ЦЬВЯРОЗЫ І ІСІХАСЦКІ ХАРАКТАР ПРАВАСЛАЎНАГА І СЬВЯТАГОРСКАГА МАНАСТВА

Архімандрыт Рыгор,

намесьнік у сьвятым манастыры звышгоднага Рыгора на Гаре Афон.

На працягу больш за аднаго тысячагодзьдзе сьвятагорскае манаства уяўляе сабой сапраўдны вобраз Праваслаўнага Манаства. Вялікія манаскія цэнтры ў Эгіпце, Палестыне, у малой Азіі, Канстанцінопалі. Расеі, Балканах больш ужо не існуюць, Боскі Задум дагэтуль захоўвае Сьвятую Гару як адзіны духоўна квітнеючы цэнтар манаства, пад юрысдыкцыяй Сусьветнай Патрыярхіі. Што жа датычыцца месца Сьвятой Гары ў царкоўным жыцьці, то яна знаходзіцца ў дагматычным і духоўным адзінстве зь Царквой. Гэтае адзінства яна забясьпечвае і ахоўвае сваім адмысловым характарам: служэньня і ісіхазма, што дазваляе ёй са свайго боку прыносіць народу Боскаму плод яе цьвярозага нораву ісіхазма.

Праваслаўнае манаства, як носьбіт евангельскага і сьвятаайцоўскага Паданьня, зьяўляецца ісіхацкім і знаходзячымся ў цьвярозасьці духу. Яно не імкнецца да вонкавых формаў уласьцівых сьвету, пазьбягаючы крайнасьцяў сацыяльных уплываў, як гэта адбываецца зь заходнім манаствам. Але яно зьдзяйсьняе сваё ператварэньне праз пакаяньне, ачышчэньне ад запалу і абагаўленьне. Ва усякай выпадку, духоўная цьвярозасьць і бязмоўе складаюць чацьвёртую частку евангельскага жыцьця. Паводле Сьвятых Айцоў, цьвярозасьць – гэтае няспаньне розуму і захаваньне сэрца, каб адрозьніваць кожны зь намераў, які рухаецца унутр яго[ii]. Занятак у дбаньні зьдзяйсьняецца розным чынам, але усе гэтыя выгляды працы прадугледжываюць адрачэньне ад сьвету, паслухмянства і бязмоўе[iii]. Ісіхія–бязмоўе – гэтае поўны адыход ад сьвецкіх клопатаў, у то час як сардэчнае і сьвятое бязмоўе – гэтае захоўваньне розуму, які знаходзіцца не на супраць Бога[iv].

Асновы жыцьця ў цьвярозасьці і бязмоўя ў Богу здабываюцца ў Старым запавеце. Прарок Майсей успрыняў досьвед спазнаньня і вядзеньні Бога на гары Хорыў, калі паводле дзівоснага зроку падпаленага і незгараючага куста ён спадабніўся пасьвячэньня ў таямніцы, для чаго патрабавалася адыйсьці ад усялякай зямной думкі здыманьнем яго сандаль і сузіраць нібы ў люстэрку загадкавае таямніцу Богашвасобленьня. Гэтае вопытнае перажываньне Майсея прадугледжвае, паводле сьвятых айцоў, выдаленьне і адцягненьне ад сьвецкага шуму. Прарок Ільля таксама меў досьвед багазносін, знаходзячыся ў пустэльні на гары Харыў і молячыся як ісіхаст зьдзяйсьняючы разумную малітву. Лёгкі ветрык, які адчуў прарок Ільля пасьля моцнага ветру, землятрусу і вагню, быў паводле Сьвятых Айцоў выява зьявы Бога. І прарок Давыд у сваіх псальмах кажа, што веданьне Бога прадугледжвае спыненьне сьвецкай мітусьні: “Спынецеся і ўведайце, што Я – Бог”.[v] І іншыя прарокі і Судзьдзі Старога Запавету перажылі вопыт дабрадатных зносінаў з Богам пасьля вялікай набожнай працы.

