ВЫКАРЫСТАНЬНЕ ТЭКСТАЎ ПЯЦІКНІЖЖА МАЙСЕЯ Ў БОГАСЛУЖЭНЬНЯХ ПРАВАСЛАЎНАЕ ЦАРКВЫ

Андрэй Волкаў

Праваслаўная Царква, зьбіраючы вернікаў да Богаслужэньня, кожны раз апавяшчае іх слых чытаньнем і сьпевам Сьвятога Пісаньня, верачы, што “Пісаньне боганатхнёнае і карыснае для навучаньня, для выкрыцьця, для выпраўленьня, для настаўленьня ў праведнасьці” (2 Цім. 3:16). Яшчэ Майсей усталяваў чытаць закон па суботах і сваё Пяцікніжжа падзяліў на чытаньні па ліку субот у годзе, а набожныя Юдэйскія цары загадалі чытаць сьвятыя кнігі па гарадах і паселішчам. У Новазапаветнай Царкве прыклад Ісуса Хрыста і апосталаў яшчэ больш прымушаў першых хрысьціян цаніць гэты складовы часткі Богаслужэньня.

У хрысьціянскім Богаслужэньні ў першыя стагодзьдзі хрысьціянства, акрамя кнігі псаломаў, якая складаецца з Боганатхнёных песень, сустракаецца сьпеў гімнаў (ˆυμνοι), узятых зь іншых кніг Старога Запавету, у якіх сьпевакі апявалі якое-небудзь дабрадзейства Боскае Ізраілю, апавяшчалі правобразы або услаўлялі цуды Боскія. Сьвяты Апанас Александрыйскі піша – “як уласьцівае іншым кнігам можна знаходзіць у кнізе псальмаў, так і уласьцівае гэты апошняй нярэдка знаходзіцца ў іншых кнігах. І Майсей піша песьню, і Ісая сьпявае, і Авакум моліцца сьпеўна”. [5, б. 125] Са усёй выразнасьцю можна канстатаваць, што разам з псальмасьпевам уваходзілі ў склад апостальскага богаслужэньня Старазапаветныя гімны, якія ужываліся ў выглядзе складзеных Боскіх усхваленьняў, як і паказаў апостал словамі — “настаўляючы саміх сябе псальмамі і славаслоўем і духоўнымі сьпевамі” (Эф. 5:19).

Такім чынам, само сьпеў і чытаньне Сьвятога Пісаньня Старога Запавету, складаўшае значную частку старажытных юдзейскіх Богаслужэньняў, было арганічна успрынята богаслужэньнем новазапаветным, апостальскім, і ужо з першых стагодзьдзяў хрысьціянства ў катакомбах і малітоўных хатах зьвернутых гучалі тэксты Пяцікніжжа Майсеева. Аб гэтым сьведчыць Лекцыянарый дабр. Ераніма, старажытныя тэксты Галіканскага або Мазарабскага служэбніка і іншыя літургічныя помнікі [5, б. 126-127]. Айцы Цэрквы, ужо пачынаючы з 4-го і нават 3-го стагодзьдзя, на гэтыя гімны, як найболей вядомыя хрысьціянам, пісалі свае тлумачэньні, якія і прамаўляліся ў грамадах вернікаў. Вядомыя тлумачэньні св. Іпаліта, Дзідыма, Яўсевія, Феадарыта. Найбольш верагодна, што менавіта адгэтуль паходзяць чытаньні нашых сучасных парэмій, і што менавіта гэтыя старазапаветныя песьні леглі ў аснову ірмасаў у часы сьв. Яна Дамаскага. Пустэльнікі Усходу доўга сьпявалі Старазапаветныя гімны замест канону, па чыньніку даўнасьці іх, нават пасьля таго, як уведзеныя былі на ранішнім богаслужэньні прысьпевы—трапары.

Мы мала што ведаем аб парадку чытаньня Сьвятога Пісаньня ў раньнехрысьціянскія часы. Па усёй верагоднасьці, апосталы пераймалі юдэйскаму Богаслужэньню, пры якім рабін чытаў Пісаньне па разьдзелах, пакладзеным на вядомы дзень, як зь закону (парасхі), так і з прарокаў (гафторы). Для хрысьціян жа зь язычнікаў апосталы і іх пераемнікі падавалі выбар чытаньняў погляду кожнага кіраўніка царквы, якія са свайго боку суадносіліся зь запатрабаваньнямі слухачоў. З часам чытаньне і сьпеў абцяжарвалася і упрыгожвалася новай гімнаграфіяй, складзенай сьвятымі аўтарамі сьпеваў новазапаветнай Царквы, але выкарыстаньне тэкстаў Старога запавету заўсёды захоўвалася і перадавалася як стрыжань, чырвоная нітка богаслужэньня, злучаючая усё пакаленьні молячыхся хрысьціян.

