СЛОВА НА НОВЫ ГОД

Разважаньне пра час і часовым. Гасподзь, сілаю Сваёю носячы сусьвет, носіць нас. У сапраўдную хвіліну Бог трымае нас у правіцы Сваёй над безданьню нікчэмнасьці. Будзем жа захоўваць сябе ў чысьціні. Будучае наша ў руках Божых

сьвяціцель Феафан Затворнік

Вось і яшчэ прайшоў адзін год — і ў шэраг мінаючых гадоў уступае новы год, каб мінуць падобна усім іншым. Бесьперастанку прыкладаецца дзень да дня, месяц да месяца, год да года, — і множаньне часу скарачае час. Бесьперапынна і хутка цячэ рэчка часу і сьпяшаецца да рысы, за якою не будзе больш часу. Але і мы не на беразе гэтай рэчкі стаім, каб быць толькі гледачамі яе плыні. Не, але па ёй, ці разам зь ёю і ў ёй вабімся і самі тым жа шляхам часавых зьмен да свайго канца. Таму думка пра час не чужая нам; яна дакранаецца вельмі істотнай рысы ў нашым жыцьці часавым і калі ва усякі час можа займаць нас, то тым больш непазьбежна павінна заняць цяпер, калі за тым і зьбіраемся ў храмы, каб маліць Гасподзь Усётрымаючы пра асьвячэньне і дабраслаўленьне новага году.

Жывячы ў часе, мы шматлікае ведаем аб часе: ведаем, што час хуткаплынны, што яго трэба шанаваць, што згубленага часу варочаць ужо нельга, што тэрмін дадзенага нам часу кароткі, а тое, што павінна быць зьдзейсьнена ў працяг ягоны, мае вечны кошт, што час толькі на час і з часам усё павінна саступіць месца сваё вечнасьці. Але што ёсьць само часавае? Як бывае тое, што ў часе? Бесьперастанна крочаць зьмены прад вачамі нашымі, і зь вуснаў нашых увесь час чуецца: цяпер, учора, заўтра; але як стаіць тое, што ёсьць цяпер, ці гэта гадзіна? Куды дзявалася тое, што было учора ці за гадзіну? Адкуль прыйдзе тое, што будзе заўтра ці праз гадзіну?

Не падумайце, набожныя слухачы, што дух бязьдзейнай дапытлівасьці узбуджае такія пытаньні. Не. Яны прыводзяць нас да вельмі важнай праўды — такой праўды, якая павінна кіраваць намі ва ужываньні дадзенага нам часу і кіраваць усёю нашым жыцьцём. Таму, паклаўшы ў цяперашняй гутарцы зь вамі коратка адказаць на гэтыя пытаньні, я не думаю ухіліцца ад мэты гутарак, прапанаваных з гэтага сьвятога месца. Такім чынам:

1. Як стаіць тое, што ёсьць цяпер, ці гэта гадзіна? Мы звыклі пашыраць сваё быцьцё, роўна як быцьцё усяго сьвету па прасторы часу, бачачы сябе і усе іншыя рэчы далёка ў мінулым і распасьціраем позірк далёка ў будучыню. Тым часам сапраўднае наша існаваньне — адно імгненьне, як адна тонкая паласа сьвятла сярод густой цямрэчы ночы. І пад намі няма сьцьвярджэньня (апоры). А тым часам мы стаім, як і увесь сьвет, уяўляем нейкую сталасьць, нейкую цьвёрдасьць. Хто ж трымае нас у гэтай бездані нікчэмнасьці (нябыту)? Хто не дае атачыўшай нас нікчэмнасьці паглынуць нас? Хто, адлучаючы рэчаіснасьць у мінулага, захоўвае быцьцё для сучаснасьці і, уносячы ў будучыню, якой няма, уносіць існуючым?