У Новым Запавеце галоўным чынам паведамляецца аб ісіхацкай чыне жыцьця як аб найболей падыходзячым для дасягненьня любым чалавека спазнаньні Бога і дасьведчаных багазносін. Сумленны прарок і Папярэднік Госпада Ян узрастаў у пустэльні Ярданскай, зьдзяйсьняючы жыцьцё ў крайнім бязмоўі, толькі молячыся аднаму Богу. Тамака, у пустэльні, ён успрыняў вестку аб тым, што, Той, хто будзе хрысьціцца ў Ярдане, і на Якога “убачыш, сыходзіць Дух і застаецца на Ім”, Той ёсьць чаканы Сын Боскі (Ян. 1:32-34)

Госпад Ісус Хрыстос на працягу трыццаці гадоў жыл у бязмоўі, аднак і пасьля ў працягу трох гадоў Свайго грамадзкага служэньня Ён часта выдаляўся ў пустэльню для малітвы. Паводле звг. Нікадзіма Сьвятагорца ў цэлым як евангельскае, так і апостальскае вучэньне зважае на ачышчэньне унутранага чалавека ад запалу і падрыхтаваньне да таго, каб ва усім чалавеку зазьзяла дасканалая дабрыні Хросту[vi]. Госпад праз боскае Ператварэньне паказаў на шлях да сапраўднага багапазнаньня і на выяву сузіраньня нерэчавага Сьвятла Яго Асобы. Гэты шлях пачынаецца зь вызваленьня ад усяго заганнага і зямнога праз подзьвіг, пасьля чаго працягваецца узыходжаньне да ачышчэньня душэўных пачуцьцяў праз выкананьне боскіх запаведзяў і завяршаецца багатворчай асьветай. Чалавек, які знаходзіцца ў гэтым боскім стане, удастойваецца бачаньня невымоўнай Боскай прыгажосьці.

Выяву і прыклад жыцьця ў бязмоўі і цьвярозасьці, як кажа сьвц. Рыгор Палама, нам пакінула спадарыня Багародзіца.. У Сьвятая Сьвятых храму Салямон, яна на працягу дванаццаці гадоў практыкавалася ў дабрадзейнасьцях і ў разумнай малітве праз што яна была удастоена злучыць усю сваю істоту зь дабрынёй Боскай: “Такім чынам, Дзева першапачаткова адпрэчыла усё зямное (піша сьвц. Рыгор Палама і перадае ў сваім перакладзе звг Нікадзім Сьвятагорац), сышла ад людзкага асяродзьдзя,… вызваліўшыся ад усякай злучаючай сувязі і атрэсшы усякія сувязі і стаўшы вышэй спагады да Свайго уласнага цела, Яна сабрала розум да засяроджанасьці ў самім сабе і увазе і няспыннай боскай малітве….Яна праклала новы і невымоўны шлях у нябёсы, які я назаву - абстрактнае маўчаньне. І аддаўшы гэтаму розум, узьлятае вышэй усякага стварэньня і больш, чым гэта было ў адносінах да Майсея, бачыць славу Боскую, і пасьвячацца ў боскую дабрыню, якая цалкам не паддаецца пачуцьцёваму успрыманьню”[vii]

Сьвятыя Апосталы несьлі сваю апостальскую працу ў сьвеце, пасярод шуму і забавак, небясьпекі, але ў глыбіні душы яны знаходзіліся ў бязмоўі і працавалі ў дбаньні і малітвах[viii]. Іх апостальская дзейнасьць не уяўляла сабой нейкую сацыяльную аморфную праграму, але адраджэньне чалавечых душаў у Хрысьце. Апостальскія мужы, а пасьля і айцы Царквы узыходзілі па тым жа шляхам цьвярозасьці[ix]. Сьвц. Рыгор Багаслоў апавядае аб практычных добрадзейнасьцях як сродках ачышчэньня, бо яны рыхтуюць душу да прыняцьця Хрыста ў сэрца, і паміж тым да бязмоўя як богатворчасьці, таму што прыводзіць розум да Бога. Боганатхнёны айцец імкнецца да бязмоўя і плача, калі яго пазбаўляюць бязмоўя і яго змушаюць прыняць на сябе пастырскую апеку Царквы: “Што не сьпяшаецеся да нашага слова, о сябры і сябры, некалі столь хуткія дзеля таго, каб змусіць мяне і выцягнуць зь маёй крэпасьці, гэта значыцца з пустэльні, якую я палюбіў больш за ўсё, якую я пераважна шанаваў і абраў сябе кіроўцам ўсяго жыцьця, як дапамогу і маці боскага ўзыходжаньня? Для чаго то, што жадаеце атрымаць, грэбуеце пры атрыманьні”.[x]