Кажучы аб сучасным ужываньні Пяцікніжжа Майсея ў Богаслужэньні, варта вылучыць тры асноўных богаслужбовых корпуса, якія складаюцца з гэтых тэкстаў: гэта а) парэміі на вялікія і сярэднія сьвяты, б) парэміі вялікага посту і в) Біблейскія оды або Песьні Сьвятога Пісаньня.

Слова парэмія азначае прымаўку, прыпавесьць [7, б. 408]. Першы від парэмій выкарыстоўваецца на ўсяночных службах і вячэрніх вялікіх і сярэдніх сьвятаў. Гэта ўсе дванадзесятыя сьвята, а таксама памяці сьвятых і сьвяточныя падзеі, маючыя поліялейную альбо ўсяночную службу. Чытаньняў на падобных вячэрніх звычайна тры, зь якіх першае – часьцей Майсея. Так, напрыклад, на ўсе сьвята Багародзіцы (чытаньня з кнігі Быцьця), прароку Боскаму Ільле, сьвятому прароку і Хрысьціцелю Госпада Яну (Быцьцё), саборам сьвятых айцоў (Быцьцё), Нерукатворнаму абразу (Другі закон) [2, б. 12, 25, 29, 35]. І, наадварот, службы апостальскія, агульныя прарокам, звышгодным, мучанікам, складаюцца цалкам толькі з прароцкіх кніг альбо прамудрасьці Саламона [2, б. 236 – 243]. Дванадзесятыя сьвята Госпада ўсе маюць чытаньні Пяцікніжжа. Магчыма прывесьці ў прыклад службу Ўзьняцьця Годнага Крыжа (чытаньня Выхаду), Нараджэньне Хрыстова (чытаньня Лікаў і Быцьця) Багаяўленьню (Быцьцё і Выхад) і г.д. [6, б. 13, 38, 57]

Другі від парэмій – парэміі Вялікага Посту, чытаюцца кожны дзень ў працяг усёй Чатырохдзесятніцы. Гэта традыцыя сягае, верагодней за ўсё, яшчэ да старажытных апостальскіх часоў, калі пры кожнай богаслужбе чыталіся кнігі Сьвятога Пісаньня. У пэрыяд па-за Вялікім пастом у наш час парэміі чытаюцца толькі ў вышэйузгаданыя сьвята, г.з. штодзённага чытаньня не адбываецца. Дзеля Вялікага посту Тыпікон прадпісвае на кожнай штодзённай вячэрняй чытаньня “адзінай парэміі, Быцьця, другой Прыпавесьці” [1, л. 415]. Сюды ж можна аднесьці і чытаньня першых трох дзён Пакутнага тыдня, дзе чытаецца адна парэмія Выхаду, і адна з кнігі Ёва [3, б. 54].

Да трэцяга корпуса богаслужэньня, маючаму ў сваёй аснове выкананьне кніг Старога запавету, і як утрымліваючай часткі — тэкстаў Пяцікніжжа Майся, адносіцца цэнтральная частка ранішняй — чытаньне канону з Песьнямі Сьвятога Пісаньня. Царкоўны статут па-за залежнасьцю ад рангу службы ў той або іншай меры загадвае выкананьне ў гэтым месцы песьні прарока Майсея пасьля цудоўнага пераходу разам зь Ізраільцянамі праз Чорнае мора – Сьпяваем Госпаду, бо ён высока ўзьнёсься (Выхад, 15:1). Гэта – першая песьня Сьвятога Пісаньня, 2-я песьня прарока Майсея, якую ён засьпяваў па загаду Боскаму, каб выкрыць няўдзячны народ свой і разбудзіць у ім раскаяньне: Слухай, неба, я прамаўляцьму… (Друг.зак. 32: 1 – 43). Гэтая песьня не выконваецца на сьвяточных службах, а таксама службах па-за пэрыядам Вялікага посту. Па адным з тлумачэньняў гэтая песьня апускаецца, бо зьяўляецца выкрывальнай і не адпавядае духоўнай радасьці, зь якой мы адзначаем сьвяточныя падзеі [4, б. 177], па іншым — гэтае месца выкарыстоўвалася ў богаслужэньні для абвінавачаньня і адданьня анафэме ілжэвучэньняў, таму яно таксама не выкарыстоўваецца ў штодзённасьці.