Адказ на гэта гатовы ва усякага. Той, Хто стварыў нас, у Кім крыніца усякага быцьця, Хто усё утрымлівае і жывіць. Так, браты, верым, што нічому і адной хвіліны нельга быць без дзеяньня ў ім усемагутнай сілы Боскай; але не забудземся дадаваць да гэтага, што нельга быць — не гэтаму толькі вялікаму сьвету, але пайменна кожнай рэчы, пайменна кожнаму зь нас. Прамаўляючы слова — Усётрымаючы, іншыя звыклі думаць, што Ён трымае толькі сьвет, а мы трымаемся ужо сьветам. Не, сьвет не дапаможа нам: ён сам не мае ў сабе цьвёрдасьці, сам увесь, як кропля ад кадкі, ці “стрэлка на шалях” (Прым.11:23). Дарма думаюць высока пра сьвет і ягоных законах, пра прыроду і яе сілах, як быццам у іх ёсьць нешта недатыкальнае, бесьпярэчнае, непарушнае, — і пад выглядам навукі вынаходзяць сабе ідалапаклонства, якое больш згубна міталягічнага ідалапаклонства старажытных грэкаў. Не, браты, не законамі і сіламі прыроды трымаецца жыцьцё кожнага зь нас, а сілаю Боскай, якая дзейнічае ў нас. Гасподзь, носячы увесь (сусьвет) словам сілы сваёй, словам жа сілы сваёй носіць і кожнага зь нас.

Зацьвердзім жа гэту думку ў розуме і замацуем яе ў сэрца. Над безданьню нікчэмнасьці носіць нас усядзейная сіла Боская,— а мы жывём, рухаемся і існуем. Адбярэ дух свой, аддаліць руку сваю,— і мы зьнікнем і не згадае ніколі (больш) у жывых. Але калі трымае нас Гасподзь, то і датыкаецца да нас. Не яўна толькі бачыць нас; не, датыкаецца да нас, як рука да рукі ці паветра да цела. Суцяшальнае і жахлівае! Суцяшэньне адчуваць, яка недалёка ад кожнага зь нас прысутнасьць Уседобрага Айца і Прамысьліцеля, заўсёды гатовага Слухача нашых прашэньняў і малітваў, жадаючага і здольнага дапамагчы. Жахліва адчуць такую блізкасьць Чыстага — нячыстаму, Добрага — зласьліваму, Шчодрага — скупому, Рахманага — ганарліваму, Судзьдзі — грэшніку. Ці не таму усяляк і уцякаюць памяці аб Богу і Ягонай да нас блізкасьці, што думка пра Ягоную блізкасьць несумесная з брудам сэрца? Але яна ёсьць, і хітрае забыцьцё наша не ўхіліцца рэчаіснасьці. Так, Бог наш ёсьць полымя, зьнішчаючае усё нячыстае і грахоўнае. І заўсёды блізка знаходзіцца, і уцячы ад Яго няма куды. Гэта пакуты сумленьня, якія мучаць нас за грэх, ёсьць дакрананьне Усясьвятога Бога да нас, ёсьць слова Ягоныя: перастань, павініся. І няма куды пайсьці, каб не чуць гэтага голасу. Сховішча адно пакаяньне. І не будзе сьвету, пакуль не будзе пакаяньня. Такім чынам, Бог, трымаючы нас датыкаецца да нас: ці будзь чысты, ці кайся. Вось урок ад сучаснасьці!

2. Зьвяртаючыся да мінулага, пытаем: куды дзявалася наша мінулае? Дзе тое, што было за год, за дзень, за гадзіну? — Здаецца, паглынутае нікчэмнасьцю. Што было, таго няма ужо: няма нашых спраў і слоў, няма смутку і радасьцяў, няма нічога, што было ў душы нашай і ў нашым сэрцы. І нас саміх няма там. Здаецца, так. І як бы пацешыўся іншы, калі б шматлікае з таго, што было адчувальна, любімае, плянуемае і прыведзена ў выкананьне, зьнікла назаўжды і ніколі не успомнілася! Але не, нішто не зьнікае, нішто не зьвяртаецца ў нішто: ні думка, ні слова, ні жаданьне, ні справа, падобна таму, як цэлыя сокі, часьцінка за часьцінкаю, утвараючае дрэва. Хай іншае забытае, высьлізнула з памяці, але яно усё ж ёсьць, цэлае, не зьнікла, захоўваецца.

