ПАСЛАНЬНЕ КІЕЎСКАГА МІТРАПАЛІТА НІКІФАРА ДА КНЯЗЯ ЎЛАДЗІМІРА МАНАМАХА У ЧАС ПОСТУ

Пасланьне Нікіфара, мітрапаліта Кіеўскага, да князя Ўладзіміра, сына Ўсевалада, унука Яраслава.

Дабраслаўлёны Бог і дабраслаўлёнае сьвятое імя славы Ягонай, дабраслаўлёнае і праслаўленае, князь мой. Дабраслаўлёны той, хто па шматлікай сваёй дабрыні і як чалавекалюбца ўдастоіў нас дайсьці да прачыстых дзён сьвятога Посту, які Ён, як творца нашага выратаваньня, дзеля духоўнага ачышчэньня душаў нашых узаконіў.

І сам пост трымаў сорак дзён для абвяшчэньня свайго ачалавечаньня, не патрабуючы посту, але нам прыклад паказваючы постам.

Калі б першы прабацька, Адам, пасьціўся ад дрэва пазнаньня і запавет Уладыкі захаваў, то другі Адам, Хрыстос Бог наш, не патрабаваў бы посту. Але праз злачынства першага, які не пасьціўся, пост трымаў Ён, каб няпослух разбурыць. Падзякуем і паклонімся трымаўшаму пост Уладыку, узаконіўшаму для нас пост і лекі дзеля здароўя  душэўнага падараваўшаму!

Таму і дваістае па сутнасьці жыцьцё наша: разумнае і неразумнае, духоўнае і цялеснае. Ды ў разумным і духоўным – штосьці боскае і дзіўнае ёсьць, і такое, што бясплотнай сутнасьці датыкаецца, а ў неразумным – прагнае і любячае асалоду. І таму барацьбы ў нас шмат, супрацьстаіць плоць духу, а дух плоці.

 Патрабуем сапраўды ежы поснай: гэта скарае непакорлівыя жаданьні і дае сілы духу: скарыць цела. І так скараецца горшае лепшаму, значыцца цела скараецца душы. Так і тое, што датычыцца чэрава і членаў нашых: зваюем іх – зьмей памрэ. І ў цішыні знаходзіцца душа, і ў міры глыбокім мір атрымлівае, які ў нас, якога жадаем, прамаўляючы “Мір усім!”. Ад гэтага першага дабра і іншыя даброты ў нас творацца.

Як бачыш, князь мой набожны і рахманы, што пост ёсьць падмуркам дабрадзейнасьці. Дзеля гэтага ва ўсім сьвеце, быццам сонца, зазьзяў ён. Праз злачынства прабацькі нашага ўсе народы пост твораць: адны ў адзін час, а іншыя ў іншы. Адны больш посьцяць, іншыя – меней. Сілу ж посту, як неразумныя, не разумеюць, менавіта таму дарэмны пост іх і непатрэбны. Людзі ж Хрыстовы, сьвяты народ, царскае асьвячэньне, спадкаемцы славы ягонай, ведаюць сілу посту гэтага і, у праваслаўі знаходзячыся, дабраслаўляюць Бога, Які навучыў іх і прывёў да таго, што прывёў Госпада па правую руку ад сябе, каб не зрушыліся яны, значыцца не зьбянтэжыліся і не былі праглынуты старым ворагам, што не хоча выратаваньня нашага.

І шмат чаго жадаў бы сказаць на праслаўленьне посту, каб да каго іншага было б пасланьне гэтае. Але паколькі слова гэтае да цябе, доблесная галава наша і ўсёй зямлі хрысталюбівай, якога Бог здаўна прадвызначыў і паставіў, якога яшчэ ва ўлоньні асьвяціў і памазаў, зьмяшаўшы ад царскай і княжай крыві, якога набожнасьць выхавала, а пост выгадаваў, і сьвятая купель Хрыстова ад пялёнак ачысьціла, то непатрэбна казаць табе аб посьце, а тым больш аб неўжываньні віна альбо піва ў час посту. Бо хто ня ведае аб выкананьні табой гэтых правілаў? Кожны, хто не цалкам невук альбо нячулы чалавек, ведае аб гэтым. Бачаць гэта ўсе і дзівуюцца!