Сьвц. Васіль Вялікі таксама, дзякуючы набожным працам і бязмоўю, у якіх ён практыкаваўся ў пустэльні, быў удастоены бачаньня Боскага і невымоўнага Сьвятла. Аб гэтым пісаў яго брат сьвяціцель Рыгор Нісскій у пахвале сьв. Васілю і ягонаму брату.

У гэты ж час можна знайсьці пустэльню для жыцьця ў дбаньні і бязмоўі амаль у кожнай загараднай вёсцы. Звг. Антоній усталяваў статут пустэльнага жыцьця… А таксама звг. Пахомій у Эгіпце, звг. Яўхім, звг. Хвядос Вялікі кінавіярх і звг. Сава Асьвячоны ў Палестыне, заклалі асновы агульнажыцьцёвага манаства. І абодва гэтыя чыны манаскага жыцьця мелі ісіхацкі характар. Звг. Нічыпар Агіарыт, які жыў у 14 стагодзьдзі, паведамляе аб тым, што як пустыннае манаскае жыхарства, так і інтэрнат мелі дух ісіхазму і цьвярозасьці. Прывяду некаторыя фрагмэнты зь яго выказваньняў.

Аб звышгодным Антоніі: “як на гары седзячы, маючы сэрца цьвярозае, і Госпад паказваў яму далёкае. Ці бачыш, як Антоні, заўсёды цьвярозы сэрцам, быў богабачным і празорцам; Бо ў сэрцы зьяўляецца Бог розуму…”[xi]

Аб звг. Феадосіі Кінавіярху: “Гэта былі разумныя, кажу дзеі. Таксама і калі молішся, шматлікім страшны быў, і калі спакушаў, жадаем і салодкі ўсім. Хто так карысны і з шматлікімі размаўляе, і хто так задаволена ўнушаў, як пачуцьці ў адзінае сабраць і ўнутры ўлаштаваць, як у памнажаючай цішыні праводзіць гады пасярод замяшаньня, каб у цішыні знаходзіцца, як у адзіноце, так і сярод народу, і адасоблівацца? Гэта вялікі гэты Феадосій, заўсёды пачуцьця ў адзінае сабраўшы, і ў нетры ўводзячы, уражаны быў любоўю да Творцы”[xii].

І аб звг. Саве Асьвячоным: “Калі бачыў боскі Сава сьвету зрокшагася, і правілы манаскага жыцьця дасканала вывучыўшага, і зь агідныя думкі перамогшага, і розумам сваім кіраваць здольнага, звыш гэтага і памяць аб рэчах сьвецкіх зь думак выгнаўшага: тады ў лаўре даваў кельлю… Бачыш лі, як Боскі Сава захаваньне розуму патрабуе ад вучняў, і толькі тады даючы кельлі і дазваляючы ў іх знаходзіцца…”[xiii]