Жыцьцё наша падобнае на клубок нітак. Ніткі пласт за пластом намотваюцца і утвораць клубок: бачны толькі верхні пласт, але і іншыя усе цэлыя, толькі прычынены. Так і ў нас: справы прыкладаюцца да спраў, думка да думак, пачуцьці да пачуцьцяў, і утвораць нас саміх, нашу душу ў тым выглядзе, як яна зараз ёсьць. Памятныя толькі нядаўнія справы і тыя, якія прычыніць ужо нельга, але і усе іншыя справы не зьніклі, а ёсьць, толькі схаваліся унутр сэрца і сумленьня. Разматайце клубок — і убачыце усе ніткі, і ў тым выглядзе, як яны былі наматаны. Так будзе час, калі усё, утоенае унутр нас, расчыніцца, выйдзе вонкі і будзе відавочна і нам, і усім. Вы ведаеце, які гэты час! Як радасна будзе тым, у якіх не закладзена ў сябе нічога, акрамя спраў чыстых і шляхетных. Яны усьцешацца, як цешыцца здабыўшы скарб, утоены на зямлі сваёй, ці як цешыцца багаты, калі прад усімі раскладае дарагія рэчы, якія да гэтага хаваліся ў яго скарбніцах. Але іншы і глядзець бы не жадаў на шматлікае з таго, што тады расчыніцца зь яго самога, не жадаў бы глядзець, але будзе глядзець і разьдзірацца, будуць бачыць тое і іншыя — Бог, Анёлы, сьвятыя, і павялічаць яго смутак і пакуту. Жадаў бы адхіліць вочы свае ад сябе, і не адхіліць, жадаў бы уцячы і схавацца, але куды уцячэш і дзе схавацца ад сябе? Будзе лямантаваць: гора, упадзіце на мяне і пакрыйце мяне ад твару Сядзячага на пасадзе; але і горы не упадуць і не пакрыюць яго!

Што ж нам рабіць? — Не дапушчаць у сябе нічога нячыстага і грахоўнага, пакласьці мерку вачам, вуснам, рукам і нагам і.таму, што адпавядае ім у душы — думкам, пачуцьцям і жаданьням, каб складзеная зь іх скарбніца нашай істоты (сэрцы і сумленьня) заўсёды была чыстая, сьветлая і набожная — ва уцеху нам у дзень гэты. Бо, калі ніводнае дзеяньне наша не зьнікае дарма, калі усякая думка, усякае пачуцьцё, усякае слова і справа, позірк, усё да наймалога руху пакідае свой сьлед у нас, застаецца ў нас і разам зь намі паўстане на усеагульны суд у апраўданьне ці асуджэньне наша, то, судзіце самі, ці разважліва дапушчаць унутр сябе штосьці такое, што тады жадалі б адкінуць, але ужо будзе позна. Хто сваімі рукамі улівае яд у жылы свае ці сам зьбірае сабе на галаву вугаль палячы? — Будзем памятаць, што жыцьцё наша не жарт, і нічым у жыцьці жартаваць не павінны, бо усё ў ім мае вечны кошт.

Але што зрабіць з тым ліхам, якое ужо дапушчана? — Калі па легкадумнасьці, нядбаньню, захапленьню і запалу ужо дапушчана нешта худое ў жыцьцё наша, загадзя паклапоцімся адхіліць тую крайнасьць, у якую яно паставіць нас у гадзіну адкрыцьця усіх спраў нашых. Што зроблена, то ужо зроблена, а што худым зроблена, то худым і застанецца назаўжды, і добрым таго зрабіць няма ніякай магчымасьці. Ёсьць толькі сродак згладзіць худую справу і згладзіць так, што яна ніколі ужо не успомніцца ў ліку спраў чалавечых. Сродак гэта — пакаяньне. Яно толькі зьнішчае грахі, і не успомняцца нікому (надалей). Памыемся сьлязамі пакаяньня і чыстыя будзем, і чыстымі паўстанем на суд Божы. Так нішто зь мінучага не гіне, а застаецца ў нас навекі: таму ці не дапускай нічога нячыстага, ці, калі дапусьціў ужо, хутчэй імкніся згладзіць то пакаяньнем. Вось урок ад мінулага.