Замест навучаньня, па статуту царкоўнаму, маю нешта іншае распавесьці аб крыніцы добрых спраў, якія напаўняюць добрае і прыходзяць у людзей, сапраўды ствараючых добрае і крочаць падобным чынам да добранамерных. Калі ж яны зьдзяйсьняюць процілеглыя добрым справам і паступаюць дрэнна, то ухіляюцца на шлях злосьці, і ў роў, і ў прорвы. Таму услухвайся ў сабе, сказана ў кнігах. Услухвайся слову свайму і справе сваёй. Бо неаддзельнае зло ад дабра, але зьмяшана зло зь дабрадзейнасьцямі, як жыціцы з пшаніцай. Таму варта нам быць уважлівымі, каб не прыняць злосьць за дабрадзейнасьць. Выдатным жа здаваўся і быў добры зь выгляду плод, забіўшы прабацьку, але усярэдзіне сябе меў ён таемную пастку граху . Гэта мы уклалі ў апавяданьне для забаўкі, стрымаем жа і абяцаньне і пакажам, адкуль адбываецца добрае і ліхое.

Ды будзе табе вядома, высакародны князь, што боскім подыхам створана была душа, якая, як сказана, была створана па выяве Боскай. Гэта душа складаецца з трох частак, гэта значыць мае тры сілы: разумнае (“славеснае”) пачуцьцёвае (“лютае”) і валявое (“жаданае”). Розум  — старэйшы і вышэй усіх; ім мы адрозьніваемся ад усіх жывёл, зь ягонай дапамогай мы разумеем неба і усё астатняе створанае і узыходзім да разуменьня Бога, паколькі мы імкнёмся захаваць яго. Паглядзі на Аўраама, якім быў гэты муж невукам і прытрымліваўся астралёгіі, але ад руху зорак і іх разьмяшчэньня ён спазнаў Творцу і паверыў у Бога. А перад гэтым Енох дагадзіў Богу і перасяліўся. І Майсей бачыў Бога ззаду і ад гэтага прыйшоў да разуменьня Стваральніка, і перастаў звацца сынам дачкі фараона і абраў пакуты зь абраным Богам народам. Такая сіла розуму дзеля тых, хто сапраўды прытрымліваўся праўды.

Але і перш быў Дзяніцца (Люцыпар), цяпер жа — цёмны д'ябал, ён быў разумным, але не па праўдзе успрыняў разумнае, а зажадаў быць роўным Богу. За гонар свой ён зваліўся зь нябёсаў з чынам сваім. І язычнікі былі разумныя, але, не захаваўшы разумнае і не зразумеўшы яго, як вынікала, схіліліся да служэньня ідалам і верылі ў жывёл, у кракадзілаў, і ў казлоў, і ў зьмей, у агонь і ў ваду, і ў іншае.

Другое ж — пачуцьцёвае (“лютае”), калі маюць стараннасьць да Бога і помста, накіраваную на Божых ворагаў. Ёсьць жа нароўні з пачуцьцямі і злосьць, і зайздрасьць, як у разумным — набожнасьць і бязбожнасьць. Паглядзі, што адбылося ад злога! Каін, пакінуўшы дабрадзейнасьць пачуцьцёвага, г. з. рэўнасьць да Бога, і абраўшы злосьць і зайздрасьць, забіў брата свайго Авеля і быў асуджаны на сяміразовую помсту Богам.

А Майсей не так паступіў у гневе, але, убачыўшы мужа—эгіпцяніна, які б'е жыда, забіў яго дзеля рэўнасьці да Бога. І яшчэ раз, калі сам узышоў на гару да Бога, пакінуўшы унізе людзей зь Аронам. Бо ён замарудзіўся, то людзі схіліліся да служэньня ідалам і пачалі ушаноўваць галаву цяля, адлітую ў печы палымянай зь золата і срэбра. Сышоўшы з гары, ён, угневаўшыся, разьбіў скрыжалі закона, якія нёс, і, узяўшы дзіду дзеля рэўнасьці да Бога, і прыняўшы да сябе іншых, шматлікае мноства зьбіў. І так адхіліў гнеў Божы.

А што ж зрабіў Фінес з-за дбайнага стаўленьня да Бога? Ён, адшукаўшы жанчыну іншага племяні, блудзіўшую зь мужчынам— ізраільцянінам, прабіў абодвух дзідай і забіў, спыніўшы згубу людзей, якіх забівалі на падставе беззаконьня мадзіянітаў. І гэта пастаўлена яму ў праведнасьць. Сказана бо: “І паўстаў Фінес, і ачысьціў — і спынілася сеча”. Гэтак жа і Ільля жрацоў бессаромных Ваалавых зарэзаўшы дзеля рэўнасьці да Бога, быў удастоены хвалы. Забіваюць жа і разбойнікі і язычнікі, але па злосьці ці жадаючы багацьця.