Дбаньне і бязмоўе ў Хрысьці былі уласьцівыя і манастырам Малой Азіі і Канстанцінопалю. Гэта зьяўляецца цалкавіта відавочным на падставе жыцьцяў і пасланьняў звг. Сімеона Багаслова і звг. Мікіты Сьціфата. Явергэцінасу, які зьяўляецца асноўным пасланьнем аб аскетыцы, дзякуючы якому дасягнулі веку мужа шматлікія пакаленьні манахаў, было складзена ў манастыры Багародзіцы Явергэцінскай у Канстанцінопалі манахам Паўлам і сьведчыць аб духу той эпохі. Вялебны Хвядор Студыт, прадстаўнік манаства агульнага жыцьця той эпохі, вядомы дзякуючы свайму спавядальнай барацьбе за веру, не адставаў ад іншых у цьвярозасьці. Ён гэтым ён сьведчыць сваімі сьпевамі, канонамі, якія завучвалі і дагэтуль працягваюць выкарыстоўваць у царкоўных багаслужбах, і зьяўляюцца духоўным закладам для яго духоўных дзяцей. “Дабрашчасныя якія жывуць у пустэльні, боскім клопатам аддаўшыся”. (Сьцепяны 5 тону) У яго павучаньні аб цноце, калі звг. Хвядор перажываў жорсткую пакуту за Праваслаўную веру, ён не маўчаў, а наадварот нагадваў: “дзеці, слухайце самім сябе, таму што заўсёды тыран злы дзейнічае сродкам запалаў. Жывіце па сумленьню, выганяючы грэх, цьвяроза, дбайце кожны дзень як у апошні ў вашым жыцьці, праводзячы яго так, каб такім чынам у страху і трапятаньні дагадзіць Богу, альбо працуючы рукамі, альбо ж сьпяваючы псальмы, альбо молячыся, альбо нешта іншае, неабходнае ў працягу дня.”[xiv]

* * *

У 6 стагодзьдзі і пасьля традыцыя ісіхіі была прынесеная на Афон у асноўным наступнымі прадстаўнікамі: звг. Яўхімам Новым, звг. Пятром Афонскім і пазьней звг. Апанасам, кцітарам манастыра Вялікая Лаўра. Сьвц. Рыгор Палама ў напісаным ім жыцьцяпісе звг. Пятра Афонскага апісвае ў шматлікіх фарбах імкненьне Вялебнага весткі манаскае жыцьцё ў няўцешнай пустэльні Сьвятой Гары, яго разумовую бітву зь злым і наведваньне яго Хрыстом. Прыкладу звг. Пятра рушаць у будучыні і іншыя пустэльнікі.

У наступныя стагодзьдзі на Сьвятой Гары празьзяюць вялікія мужы ісіхасты і жыўшыя ў дбаньні: звг. Максым, Ніфант і Акакій Яўсакалівіты, Феафіл і Ніл Міротачыўшыя, звг. Рыгор Сінаіт зь яго вучнямі, звг. Рыгор ісіхаст (кцітар аднайменнай сьвятагорскага манастыру) і цэлы хор айцоў-ісіхастаў 14 стагодзьдзя зь выбітным сьвц. Рыгорам Паламай. Апошні асабліва разьвіў і па-багаслоўску абараніў шматвяковы досьвед Царквы цьвярозасьці, сапхнуўшыся ў спрэчцы па дадзеным пытаньні з прадстаўніком Захаду Варлаамам. Сьвц. Рыгор абвергнуў усё яго ганебныя абвінавачваньні супраць вучэньня ісіхастаў аб разумнай малітве і канчаткова сфармуляваў багаслоўе ісіхазму.

Калабрыйскі манах-рацыяналіст Варлаам, не маючы досьведу бачаньня Сьвятла, высунуў абвінавачваньні сьвятагорскім манахам у тым, што, як ён сцвярджаў, Сьвятло, якое бачаць яны дзякуючы кручэньню розуму ў сэрца дзякуючы сардэчнай і разумнай малітве, зьяўляецца рэчавым сьвятлом, разумным сьвятлом, але не Боскім сьвятлом. Ён глыбока памыляўся, думаючы так аб манахах, якія працавалі ў гэтай разумнай справе.