3. Зьвяртаючыся нарэшце да будучыні, пытаем: што будзе зь намі наперадзе? Што чакае нас у будучыні? Пытаньне самае цікавае. Але на гэта не можа адказаць нам ніводны створаны розум. Мы можам сказаць, што будзе з таго ці іншага насеньня, але не можам сказаць, што будзе з тым ці іншым чалавекам, хоць і ягоная будучыня, як зь насеньня, расчыняецца зь яго ж, з таго, што ён ёсьць зараз. Не можам сказаць бо ў лад лёсу яго далучаецца, зь аднаго боку, яго уласная свабода, якой нельга падпарадкаваць дакладнаму вылячэньню, зь іншай — дзеяньні Задуму Боскага, усясвабоднага і незалежнага, хоць заўсёды праўдзіва судзячага і усядобрага. Таму бесьперастанку амаль бачны неспасьціжныя для нас ператварэньні і ў долі, і ў характарах людзей: добры валіцца, худы паўстае; багаты бяднее, бедны багацее; хвалебны няславіцца, невядомы узвышаецца ў славе, — і усё гэта шляхамі, для нас невядомымі, так што ніхто не можа разгадаць, што рыхтуе яму будучыня.

Усё суцяшэньне і заспакаеньне наша ў Богу, у тым, што Бог наш ёсьць любоў бясконцая, ёсьць наш Бог, а мы дзеці Ягоныя, і жадае нам аднаго дабра, і не толькі жадае, але і усё робіць да таго, каб мы спазналі гэтага дабра, і самыя лады Свайго задуму прыводзіць у выкананьне. Ён ахінае нас Сваім клопатам, шукае сваімі дабрадзействамі, напаўняе усякім дабром. Маці забудзецца дзіця, а Гасподзь не забудзецца нас. Ці не даволі гэтай вядомасьці? Ці не ясна для вока веры, што усё, што будзе зь намі, зыходзячы ад рукі Гасподнія, будзе ў выгоду нам? Хай не ведаем мы ад пачатку, што будзе зь намі наперадзе, але, ведаючы адно, што зь намі будзе тое, што Богу жадана, мы упэўнены, што зь намі будзе адно дабро. І ці не лепш замест усякага жаданьня вызначыць сваю будучыню жадаць аднаго, каб зь намі было тое, чаго жадае Бог, і маліцца пра аднаго: хай будзе воля Твая, Гасподзь, над намі! — Гэта самае надзейнае кіруючае сьвятло ў цямрэчы будучыні, аброць для нашых нявызначаных жаданьняў, пустых страхаў і нярадаснай безнадзейнасьці! Узяўшыся за гэты “якар” (Жыд.6:19) спадзяваньні і пасярод шат сьмяротнай не спужаецца злога, і без страху сустрэне усякую скруху, верачы, што яна зыходзіць ад любові Боскай да нас на ачышчэньне наша, як палымяная прыступка да дасканаласьці ў хрысьціянскім жыцьці. Можна сказаць, што добра цячэ жыцьцё адданага ў волю Боскую. Як за руку вядзе яго Гасподзь да свайго прызначэньня і супакойвае яго сваёю любоўю.

Ці не таму большаю часткай і спасьцігаюць нас скрухі, што ў нас бракуе гэтай адданасьці, што насуперак волі Боскай мы уносім у лад сваёй долі сваю волю і бяромся самі дзейнічаць, калі вынікала б усё падаць задуму Боскаму. Апярэджваем, калі павінны пачакаць, ці чакаем, калі павінны дзейнічаць, па легкадумнасьці робім памылкі і па ліхіх сьцяжынках абіраем не той шлях жыцьця. Праўда, дабрыні ў Бога бездань шматлікая, і Ён нярэдка жадае добра папраўляць нашы памылкі, але часам мы робім такі крок, якога ужо і паправіць інакш нельга, як з хваравітымі пераломамі. Вось і скруха! Але хто вінаваты?