Трэцяе ж — воля (“жаданае”) —  складаецца ў тым, што той мае дабрадзейнасьць, хто заўсёды думае пра Бога і забывае пра іншы, і клапоціцца пра такую асьвету, ад якога бывае зьзяньне Боскае і разьдзіраецца вярэта, па прароку Давыду, які сказаў: “І Ты скаргі мае абярнуў у радасьць, вярэту маю зьняў зь мяне і апэразаў мяне весялосьцю”. Весялосьць жа гэта нараджаецца ад цяжкай пакуты за Бога. Ад весялосьці ж гэтага расьце насеньне жыцьця, ад яго цуды дзеюцца, ад яго прадказаньня будучыні бываюць, ад яго чалавек да Бога па сіле набліжаецца, і бывае па выяве і па падабенстве Боскаму, і, знаходзячыся на зямлі, уяўляе выяву стварыўшага яго Бога.

Ты пазнаў, князь чалавекалюбны і рахманы, з гэтай гаворкі пра тры часткі душы. Пазнай жа і слуг яе і настаўнікаў, якія ёй служаць, паколькі яна бесьцялесная. Гэта душа сядзіць у галаве, маючы ў сабе розум, як сьветлае вока, і напаўняючы усё цела сілаю сваёю. Як ты, князь, седзячы тут, у сваёй краіне, дзейнічаеш па усёй зямлі праз сваіх ваявод і слуг, сам зьяўляючыся спадаром і князем, гэтак жа і душа па усім целе дзейнічае пяцьцю слугамі сваімі, г. з. пяцьцю пачуцьцямі: зь дапамогай двух вачэй, слыху, паху, г. з праз ноздры, і дотыкам, г. з. рукамі.

Зрок зьяўляецца пачуцьцём дакладным, і тое, што бачыць хтосьці, калі ён не без розуму, бачны і мы. Слых жа ў адным выпадку праўда, а ў іншым — хлусьня. А чаму, князь мой, слых не такі, як зрок? Зьдзіўляюся пра гэта і сам. Але тлумачу табе, што зрокам мы бачым тое, што наперадзе, а тое, што ззаду цела, не бачны. Праз слых мы чуем і таго, хто наперадзе размаўляе, і разумеем тое, што ззаду гаворыцца. Таму варта верыць адзіна вачам, слыху ж ні верыць, ні не верыць, але падвергнуць выпрабаваньню і неаднаразовай развазе чутае і тады толькі прамаўляць адказ.

Аб нюху ж, які праводзіць духмянасьць, што варта сказаць такому князю, які больш на зямлі сьпіць і пазьбягае дому і адпрэчвае нашэньне сьветлых рызаў, і, па лясах ходзячы, сялянскую вопратку носіць, а уваходзячы ў горад, па неабходнасьці апранаецца ў княжыя рызы.

І пра смак гэтак жа, які выяўляецца ў ежы і пітве. Мы ведаем, што ты рыхтуеш для іншых урачыстыя абеды і робіш усё, каб запрасіць на яго дзеля княжай велічы як жывучых па законе, так і тых, хто жыве па-за ім. А сам ты служыш і працуеш рукамі сваімі і даходзіць міласьць твая да жылых памяшканьняў. Робіш жа ты гэта дзеля княжай улады. І калі іншыя аб'ядаюцца і упіваюцца, сам ты сядзіш і назіраеш, як іншыя ядуць і упіваюцца, і хоць ты здавольваесься беднай ежай і малым пітвом, здаецца, што ты зь імі ясі і п'еш. І так ты дагаджаеш падданым тваім, і цярпліва сядзіш і глядзіш на тых, якія упіваюцца, якія зьяўляюцца тваімі слугамі. І гэтым сапраўды дагаджаеш ім і скараеш іх. Вось так ставісься ты да смаку, наколькі я ведаю.

Што да дотыку, які выяўляецца праз рукі і датычыцца да маёмасьці, ведаю, што з тых часоў, як нарадзіўся і умацаваўся ў табе розум, з таго узросту, калі стала магчыма займацца дабрачыннасьцю, то рукі твае, па Божай дабрыні, да усіх распасьціраюцца і ніколі не быў схаваны скарб, ніколі ты не лічыў ні золата, ні срэбра, але усё раздаючы, чэрпаў аберуч і дагэтуль. Але казна твая, па Божай мілаце, не зьменшваецца і невычарпальная, раздаецца і невычэрпная. І не вылечыў Хрыстос руку па узмужненьню твайму, але як нарадзіўся ты, маючы яе здаровай, так і будзеш мець, спадзеючыся на Хрыста.