Такім чынам, кажучы аб колькасьці чытаньняў, варта адзначыць, што ў сучаснай практыцы ў кожным корпусе богаслужэньня, з трох прыведзеных вышэй, выкарыстоўваецца хоць бы адно чытаньне з кніг Майсея, часам колькасьць гэтых чытаньняў павялічваецца. Калі жа мы загаворым аб старажытнасьці, то тут цяжка сказаць штосьці вызначанае, акрамя таго, што чытаньняў зь Сьвятога Пісаньня было, прынамсі, два. Адно, звычайна, зь Старога, і адно зь Новага Запавету. Чытаньне зь Старога запавету, відавочна, не заўсёды утрымлівала тэксты Пяцікніжжа, так, напрыклад, сьв. Іўсьцін Мучанік, апісваючы богаслужэньне, кажа аб адным чытаньні з прарокаў, і другім зь Новага Запавету. [5, б. 198]. А вось у Апостальскіх Пастановах знаходзім ужо чатыры чытаньня, два зь Майсея і прарокаў, і два зь Эвангельля і Апостала…

Выкананьню Парэмій у наш час і ў сьвяточныя, і ў вялікапостные дні папярэднічае сьпеў Пракімену. Пракімен значыцца — які папярэднічае, ён складаецца зь некалькіх вершаў, узятых часьцей за усё з псальмаў, і зьвязаны зь днём тыдня або з бягучым сьвятам. Сьпеў пракімена на сучасных службах — гэта рудымэнт старажытнага выкананьні псаломаў, калі псалом выконваўся цалкам, а да кожнага верша псальма браўся які-небудзь прыпеў, часта зь яго жа самога і запазычаны. Акрамя сьпеву пракімену чытаньне прар. Майсея і інш. кніг вылучаецца яшчэ і тым звычаем, па якім выкананьне кніг Сьв. Пісаньні суправаджаецца адмысловымі прывітаньнямі і воклічамі, падрыхтоўваючым слухачоў. Перад чытаньнем япіскап або сьвятар прамаўляе “Мір усім”, і пасьля адказу “І твайму духу” дыякан яшчэ больш абуджае ўвагу слухачоў словам “Будзем уважны!” і “Прамудрасьць!” [1, т. 1, л. 4]. Чытальнік пачынае чытаньне Сьв. Пісаньня словамі “У гэты дзень” альбо “Так кажа Госпад”.

Каб адрозьніць чытаньне Пяцікніжжа Майся і іншых біблейскіх тэкстаў ад звычайнага чытаньня, напрыклад малітваў, зь старажытных часоў гэтае чытаньне ажыцьцяўлялася адмысловай выявай — сьпеўна, гучна, речытаціўна, часам узьнёслай або запаволенай мовай. [5, б. 199]. А для таго, каб гэтае чытаньне было не толькі зразумелым, але і велічным, урачыстым, дапускаліся адмысловыя мэлёдыі, у рамках якіх чытальнік мог вар'іраваць выкананьне тэкстаў. У Старажытнай Русі існавала нават адмысловая сыстэм таноў псаломшчыка, што выкарыстоўваліся для чытаньня Сьв. Пісаньня. [8, б. 120 – 133].

Што жа датычыцца песьняў прарока Майсея, уваходзячых у склад Біблейскіх од, то, відаць, выкананьне іх застаецца аднастайным зь найстаражытных часоў аж да указаньняў цяперашняга Тыпікону. Гэтыя песьні за Богаслужэньнем сьпяваюцца, як і іншыя гімны. Пачынаючы з 7—8 стагодзьдзя і да нашых дзён да іх дадаюцца яшчэ і новыя гімнаграфічныя тэксты — трапары канону. Адзінае, што трэба адзначыць, гэта тое, што ў рэчаіснасьці паўсюднае скарачэньне песень у нашы дні дайшло да такой ступені, што выкананьне іх ці ледзь можна пачуць у сучасным храме, акрамя часу Вялікага посту...