Зь іншага боку, дзеля чаго наведваюць нас скрухі? — Праз грахі нашы. Такім чынам, пакінем грэх — і не будзе смутку і бед, караючых яго. Так, браты, цар Езекііля на хваравітым сьмяротным ложы. Прыходзіць Прарок і ад твару Боскага аб'яўляе яму вызначэньне сьмерці. Але Езекііль, адвярнуўшыся да сьцяны, сьлёзна памаліўся, і Бог зьмяніў вызначэньне сваё. Ніневіі прырэчана падзеньне; але народ у брудзе і попеле прынёс пакаяньне — і вызначэньне Боскае адменена. Ці бачыце сілу пакутнага да Бога звароту? Ці бачыце гэтае выпраўленьне жыцьцёвага шляху нашага, якая ператварае нягоднае ў праўдзівае і вострая ў шляхі гладкія? Ці бачыце гэту ваду, якая гасіць полымя гнеўных судоў Божых? Таму калі прыходзіць сумнеў, ці няма якога грознага вызначэньня Боскага аб нас і нашай долі, уздыхнём і прыпадзём да Яго ў пакаяньні, і навальніца міне. Ці лепш... як мы не ведаем судоў Божых, будзем бесьперастанку уздыхаць, плакаць і каяцца ў грахах сваіх і тым адхілім разнастайныя нягоды. Не думайце, што бачныя чыньнікі сутнасьць праўдзівыя чыньнікі таго, што бывае зь намі і вакол нас. Не. Усё кіруецца нябачнымі узмахамі Божымі, і гэтыя узмахі заўсёды знаходзяцца ў прамой адпаведнасьці з рухамі сэрцаў чалавечых. Бог дзейнічае на нас, мяркуючы па тым, як мы трымаем сябе ў стаўленьні да Яго. Не каемся — карае, каемся — мілуе. Тут ключ да тлумачэньня пераваротаў і зьмен не ў адным нашым прыватным жыцьці! Сэрца прыносячае пакаяньне і пакорлівага Бог не унізіць. Так, уся будучыня ў руках Божых: таму ці ў адданасьці Богу хадзі бязгрэшна ў волі Ягонай, ці сьпяшайся раскаяньнем адхіліць грознае вызначэньне судоў Ягоных. Вось урок ад будучыні.

Паўторым жа зараз коратка усё навучаньне, прапанаванае нам ад твару часу! — У сапраўдную хвіліну Бог трымае нас у правіцы Сваёй над безданьню нікчэмнасьці і датыкаецца да нас сілаю Сваёю: будзем жа ці захоўваць сябе ў чысьціні, бо Ён чысты ёсьць, ці чысьціць сябе пакаяньнем, калі ужо дапушчана што нячыстае. Ніводнае дзеяньне наша, робячыся мінулым, не праходзіць, але застаецца ў істоце нашай і разам зь намі, у нас жа саміх паўстане некалі на суд у апраўданьне ці асуджэньне наша; паклапоцімся ж не дапушчаць унутр сябе нічога нячыстага, што ў гадзіну суду можа паставіць нас у цяжкае становішча, зь якога ужо не выблытаемся, ці калі ужо дапушчана што кепскае, пасьпяшаемся згладзіць то пакаяньнем. Будучае наша усё ў руках Божых; такім чынам, ходзячы няўхільна ў запаведзях Ягоных, аддадзім сябе цалкам Ягонаму Бацькоўскаму кіраваньню; у агіду ж карніцкіх наведваньняў Божых апярэдзім наведаньне Ягонае спавяданьнем грахоў і шчырым у іх раскаяньнем. Так бачым адзін урок — урок чысьціні і пакаяньні. І якога іншага навучаньня чакаць можна ад часу, калі мэта самага часу ёсьць пакаяньне? Мы створаны для жыцьця ў раю. Але зграшылі і выгнаны на гэту зямлю журботную. Навошта? — Каб прынесьці пакаяньне. Жыцьцё наша на зямлі ёсьць епітымія. А таму, хто нясе епітымію, што уласьціва? — Наракаць, руйнавацца і плакаць пра грахі сваіх. Амін.

1856