Сьвц. Рыгор Палама валодаў асабістым досьведам дабрыні Боскай. Зыходзячы з гэтага досьведу, ён ведаў, што сьвятло, якое бачаць дабрадзейныя манахі - гэта Боская і нерэчавая энэргія Бога, дабрыня сьвятога Духу, прабывалае як надпрыроднае Сьвятло, якое распальвае вычышчаны ад запалу розум падзьвіжніка. Спасылаючыся на працы найстаражытных выбітных настаўнікаў Царквы і зь дапамогай горнай прамудрасьці ён па-багаслоўску давёў, што Сьвятло, якое бачаць манахі ісіхасты ёсьць нерэчавым Сьвятлом Сьвятой Тройцы. Ён у прыватнасьці піша: “Такім чынам, таму што аматар дасканалага яднаньня з Богам уцякае ад грахоўнага жыцьця і абірае ні чым не зьвязаны манаскі чын жыцьця, і мае жаданьне аддавацца недаступнаму бязмоўю, жыцьцю без усякіх клопатаў і апекі, вызваляючыся ад усякіх іншых сувязяў. Такім чынам ён вызваляе душу ад усяго рэчавага, наколькі гэта магчыма, злучае свой розум зь няспыннай малітвай да Бога і зь дапамогай яе цалкам засяроджваючыся ў сабе самім, і знаходзіцца ў стане новага і невымоўнага узыходжаньня на нябёсы, неадчувальнай цямрэчы таямнічага і утоенага маўчаньня. І прыкоўваючы свой розум непасрэдна да гэтага невымоўнага жаданьня, у стане дасканалай прастаты , але дасканалай і найсалодкай цішыні і рэальнай ісіхіі, бязмоўя, узьлятаючы найвышэй усялякага стварэньня. Так, такім чынам маючы радасьць у самім сабе, ён становіцца цалкам Боскім, ён бачыць славу Боскую і сузірае боскае сьвятло”[xv].

Багаслоўе сьвц. Рыгора Паламы знайшло сваё пацьверджаньне ў рашэньнях Вялікіх Канстанцінопальскіх сабораў (1341, 1347, 1351), на яго было паказана як на першага непераможнага змагара і настаўнікі цьвярозага і ісіхацкага досьведу Царквы.

Але і Сьвятыя Айцы інтэрната надалі кінавіяльнаму манаству сьвятой Гары ісіхацка-цвярозы характар, таму ў іх былі мужы ісіхасты і знаходзячыеся ў цьвярозасьці. Звг. Нікадзім Сьвятагорац пісаў аб звг. Апанасе Афонскім: “…падобна іншаму Майсею, паднімаючыся ў сьвяцілішча Афона, як на іншую гару Сінай, і уваходзячы ў недаступнае сьвяцілішча сузіраньня, успрыняў як баганапісаная скрыжаль, пісьмёны і чыны і вучэньне як для манаскага інтэрнату, так і для анёльскага перайманьня Царквы, ён усё гэта перадаў Сьвятагорскім Айцам”[xvi]. У жыцьцяпісе звг. Апанаса Афонскага і ў яго завяшчаньні сваім вучням паказана, што практычныя запаведзі сучаснага інтэрнату манаскага жыцьця маюць сваёй галоўнай мэтай ачышчэньне манаха ад запалу і эгаізму.

Гэтыя навучаньні ахоўваюцца Мілатой Боскай у сьвятагорскіх манастырах і да гэтага дня. Ухіленьне ад сьвецкіх праблем, паслухмянства, галеча, брацкая любоў, любоў у Царкоўным сьпеве і служэньням, цярпеньня цяжкасьцяў інтэрнату – усё гэта зьяўляецца фундамэнтальнымі дабрадзейнасьцямі, якія вызваляюць кінавіяльнага манаха ад самалюбства і эгацэнтрызму, узводзяць на першую прыступку бязмоўя ў Хрысьце. Разнастайнае становішча інтэрната не паўплывала на жыцьцё кінавіяльных манахаў у подзьвігу духоўнае цьвярозасьці, калі яны ужо асьвячаюцца небасхілам вялебных Айцоў Сьвятагорцаў (Ніфант і Лявонцій Дыянісійскія, Ерафей Мінгрэльскі, Паісій Велічкоўскі).

