускі Супраціў, б. 248.
[xliv] Грамата падпісана “1947/1948”. Магчыма, адпавядае старому і навому стылю г.зн. Грамата выдадзеная пасьля 1 студзеня 1948 г. па н.ст.
[xlv] Паводле сьведчаньня ўдзельніка беларускага Супраціву Ю.В., ён даведаўся аб яе друкаваным варыянце ў канцы 1947-га альбо ў пачатку 1948 г.
[xlvi] Ліст удзельніка беларускага Супраціву Ю. В. да аўтараў ад 16 траўня 2008 г.
[xlvii] Некаторыя ўладыкі, якія фармальна належалі да РПЦ, усяляк дапамагалі падпольнай БАПЦ ды вызваленчай барацьбе беларускага і ўкраінскага народаў.
[xlviii] Пінскай і Берасьцейскай вобл. БССР, памежных раёнаў Валынскай і Роўненскай вобл. УССР.
[xlix] Япіскап Пінскі Даніла (Мікалай Юзьвік 02.10.1880 - 27.08.1965). Нарадзіўся ў в. Дзьмітравічы на Берасьцейшчыне. Ад 1918 г. прымаў удзел у расейскам антыбальшавіцкім руху. Дэпартаваны з СССР у Польшчу ў канцы 1921 г. У 1925 - 1939 гг. выкладаў у Віленскай праваслаўнай сэмінарыі. З 1942 г. - япіскап Ковенскі, з 1944 да 1945 г. жыў у Чэхаславаччыне.
[l] Япіскап Гэрман афіцыйна ня мог прызначыць архіяпіскапа Данілу экзархам з агляду на субардынацыю (япіскап-архіяпіскап; час рукапакладаньня ў япіскапы; фармальная згода сыноду япіскапаў БАПЦ на ўваход архіяпіскапа Данілы ў склад яе япіскапату) ды некаторыя іншыя кананічныя моманты. Менавіта таму, Пінска-Берасьцейскі экзархат заставаўся фармальна вакантным (гл. Весьнік БАПЦ, 1947, [№ 1], б. 12), а ўладыка Даніла “апекваўся” ім.
[li] На службе Богу і Беларусі. Малавядомыя старонкі Беларускага Супраціву 1939 — 1952 гадоў // Беларускі Рэзыстанс, 2007, № 1 (4), б. 43-47.
[lii] Раённы архіў г. Пінску, ф. 679, воп. 3, спр. 14, б. 24.
[liii] Паводле сьведчаньня Ш. С. ад 1999 г., данёс аб падрыхтоўцы ўрачыстасьцяў К. Р. Архіў аўтараў.
[liv] Вольны селянін. Газэта вольных сялянаў і работнікаў змагарнай Беларусі. №3, б. 1.
[lv] Беларускі партызан. Выданьня Беларускага паўстанскага атрада “Вольны лесавік”. Красавік 1946, №2, б. 1.
[lvi] Друкуецца паводле копіі, якая знаходзіцца ў архіве аўтараў.
[lvii] Мікола Волаціч (Вацлаў Пануцэвіч). Беларуская Аўтакефальная Праваслаўная Царква. // Запісы. Беларускі інстытут навукі і мастацтва. №27. Ню-Ёрк-Менск, 2004 г. б. 197, 190
[lviii] На вокладцы выданьня – 1946 г., але як сьведчаць удзельнікі беларускага Супраціву, надрукавана ў 1947 г.
[lix] Чын памянаньня ўсіх праваслаўных ваяроў, і ўсіх за Беларусь і народ наш у змаганьні зь зьверам бальшавіцкім загінуўшым. Менск, 1946 г., 12 б. Копія знаходзіцца ў архіве аўтараў.
[lx] Мы схіляемся да думкі аб друкарскай памылцы.
[lxi] Напрыклад, “багаслаўленьня” — у памянальніку і “багаславеньня” — ва ўсіх іншых друках.
[lxii] Гэты чын, як і адпаведныя чыны іншых богаслужбовых тэкстаў, сустракаецца ў шматлікіх трэбніках РПЦ, у тым ліку і надрукаваных у канцы 40-х гадоў.
[lxiii] Друкуецца паводле выданьня “Малебен да Госпада Бога пад час вайны аб перамозе над ворагам”. Менск, 1946. б. 14-15. Копія знаходзіцца ў архіве аўтараў.
[lxiv] Весьнік БАПЦ, 1947 г. б. 3-4. Копія – у архіве аўтараў.
[lxv] Пастырскае пасланьня да сьвятароў, манахаў, клірыкаў і міранаў БАПЦ. Менск, чырвень, 1948 г.
[lxvi] Ліст сп. Б. Данілюка да а.Сяржука Горбіка ад 8 красавіка 2006 г.
[lxvii] Ліст Ю. В. да аўтараў ад 17 красавіка 2008 г.
[lxviii] Ліст Ю. В. да аўтараў ад 16 траўня 2008 г.
[lxix] З размовы з а. Глебам Якуніным у 1991 г. Прыватны архіў а. С. Горбіка.
[lxx] Пасьля капітуляцыі Нямеччыны архіяпіскап Панцеляймон далучыўся да РПЗЦ. Памёр у 1950 г. Неаднойчы і вельмі жорстка крытыкаваў савецкі рэжым, быў непрыхаваным расейскім манархістам.
[lxxi] http://www.librarium.orthodoxy.ru/svitich.htm
[lxxii] Запісы, 2004, №27, б. 155-221.
[lxxiii] Сьведчаньне Кавалёва Віктара (? – 1998), у 1944 г. — вайскоўца БКА, удзельніка аховы цягніка, на якім эвакуяэваўся мітрапаліт Панцеляймон. Архіў аўтараў.
[lxxiv] Запісы Алены Катавіцкай ад студзеня 2007 г.
[lxxv] ЦА ФСБ РФ, справа № 3498-б, т. 3, арк. 245.
[lxxvi] Аўтары да апошняга спадзяваліся на адказы В. Баравога аб ягоным удзеле ў працэсе сьвятапакутніка Георгія Бортніка, яп. Гэрмана ды Жыровіцкае беларускае падпольнае групы. Рашэньне аб публікацыі прыведзеных дакумэнтаў прымалася калегіяльна пасьля спробаў услаўленьня адэптамі РПЦ В. Баравога як “беларускага сьвятара” на інтэрнэт-старонцы газэты “Наша Ніва”, у газэце ЗБС “Бацькаўшчына” ды некаторых іншых беларускіх незалежных выданьнях.
[lxxvii] У ранейшых публікацыях пазначаліся памылковыя даты арыштаў уладыкі Гэрмана.
[lxxix] Паведамленьне былой супрацоўніцы Слонімскага аддзела МГБ Н. Гусаровай // Была вайна… З гісторыі антысавецкага ўзброенага супраціву. Менск, Беларускі рэзыстанс, 2003, б. 19. Паводле нашага меркаваньня, да гэтага таксама мог быць датычны В. Баравы.