Хто можа выконваць сьвятыя тэксты за Богаслужэньнем? Ва усе часы царкоўнай традыцыі можна даць адзін і той жа адказ: толькі сьвята-або-царкоўна служыцелі, маючыя на гэтае адмысловае дабраслаўленьне або пасьвячэньне па чыне Праваслаўнай Царквы, хоць і ёсьць падставы меркаваць, што на сьвітанку хрысьціянскай веры гімны і песьні прарока Майсея выконваліся усімі вернікамі разам. На пытаньне аб тым, хто чытаў кнігі прарока Майсея і іншыя тэксты Сьв. Пісаньня ў першыя стагодзьдзі да усталяваньня пасады чытальніка варта адказаць, мусіць, што чытаньні выконваліся япіскапам, прэсьвітэрам або дыяканам, аб гэтым піша, у прыватнасьці, сьв. Эпіфаній Кіпрскі. [5, б. 202]. Тое ж можна знайсьці і ў іншых пісьменьнікаў старажытнасьці. У вялікіх і шматлюдных месцах пасада чытальніка, найнізшая ў кліры, зьявілася ў пачатку 3-го стагодзьдзя, па патрабаваньні акалічнасьцяў, а ў малодшых і не шматлюдных месцах аж да 4-га і 5-га стагодзьдзя чытаньне магло адпраўляцца, са слоў дабр. Аўгустына, тымі жа дыяканамі. [5, б. 203]

У наш час існуе адмысловы чын хіратэсіі, у якім асобы прысьвячаюцца на царкоўнае служэньне ў храме, у абавязкі адных зь іх і уваходзіць выкананьне за богаслужэньнем тэкстаў Сьв. Пісаньні, песьняў Майсея і парэмій. [9, б. 259 – 265]. Па словах Сімеона Салунскага, “пастаўлены …у чытальніка, …з часу свайго прысьвячэньня па наказе дыяканаў або сьвятароў чытае перад народам Пісаньне, г. з. сьвятыя словы прарокаў і апосталаў, стоячы пасярэдзіне храма…”. [9, б. 259 – 265]

Апісаўшы гісторыю, асаблівасьці і парадак выкананьня кніг св. прарока і Багабачнага Майсея натуральным становіцца і даць адказ – для чаго жа Царква прызначыла чытаньне гэтых кніг за Богаслужэньнем, у чым іх унутраны сэнс? Думаецца, што адказ відавочны. Акрамя таго, што ў гэтых тэкстах утрымоўваецца хвала і услаўленьне Бога, уласьцівыя Праваслаўнаму Богаслужэньню, акрамя павучальнага, прароцкага і сымбалічнага значэньня сьвятых тэкстаў (якую падтрымку, напрыклад, павінна аказваць успамін і сымбалічнае значэньне пераходу Майсея праз Чорнае мора і згуба фараона чалавеку, што вядзе сталае духоўнае змаганьне зь злым і перасьледуямый сваімі грахоўнымі схільнасьцямі), апрача таго, што па словах апостала пісаньне боганатхнёнае і карыснае ёсьць для навучаньня, варта сказаць і аб тым, як важна для молячагася чалавека ў адказ на свой зварот да Бога пачуць адказ, адчуць, што словы яго не дарэмныя і Госпад ісьціна размаўляе зь ім і адказвае яму. Тэксты Пяцікніжжа Майсея – гэта і ёсьць Слова Боскае, у якім шчыры вернік чалавек можа знайсьці адказы на свае пытаньні і рэальна адчуць прысутнасьць Боскую і Усямагутную Правіцу, здольную вывесьці заблукаўшы розум праз пустэльню або зьнішчыць фараона думкі; адчуць Міласьцівага, падаючага надзею запавету і пасьля грэхападзеньня; дакрануцца ў Вечнаму, перш быцьця усялякага стварэньні што стварыў Неба і зямлю… (Быць. 1:1)

Літаратура

1. Типикон сиесть устав. В 2-х томах, 1167 стр. СПб, 1992.

2. Минея общая. 129 листов. Москва, ИО МП, 1993.

3. Свящ. К. Субботин. Руководство к изучению устава Богослужения Православной Церкви. 255 стр. СПб, «Сатис», 2000.

4. Настольная книга священнослужителя. Том 1, 703 стр. Москва, ИО МП, 1992.

5. Архим. Гавриил. Руководство по Литургике или наука о православном богослужении. 581 стр. Москва, «Паломник», 1998.

6. Еп. Виссарион (Нечаев). Толкование на паремии. 254 стр. Москва, Изд. Срет. м., 1997.

7. Прот. Григорий Дьяченко. Полный Церковно-славянский словарь. 1119 стр., Москва, 1993.

8. Н. Д. Успенский. Образцы Древнерусского певческого искусства. Москва, 1985.

9. Архиеп. Вениамин (Краснопевков). Новая Скрижаль. В 2-х томах, 503 стр., Москва, 1992.