Чаму я кажу табе гэтыя словы і доўга гаворку вяду? Каб ты, князь мой, зразумеў, што я хварэю за цябе. І як лякуючыя цела, калі любяць хворага, то не сьпяць і шукаюць першы чыньнік хваробы і робяць вынік пра хваробу вядомым, так і я зрабіў, шукаў першы чыньнік і дасьледаваў твае душэўныя струны і знайшоў вось што. Па жыле розуму знайшоў я, што ты верны па Божай мілаце і не ухіляесься ад першапачатковай веры. У стаўленьні “лютага” (пачуцьцёвага) ты захоўваеш непашкоджанай рэўнасьць пра Бога і да гэтага дня. І я малю Бога, каб ты да канца захаваў сябе бязгрэшным. Гэта будзе выканана табой, калі ты не дасі ваўку увайсьці ў статак Хрыстова, і калі ў вінаграднік, які насадзіў Бог, не дасі усадзіць цярні, але захаваеш старадаўні запавет айцоў тваіх, аб чым напісана.

Пра гэта пішацца, бо ведаю я, што ты не неразумны, што розум твой па Божай мілаце хуткі і не высьлізьне ад яго напісанае. А калі уловіш гэта і засвоіш, тады і сам засьпяваеш разам зь Давыдам да Бога, царуючы, як і ён, і усклікаючы: “Ці не я зьненавідзеў ненавідзячых цябе, Госпадзі, і зьнясіліўся ад ворагаў Тваіх? Апошняю нянавісьцю зьненавідзеў я іх і зрабіліся яны ворагамі мне. Выпрабуй мяне, Госпадзі, і пазнай сэрца маё і убачыш шляхі мае. І настаў мяне на шлях вечны, што значыць — дапамажы мне і увядзі мяне ў Тваё царства”.

Што ж датычыцца “жаданага” (волі), усё, што выпала табе ў сьпелым узросьце, не зьлічыцца за малое. Пяць жа пачуцьцяў тваіх выпрабаваўшы, знаходжу цябе без памылкі бездакорным па зроку, і па другім, і па трэцім пачуцьці, гэта значыць нюху, такім жа, і па чацьвёртым, гэта значыць па смаку і ў стаўленьні таго, што датычыцца рук такім жа. Аб другім жа пачуцьці, слыху, не маю здольнасьці сказаць, князь мой, штосьці вызначанае. Здаецца мне, што, паколькі ты не ў стане сам бачыць усё вачамі сваімі, то ад служачых прыладай табе і прыносячым табе чуткі, часам наносіцца шкода душы тваёй. Бо і слых адкрыты, то толькі праз яго уваходзіць у цябе страла. Таму Саламон загадвае нам, кажучы: “Сьцеражыцеся, каб сьмерць не увайшла ў вашы вокны”.

Падумай пра гэта, князь мой, памяркуй пра тых, хто быў выгнаны табой, пра асуджаных табой на пакараньне, пра адпрэчаных. Успомні пра тыя, хто каго агаварыў і хто аб кім няпраўду сказаў. І сам як судзьдзя рассудзі іх і, будучы навучаем ад Бога, успомні усіх, і так зрабі, і адпусьці, ды і табе адпусьціцца, і аддай, ды і табе аддасца. Калі ж мы не загладзім, як казаў Хрыстос, грэхападзеньне людзей, то не толькі Айцец нябесны не прабачыць нам грахоў нашых, але і дарэмна заклікаем мы Бога Айца і манім, зьвяртаючыся да яго: “Прабач нам правіны нашы, як і мы прабачаем даўжнікам нашым”.

Не смуткуй жа, князь, з-за гэтых слоў. Ці думаеш, што хтосьці прыйшоў да мяне сумны і таму напісаў я табе гэта? Не, гэта для тваёй правай веры, проста так напісаў я для цябе як напамінак, бо вялікія уладары часта маюць патрэбу ў вялікім навучаньні, бо яны шматлікім карыстаюцца, і шматлікія заганы маюць.