Традыцыя ісіхіі у манастырах, скітах, кельлях і пустэльнях была адноўленая ў 18 стагодзьдзі так званымі айцамі Колівадамі, дакладней жа і праваслаўней сказаць Айцамі Дабраталюбія 18 стагодзьдзя. Кнігі, якія былі напісаныя ва умовах пустыннага бязмоўя Сьвятой гары выпускаюць водар ісіхацкага жыцьця і складаюць для сучасных манахаў духоўную асалоду. У клясычнай працы “Дабраталюбіе сьвятой цьвярозасьці”, аб якім меў вялікую апеку і клопат, а таксама напісаў да яго прадмову звг. Нікадзім па просьбе сьвц. Макарыя Карынфскага, выяўляецца гістарычная традыцыя ісіхазму, якая знайшла свой выраз у жыцьці манахаў Сьвятой Гары.

* * *

Сьвятагорскае манаства, як пасьлядоўны выразьнік Праваслаўнага манаства, у тысячагадовай сваёй гісторыі і дагэтуль захавала свой цьвярозы і ісіхацкій характар.

---

[i] Ὁ Ὅσιος Γρηγόριος, 2004, αριθμ. 29. σελ. 60 - 82 Ὁνηπτικός καί ἡσυχαστικός χαρακτήρ τοῦ Ὀρθοδόξοθ καί τοῦ Ἁγιορειτικοῦ Μοναχισμοῦ.

[ii] Λόγος πρός Θεόδουλον περί νήψεως καί ἀγετῆς. Κεφ. α´-η´, Φιλοκαλία τῶν Ἱερῶν Νηπτικῶν, ἔκδ. Ἀστέρος τ. Α´, σ. 111

[iii] Звг. Марк Падзьвіжнік. Аб законе духоўным.

[iv] Звг. Рыгор Сінаіт.

[v] Псальма 45:11

[vi] Φιλοκαλαλία τῶν Ἱερῶν Νηπτικῶν, προοίμιον

[vii] Ὁμιλία εἰς τά Εἰσόδια, περ. Ἅγ. Νεκτάριος, Θες/νίκη 1981, σ. 170.

[viii] Καλλίστου καί Ἰγνατίου τῶν Ξανθοπούλων/ Περί τῶν αἱρουμένων ἡσύχῶς βιῶναι, κεφ. ν´, Φιλοκαλία τῶν Ἱερῶν Νηπτικῶν, ἔκδ. Ἀστέρος τ. Δ´, σ. 249

[ix] Περί τῶν τριῶν τρόπων τῆς προσευχῆ, Φιλοκαλία τῶν Ἱερῶν Νηπτικῶν, ἔκδ. Ἄστέρος τ. Ε, σ. 85

[x] Λόγος Γ´. Πρός τούυς καλέσαντας ἑν τη αρχή καί μη απαντήσαντας. PG. 35, 517

[xi] Пераклад цытаты ў беларускім варыянце ажыцьцяўлены згодна: Никифора монашуствующаго Слово о трезвении, и хранении сердца, исполненное немалыя пользы. Добротолюбие, или словеса и главизны священного трезвения. Репринт. Тутаев. 2000, ч. 2, б. 326

[xii] Тамсама, б. 327.

[xiii] Тамсама, б. 328.

[xiv] Ἁγ. Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, Ἐπιστολή 171

[xv] Ἀγχιμ. Γεωργίου, Ἡ περί Μοναχισμοῦ διδασκσλία τῶν ἁγίων ἱεραρχῶν Γριγορίου τοῦ Παλαμᾶ καί Νεκταρίου Πενταπόλεως τῶν Θαυματουργῶν ,ἐν Ὀρθόδοξος Μοναχισμός καί Ἅγιον Ὄρος, Ἱερά Μονή Ὁσίου Γρηγορίου, Ἅγιον Ὄρος 1998, σ. 138

[xvi] Ἁγ. Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, Λόγος ἐγκωμιαστικός εἰς τούς ἐν Ἄθῳ διαλάμψαντας ὁσίοθς Πατέρας