І таму мы адважыліся напісаць гэта, паколькі статут царкоўны і правілы прадпісваюць у гэты час казаць князям пра тое, што карысна. Разумеем жа, што мы і самі, як грэшнікі ў струпах, пакрытыя гноем, пачынаем вылечваць іншых. Але ва усім гэтым не адна толькі шкода. Хай нават і мы такія, але слова Боскае, якое ў нас, разумна і бязгрэшна. Яно вучыць, і належыць тым, хто вучыцца ад яго, правяраць яго і прымаць ад яго вылячэньне і не патрабаваць іншага. Іншы ёсьць для іх страшны судзьдзя, які патрабуе ад іх адказу, іншы, які дасьледуе нябачнае, бо чалавек дасьледуе бачнае, Бог жа — сэрцам.

Ты ж, мой князь, пазьбягаючы існых тут чутак і знаходзячыся як бы на горы Харыўскай, сьпявай разам зь Давыдам: “Я адзін, пакуль не знайду дарогі да Яго”.

Глядзі і, як ён, сьпявай разам зь ім: “У дзень смутку майго шукаў Бога, распасьціраючы да Яго рукі мае ў ночы, і не ашукаўся, адмовілася ад суцяшэньня душа мая. Успомніў пра Бога і усьцешыўся”. І яшчэ ў іншым псальме: “Успомніў суды Твае, Госпадзі, ад стагодзьдзя, і суцешыўся". І ў іншым: “Успомню імя Тваё ва усякім родзе і родзе”.

Так памінаючы Бога, будзеш дабрашчасным, захоўваючы правасудзьдзе і дзеючы справядлівасьць ва усялякі час. І калі будзеш так паступаць, то створыш дом душэўнага выратаваньня і папрацуеш не дарма. І такім чынам захаваеш горад, якім зьяўляецца твая душа. І выходзіць, што не дарма ты працаваў. І так выганіш зь яе злых дараднікаў, гэта значыць злыя намеры.. Гэта годна табе, дасканаламу зь найбольш дасканалых. Успамінай пра асуджаныя табой і выпраўляй, калі хтосьці кагосьці абгаварыў і сам судзі іх. І прабачым, ды будзем і самі дараваны. Як сьвяцільня ў сьвеце будзеш ты, валодаючы словам жыцьця і маючы справамі сваімі добрую веру, праўду, і суд праведны, і літасьць, і прабачэньне, і сталы зварот да Цара царуючых і Князю князёў. І калі будзеш мець Яго увесь час прад вачамі, як маеш зараз, тое не прыйдзе да цябе зло, і рана не наблізіцца да твайго цела, бо Ён прамовіць аб цябе сваім анёлам. І на руках панясуць цябе, і не спатыкнецца аб камень нага твая.

І яшчэ адно зраблю табе ў канцы, хрысталюбівы князь мой, невялікі напамінак: май перад сабой трэці псалом першай гадзіны, які зьяўляецца сотым, і зь увагай сьпявай яго: “Пра міласьць і суд буду сьпяваць: Табе, Госпадзе” і іншае. І тая псальма ёсьць праўдзівы малюнак царскі і выява княская. А калі тое, што сказана ў ім, ты будзеш правяраць і захоўваць, то дасягнеш ты набліжэньні да Таго, хто яшчэ і яшчэ раз адукуе вочы твайго розуму, і адхіліць ад іх усякую мітусьню і асьвяціць твой слых і ачысьціць сэрца, і накіруе стопы твае і засьцеражэ ногі твае ад сьлізгаценьня і удастоіць цябе дасягнуць Уладарнага сьвята уваскрэсеньня ў целавай радасьці і ў здароўі і ў радасьці душэўнае і духоўнае. І зазьзяе табе сьвятло, якое зьзяе праведным і яго спадарожніца — радасьць. І на шмат гадоў застанесься ты ня асуджаным і невінаватым. потым і на Горнае Царства узьнясесься ад зямнога, дзе праўдзівы вялікдзень і праўдзівае сьвята.

Адрасат мітрапаліта Нічыпара — Уладзімір Манамах (1053–1125), адзін зь найбольшых буйных палітычных і ваенных дзеячяў Кіеўскай Русі, адзін зь найбольш адукаваных людзей сваёй эпохі, пісьменьнік і мысьляр. З 1113 па 1125 г.г. Уладзімір Усеваладавіч быў вялікім князем у Кіеве. Яшчэ да цараваньня на Кіеўскім пасадзе праславіўся як арганізатар адпору уварваньня полаўцаў і як ініцыятар мерапрыемстваў, накіраваных на спыненьне міжусобіц у Кіеўскай Русі.

Пераклад на беларускую мову “Беларускай Аўтакефаліі”